Κογκίδου., Ντρενογιάννη E., Σέρογλου Φ. και Τρέσσου Ε. (2007). Τι συµβαίνει µε το φύλο και Θετικές επιστήµες; Προλογικό σηµείωµα. Στο:Ε. Ντρενογιάννη, Φ. Σέρογλου και Ε Τρέσσου (Επιµ.) Φύλο και Εκπαίδευση Μαθηµατικά, Φυσικές Επιστήµες, Νέες Τεχνολογίες. Αθήνα: Καλειδοσκόπιο. Προλογικό Σηµείωµα Τι συµβαίνει µε το φύλο και Θετικές επιστήµες; H διάσταση του φύλου στα µαθηµατικά, στις φυσικές επιστήµες και στις νέες τεχνολογίες είναι ένα θέµα για το οποίο έχει αναπτυχθεί µεγάλος προβληµατισµός διεθνώς, αποτελεί αντικείµενο σηµαντικού ερευνητικού ενδιαφέροντος τελευταία, ενώ ταυτόχρονα είναι ένα θέµα που απασχολεί την εκπαίδευση σε πολλές χώρες εδώ και 30 χρόνια Η συζήτηση για το φύλο, τις θετικές επιστήµες και την εκπαίδευση έχει ως αφετηρία τις ανισότητες σε βάρος των γυναικών όσον αφορά στην πρόσβαση και στη συµµετοχή τους στη σχετική µε τα συγκεκριµένα επιστηµονικά πεδία εκπαίδευση και στο χώρο εργασίας. Τελευταία η διερεύνηση του ζητήµατος αποτελεί αντικείµενο ανοικτού διεπιστηµονικού διαλόγου που έχει συµβάλλει στην κατανόηση της σχέσης αυτής παρέχοντας ένα νέο εννοιολογικό και θεωρητικό πλαίσιο για τη διερεύνησή του. Σήµερα η έµφαση της συζήτησης για τη σχέση φύλου και θετικών επιστηµών τοποθετείται κυρίως στο τι µπορούµε να κάνουµε προκειµένου να έχουµε επιτυχία στους τοµείς αυτούς και στον τρόπο µε τον οποίο οι φωνές των γυναικών επιστηµόνων µπορούν να πλουτίσουν τη γνώση µας στα πεδία αυτά. Στη διαµόρφωση των νέων αυτών θεωρήσεων, που 1
αποκτούν όλο και περισσότερο κοινωνικό ενδιαφέρον διεθνώς, συνέβαλε και η ανάπτυξη των Γυναικείων Σπουδών/ Σπουδών Φύλου στα πανεπιστήµια. Εξάλλου και το βιβλίο αυτό και το συµπόσιο που υπήρξε η αφετηρία του σε αυτό το πλαίσιο δηµιουργήθηκαν. Ο εν δυνάµει διεπιστηµονικός τους χαρακτήρας αποτελεί το κατάλληλο ακαδηµαϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη αυτών των προβληµατισµών. Επιπλέον, η πολυεπιστηµονική σύνθεση του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης συνέβαλε θετικά στην υλοποίηση του παραπάνω εγχειρήµατος. Κοινωνικά στερεότυπα και διακρίσεις, πολιτικές τόσο στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο όσο και στην εκπαίδευση, συντελούν στον αποκλεισµό των γυναικών από τοµείς που θεωρούνται πνευµατική ιδιοκτησία και επαγγελµατικό πλεονέκτηµα των ανδρών. Έτσι, βλέπουµε ότι ενώ ο αριθµός συµµετοχής αυξάνεται και αναβαθµίζεται διαρκώς ο ρόλος των γυναικών στους περισσότερους τοµείς της οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής, εν τούτοις η παρουσία τους στον τοµέα των Θετικών Επιστηµών και της Τεχνολογίας, στον τοµέα της Επιστηµονικής Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης παραµένει περιορισµένη. Παράλληλα, διαπιστώνεται γενικά υποεκπροσώπηση των γυναικών σε σηµαντικούς τοµείς, όπως στα κέντρα λήψης αποφάσεων και γενικά στις υψηλές βαθµίδες της επαγγελµατικής ιεραρχίας. Η κατάσταση αυτή απασχολεί σοβαρά και την Ευρωπαϊκή Ένωση που για το λόγο αυτό έχει αναπτύξει σχετικές στρατηγικές για την αντιµετώπισή της. Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες, µε βάση τα σχετικά στατιστικά στοιχεία, η πρόσβαση των κοριτσιών στην εκπαίδευση τις τελευταίες δεκαετίες αυξήθηκε. Παρατηρούµε, όµως, ότι παρά την αυξηµένη συµµετοχή τους και την πετυχηµένη πορεία τους στις διάφορες βαθµίδες της εκπαίδευσης, η θέση των γυναικών στην αγορά εργασίας δεν παρουσιάζει αντίστοιχα αξιόλογες αλλαγές. Για παράδειγµα, παρά τη γενικά ανοδική τάση 2
συµµετοχής τους στο εργατικό δυναµικό την περίοδο 1990-2000 και τη βελτίωση των τυπικών προσόντων των εργαζοµένων γυναικών, ο καταµερισµός της εργασίας κατά φύλο συνεχίζει να αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη διαδικασία ένταξης και εξέλιξής τους στην αγορά εργασίας. Ειδικότερα στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση, τόσο στο διεθνή όσο και στον ελληνικό χώρο, παρατηρούµε ότι παρά την αύξηση του αριθµού των γυναικών που προχωρούν σε µεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές, η θέση τους συνολικά στην Πανεπιστηµιακή Κοινότητα είναι δυσµενής. Φαίνεται, ότι η αυξηµένη συµµετοχή τους δεν έχει σηµάνει και το τέλος των µύθων και των προκαταλήψεων σχετικά µε τις ικανότητές τους. Ανεξάρτητα από τα σηµεία στα οποία επικεντρώνουν την ανάλυσή τους, οι σχετικές µελέτες συµφωνούν στη διαπίστωση ότι παρά τη βελτίωση του µορφωτικού επιπέδου των γυναικών, η υποδεέστερη θέση τους στην αγορά εργασίας φαίνεται ότι συνδέεται εν µέρει και µε τις επιλογές που κάνουν όσον αφορά την κατεύθυνση σπουδών. Έτσι, ενώ στο παρελθόν η διάκριση εντοπιζόταν στη µειωµένη συµµετοχή των γυναικών στη πανεπιστηµιακή εκπαίδευση, σήµερα έχει µετατοπιστεί στο είδος της εκπαίδευσης, στη διάρκειά της και στην αξία του πτυχίου. Σύµφωνα µε παλαιότερες και νεώτερες µελέτες στην Ελλάδα, το φύλο εξακολουθεί να αποτελεί καθοριστικό παράγοντα κατανοµής του φοιτητικού πληθυσµού στις σχολές θεωρητικής και θετικής /τεχνολογικής κατεύθυνσης. Η εικόνα που παρουσιάζεται από µια γενική επισκόπηση των διαθέσιµων στοιχείων, δείχνει µια υπερσυγκέντρωση κοριτσιών στις σχολές θεωρητικής κατεύθυνσης και µια διστακτική παρουσία τους σε παραδοσιακά ανδροκρατούµενους τοµείς σπουδών. Εξακολουθεί να υπάρχει ένας αξιοπρόσεκτα χαµηλός αριθµός κοριτσιών που συµµετέχουν σε σπουδές σχετικές µε τα µαθηµατικά, τις φυσικές επιστήµες και τις νέες τεχνολογίες και τίποτα δεν προοιωνίζει την άµεση και µαζική αύξηση της παρουσίας τους στους παραπάνω κλάδους µε τη 3
πάροδο του χρόνου. Αν και το ποσοστό των κοριτσιών που φοιτά στις Θετικές Επιστήµες µεγάλωσε σε σύγκριση µε παλαιότερα χρόνια, συνεχίζει να είναι ακόµα χαµηλό. Στην παρούσα φάση, η διαφοροποίηση των φύλων όσον αφορά την επιλογή της Τεχνολογικής Κατεύθυνσης είναι πολύ πιο έντονη. Οι περισσότερες σχολές, όµως, που εντάσσονται στην Τεχνολογική Κατεύθυνση, όπως Πολυτεχνικές Σχολές και αντίστοιχες Τεχνολογικών Εφαρµογών στα ΤΕΙ, είναι σχολές που για τη πρόσβασή τους συνήθως έχουν ως µάθηµα βαρύτητας τα µαθηµατικά και έχουν υψηλή ζήτηση καθώς υπόσχονται καλλίτερες προοπτικές στην αγορά εργασίας. Άµεση αντανάκλαση των παραπάνω είναι και η κατά φύλο κατανοµή των εκπαιδευτικών στις διάφορες βαθµίδες της εκπαίδευσης. Όσο µεγαλύτερη είναι η ηλικία των διδασκοµένων και όσο περισσότερο εξειδικευµένη είναι η παρεχόµενη γνώση, τόσο αυξάνεται το κύρος και το γόητρο των διδασκόντων και κατά συνέπεια η άνιση κατανοµή ανδρών και γυναικών. Το φύλο προσδιορίζει επίσης την κατανοµή των εκπαιδευτικών στις διάφορες ειδικότητες στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση, καθώς και στο Γυµνάσιο και στο Λύκειο. Για παράδειγµα οι γυναίκες εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να διατηρούν τη συντριπτική πλειοψηφία στις παραδοσιακά κατάλληλες για το φύλο τους ειδικότητες, όπως φιλόλογοι και εκπαιδευτικοί που διδάσκουν ξένες γλώσσες. Τέλος, σε όλες τις βαθµίδες της εκπαίδευσης οι γυναίκες εκπαιδευτικοί βρίσκονται σε χαµηλότερη θέση στην επαγγελµατική ιεραρχία συγκριτικά µε τους άνδρες και υποεκπροσωπούνται στις θέσεις διοικητικής ευθύνης. Υποστηρίζεται µάλιστα ότι αποτελούν «αποκλεισµένη πλειοψηφία» στο χώρο της Πρωτοβάθµιας και ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης, αν συνεκτιµήσουµε την αριθµητική υπεροχή τους στις βαθµίδες αυτές. Ειδικότερα όσον αφορά στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση, µε βάση διαθέσιµα στοιχεία πολλών διεθνών φορέων και 4
οργανισµών που επιβεβαιώνονται και στον ελληνικό χώρο, προκύπτει ότι υπάρχουν πολλές ανισότητες σε βάρος των γυναικών πανεπιστηµιακών που τις οδηγούν σε υποδεέστερη θέση στην πανεπιστηµιακή κοινότητα, τόσο από άποψη αριθµητικής παρουσίας, όσο και από άποψη κύρους και εξουσίας. Από τα στοιχεία προκύπτει ότι και στην Ελλάδα η συνολική παρουσία των γυναικών στο διδακτικό προσωπικό των ΑΕΙ είναι πολύ περιορισµένη συγκριτικά µε την αντίστοιχη των ανδρών, εξακολουθεί να υπάρχει σηµαντική διαφοροποίηση στην αναλογία των γυναικών µεταξύ διαφορετικών επιστηµονικών πεδίων καθώς επίσης και στην ανάλογη επαγγελµατική σταδιοδροµία. Για παράδειγµα, οι γυναίκες πανεπιστηµιακοί έχουν µεγαλύτερη παρουσία στις ανθρωπιστικές και στις κοινωνικές επιστήµες, αποτελούν τη µειοψηφία στο διδακτικό προσωπικό και ιδιαίτερα των υψηλών βαθµίδων και γενικά κατέχουν τις λιγότερες ανώτερες διοικητικές θέσεις στην ιεραρχία. Επίσης, αν και η συµµετοχή στην άσκηση εξουσίας των γυναικών πανεπιστηµιακών στις σχολές είναι πολύ µικρότερη από εκείνη που πιθανόν να αναµενόταν, στα τµήµατα των Θετικών Επιστηµών η κατοχή θέσεων εξουσίας από άνδρες είναι συντριπτική, γεγονός που εύλογα αναµένεται να επηρεάζει τη δοµή και την οργάνωσή τους και να κατευθύνει τις πολιτικές τους. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι η κατάσταση αυτή ελάχιστα διαφοροποιείται και στις νεότερες γενιές πανεπιστηµιακών, γεγονός που δεν εµπνέει αισιοδοξία ως προς τη δηµιουργία νέων παραδειγµάτων στις σχετικές επιστήµες και την αναπαραγωγή τους. Ποιος είναι ο ρόλος της εκπαίδευσης στη διαµόρφωση του παραπάνω τοπίου; Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες, η εκπαίδευση έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην κινητικότητα των γυναικών και συνέβαλε στην αλλαγή 5
της κοινωνικής τους θέσης. Η εκπαίδευση όµως έχει παράλληλα συµβάλλει και στην αναπαραγωγή και εδραίωση κοινωνικών αναπαραστάσεων σχετικά µε τα φύλα. Υπάρχουν για παράδειγµα, πολλές µελέτες που αναδεικνύουν τον τρόπο, τα µέσα και τις πρακτικές που οι εκπαιδευτικοί θεσµοί συντηρούν και αναπαράγουν την άνιση θέση των φύλων στον κοινωνικό καταµερισµό της εργασίας και τις εξουσιαστικές σχέσεις ανάµεσα στους άντρες και τις γυναίκες. Ένα µέρος του κρυφού αναλυτικού προγράµµατος διδάσκει στα αγόρια και τα κορίτσια για τη θέση των ανδρών και των γυναικών στην αγορά εργασίας και ταυτόχρονα αποτελεί το πλαίσιο συγκρότησης των έµφυλων ρόλων. Το σχολείο αποτελεί χώρο διαπαιδαγώγησης και πρώιµου επαγγελµατικού προσανατολισµού, καθώς µέσα από το περιεχόµενο των σχολικών εγχειριδίων, την οργάνωση της καθηµερινότητας, την αλληλεπίδραση των εκπαιδευτικών µε τους µαθητές και τις µαθήτριες, τον καταµερισµό της εργασίας ανάµεσα σε άνδρες και γυναίκες εκπαιδευτικούς στο πλαίσιο της διδακτικής πράξης και την κατανοµή της εξουσίας δίνει έµµεσα µηνύµατα στα αγόρια και τα κορίτσια για την επιλογή σπουδών και, κατ επέκταση, για το είδος της εργασιακής απασχόλησης και τη θέση τους αργότερα στην επαγγελµατική ιεραρχία. Η αποτύπωση του τοπίου δεν αφήνει πολλά περιθώρια να υποστηρίξουµε ότι οι µέχρι τώρα προσπάθειες έφεραν σηµαντικά αποτελέσµατα. Οι περιορισµένες και αποσπασµατικές εκπαιδευτικές που έχουν πραγµατοποιηθεί µε στόχο την ενδυνάµωση των γυναικών και οι αλλαγές στα σύγχρονα εκπαιδευτικά προγράµµατα ώστε να αποδυναµωθούν τα στερεότυπα του φύλου και να προωθηθεί η ισότιµη πρόσβαση κοριτσιών και αγοριών στα µαθηµατικά, στις φυσικές επιστήµες και στις νέες τεχνολογίες δεν φαίνεται να έχουν αλλάξει το τοπίο. Ο δρόµος ακόµη είναι µακρύς µέχρις ότου η ισότητα και σ αυτούς τους τοµείς γίνει πραγµατικότητα. Είναι βέβαιο ότι η εκπαίδευση µπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά ώστε να 6
πάψει η διαιώνιση αυτών των φαινοµένων. Εκπαιδευτικές πρακτικές και αλλαγές στο περιεχόµενο, τις µεθόδους και τα µέσα διδασκαλίας µπορούν να συµβάλλουν στην αποδόµηση των στερεοτύπων, στην εξάλειψη των ανισοτήτων και στην εξασφάλιση ισότιµης και δίκαιης εκπαίδευσης για αγόρια και κορίτσια στα µαθηµατικά, τις φυσικές επιστήµες και τις νέες τεχνολογίες. Υπάρχουν πολλές παρεµβάσεις στον τοµέα αυτό στα εκπαιδευτικά συστήµατα διεθνώς που έχουν αξιολογηθεί θετικά, άρα η κατάλληλη τεχνογνωσία δεν λείπει. Στο παραπάνω πλαίσιο το πανεπιστήµιο αποτελεί «αρνητικό» παράδειγµα για τις άλλες εκπαιδευτικές βαθµίδες και γενικότερα για τους υπόλοιπους θεσµούς και φορείς της κοινωνίας σε θέµατα πολιτικών ισότητας των φύλων ενώ θα µπορούσε να συµβάλλει καθοριστικά µε το δικό του παράδειγµα στην αλλαγή αντιλήψεων και πρακτικών. Επιπλέον, ιδιαίτερη σηµασία έχουν και τα µηνύµατα που µεταβιβάζει στις φοιτήτριες και τους φοιτητές, τόσο όσον αφορά τις δυνατότητες απόκτησης µιας θέσης στην επαγγελµατική τους σταδιοδροµία σε σχέση µε το φύλο τους, όσο και για την άνιση κατανοµή προνοµίων, κύρους και εξουσίας. Τέλος, η εξαιρετικά περιορισµένη συµµετοχή γυναικών σε όλα τα επίπεδα σχεδιασµού και υλοποίησης προγραµµάτων, ιδιαίτερα στο τοµέα των Θετικών Επιστηµών και της Τεχνολογίας, επηρεάζει τις βασικές επιλογές και τις προτεραιότητες στην πορεία της επιστηµονικής γνώσης. Έτσι, ελαχιστοποιείται η δυνατότητα ανάπτυξης ενός φεµινιστικού παραδείγµατος στο σχεδιασµό και την ανάπτυξη των προγραµµάτων σπουδών και γενικότερα της ανταπόκρισης στη πρόκληση για αλλαγές που θέτουν οι Σπουδές Φύλου στα πανεπιστήµια τόσο στα θέµατα, όσο και στο περιεχόµενο των γνωστικών αντικειµένων, στη διαδικασία διδασκαλίας, στην οργάνωση των σπουδών και γενικότερα στην τρέχουσα πρακτική και οργάνωση της ακαδηµαϊκής ζωής. Η κατάσταση αυτή δικαιολογείται εν µέρει από το γεγονός ότι ο προβληµατισµός για τα ζητήµατα 7
του φύλου στο χώρο της επίσηµης παραγωγής της γνώσης έγινε ορατός στο ελληνικό πανεπιστήµιο στις αρχές της δεκαετίας του 80 όταν άρχισαν να καταγράφονται τα πρώτα µαθήµατα που εµπεριείχαν στον τίτλο τους ή στην περίληψή τους την οπτική του φύλου. Ο µικρός αριθµός τους αρχικά καταγραφόταν κυρίως στο τοµέα των ανθρωπιστικών επιστηµών. Στη συνέχεια, η ανταπόκριση της πανεπιστηµιακής κοινότητας σε προκηρύξεις σχετικές µε το φύλο στο πλαίσιο του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. ΙΙ συνεχίζει να είναι άνιση και επιπλέον η ανάληψη σχετικών προγραµµάτων δεν απηχεί αναγκαστικά προϋπάρχον ενδιαφέρον για το ζήτηµα και προηγούµενες εµπειρίες. Προς το παρόν δεν µπορούµε να αναγνωρίσουµε ένα τυπικό παράδειγµα ανάπτυξης των σπουδών φύλου στην Ελλάδα. Μπορούµε όµως να σκιαγραφήσουµε ορισµένα χαρακτηριστικά του. Όσον αφορά στην κατανοµή σε επιστηµονικούς κλάδους, υπάρχει µεγαλύτερη ανάπτυξη και παράδοση για φεµινιστικές προσεγγίσεις στους κλάδους των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστηµών, και µεγάλο έλλειµµα στις θετικές επιστήµες και στην τεχνολογία. Ειδικότερα, στα προπτυχιακά προγράµµατα σπουδών Φύλου και Ισότητας όπου υπάγονται συγκεκριµένα µαθήµατα από διαφορετικά τµήµατα σε ένα κύκλο µαθηµάτων υπό την ευθύνη ενός διατµηµατικού συντονιστικού οργάνου, υπερτερούν σήµερα τα µαθήµατα στο τοµέα των ανθρωπιστικών επιστηµών και υπολείπεται η ανάπτυξή τους στις θετικές επιστήµες και στην τεχνολογία. Το γεγονός αυτό προκαλεί προβληµατισµό για τη δυναµική ένταξης της διάστασης του φύλου στις θετικές επιστήµες καθώς και τη δυνατότητα διεπιστηµονικών προσεγγίσεων στον ακαδηµαϊκό χώρο κατά την παρούσα φάση ανάπτυξης των ελληνικών πανεπιστηµίων. Εξαίρεση αποτελούν οι επιστήµες που ασχολούνται µε το χώρο, όπου έχει αναπτυχθεί θεωρητικός φεµινιστικός προβληµατισµός και αντίστοιχες πρακτικές υλοποίησης. Η θέση αυτού του πολύ περιορισµένου αριθµού σχετικών µαθηµάτων -που τα περισσότερα είναι µαθήµατα επιλογής στα προγράµµατα 8
σπουδών και όχι υποχρεωτικά- ενδέχεται να είναι θεσµικά µετέωρη µετά το πέρας των προγραµµάτων σε ορισµένα τµήµατα Συνεκτιµώντας όλα όσα αναφέραµε παραπάνω µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι οι τοµείς των Θετικών Επιστηµών και της Τεχνολογίας εξακολουθούν να µην είναι φιλικοί για τις γυναίκες. Η διαφοροποιηµένη αριθµητική παρουσία ανδρών -γυναικών στα διαφορετικά επιστηµονικά πεδία κατά τη φοίτηση οδηγεί σε µεγάλο βαθµό και σε ανάλογη επαγγελµατική σταδιοδροµία. Το κρίσιµο ζήτηµα όµως είναι µε ποιο τρόπο µπορούµε να προσελκύσουµε περισσότερες γυναίκες προς την επιστηµονική σταδιοδροµία στα µαθηµατικά, στις φυσικές επιστήµες και στις νέες τεχνολογίες; Αυτό αποτελεί µια πρόκληση για το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας, και όχι µόνον αυτής, γιατί οι παρεµβάσεις θα πρέπει να κατευθυνθούν και σε αλλαγές στην κοινωνική οριοθέτηση των επαγγελµατικών επιλογών και του κύρους των επαγγελµατικών πεδίων. Μια πρόκληση που τροφοδοτεί µια συζήτηση διεθνώς σε πολλά επίπεδα και έχει συνδεθεί στον τοµέα της εκπαίδευσης µε αλλαγές στα αναλυτικά προγράµµατα, στο περιεχόµενο των σχολικών εγχειριδίων, στον καταµερισµό της εργασίας κατά φύλο στο εκπαιδευτικό προσωπικό όλων των βαθµίδων, στις διδακτικές προσεγγίσεις, στην εικόνα της επιστήµης και των επιστηµόνων, στην ενθάρρυνση των παιδιών να κάνουν µη παραδοσιακές επιλογές µαθηµάτων και ιδιαίτερα στην αλλαγή της στάσης των κοριτσιών και την αύξηση των κινήτρων τους για τους τοµείς των θετικών επιστηµών και της τεχνολογίας κ.ά. Έχουν εφαρµοσθεί πολλά προγράµµατα στο τοµέα της εκπαίδευσης µε πολλούς στόχους. Τα περισσότερα εφιστούσαν τη προσοχή των εκπαιδευτικών στον τρόπο διδασκαλίας των θετικών επιστηµών και έδιναν έµφαση στη σηµασία που έχει να γίνουν αυτές πιο «φιλικές για τα κορίτσια» µε την ανάπτυξη αναλυτικών προγραµµάτων και διδακτικού υλικού που να 9
βασίζεται στα κοινά ενδιαφέροντα των κοριτσιών και των αγοριών. Η πρόσβαση στο αναλυτικό πρόγραµµα ήταν κεντρικό ζήτηµα σε αυτόν τον τοµέα, αν και σύµφωνα µε την αντισεξιστική προσέγγιση το γεγονός της ίσης πρόσβασης δεν ήταν αρκετό. Η σύγχρονη όµως ύφεση της συµµετοχής και των αγοριών στην εκπαίδευση στα µαθηµατικά, στις φυσικές επιστήµες και στις νέες τεχνολογίες αποκαλύπτει ότι τελικά ο τρόπος που διδάσκονται τα µαθήµατα αυτά, αλλά και ο τρόπος που ασκούνται από τους επαγγελµατίες τα αντίστοιχα πεδία δεν ενδιαφέρει και δεν αφορά το µεγαλύτερο µέρος του σηµερινού µαθητικού πληθυσµού. Έρχεται έτσι στο προσκήνιο η ανάγκη για σχεδιασµό αναλυτικών προγραµµάτων, καθώς και προγραµµάτων εκπαίδευσης εκπαιδευτικών που θα ενθαρρύνουν τη συµµετοχή όλων, αγοριών και κοριτσιών στη µάθηση και την εργασία στα µαθηµατικά, τις φυσικές επιστήµες και τις νέες τεχνολογίες. Η προσοχή, λοιπόν, τελευταία εστιάζεται περισσότερο σε αλλαγές των παιδαγωγικών µας στρατηγικών για να ταιριάζουν µε το σύνολο του µαθητικού πληθυσµού και να προσεγγίζουν µε ποικίλους τρόπους τη γνώση και τη µάθηση έτσι ώστε όλα τα παιδιά να ενθαρρυνθούν και να υποστηριχθούν για να συµµετέχουν ισότιµα στην εκπαίδευση που αφορά στις θετικές επιστήµες και να απορροφήσουν τα ίδια κοινωνικά αγαθά που εξασφαλίζει µια κοινωνία. Οι εκπαιδευτικοί ως διαµεσολαβητές γνώσεων και αξιών µπορούν να συµβάλουν µε επιτυχία στην πραγµατοποίηση αλλαγών αλλά χρειάζεται πρωτίστως οι ίδιοι/ες να αλλάξουν και να αποκτήσουν τη κατάλληλη τεχνογνωσία. Στη βιβλιογραφία, επίσης, προσδιορίζεται και τεκµηριώνεται η αποτελεσµατικότητα πολιτικών και πρωτοβουλιών για να βελτιωθεί η πρόσβαση των κοριτσιών στους τοµείς αυτούς και τονίζεται η ανάγκη για συντονισµένη δράση τόσο από οργανισµούς που καθορίζουν την επιστηµονική πολιτική, οργανισµούς που απασχολούν και οργανώνουν επιστήµονες, όσο και από οργανισµούς που παρέχουν εκπαίδευση και κατάρτιση σε επιστήµονες. Το 10
ενδιαφέρον εστιάζεται, δηλαδή στον επηρεασµό της πολιτικής σε όλα τα επίπεδα έτσι ώστε να αλλάξει η θέση των γυναικών στον τοµέα αυτό. Από τα παραπάνω συνάγεται η άµεση ανάγκη ευαισθητοποίησης της ελληνικής επιστηµονικής και κυρίως της εκπαιδευτικής κοινότητας και του πολιτικού κόσµου, σχετικά µε το θέµα και σχεδιασµού και υλοποίησης ολοκληρωµένων δράσεων για την αντιµετώπιση του προβλήµατος στο πλαίσιο µιας γενικότερης και µακρόχρονης δέσµευσης για ισότητα. Η προώθηση του διαλόγου για θέµατα κοινωνικού φύλου και Θετικών Επιστηµών και Τεχνολογίας, καθώς και για ζητήµατα που αφορούν στη σχέση κοινωνίας και επιστήµης αποτελούν βήµατα προς την κατεύθυνση αυτή. Πιστεύουµε ότι η εκπαίδευση µπορεί να αποτελέσει ένα πεδίο παρέµβασης προς την κατεύθυνση της συµµετρίας των φύλων και της άρσης του ετεροσεξισµού. Ειδικότερα το πανεπιστήµιο οφείλει να είναι πρωτοπόρο στην εφαρµογή των πολιτικών αυτών. Καθώς ο ρόλος του εξακολουθεί να είναι καθοριστικός στη σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα είναι σηµαντικό να δηµιουργήσει ένα εναλλακτικό παράδειγµα, έστω και αν οι δυνάµεις που είναι σύµµαχος και φορέας της τάσης αυτής είναι µειοψηφία. Ιδιαίτερα αναγκαία είναι η ενθάρρυνση των Πανεπιστηµίων για ανάπτυξη πολιτικών ισότητας των φύλων συµπεριλαµβανοµένων και των θετικών δράσεων προκειµένου να εξαλειφθεί η µειονεκτική θέση ενός εκ των δύο φύλων, όπου αυτή παρουσιάζεται, όπως στη περίπτωση των γυναικών στις Σχολές των Θετικών Επιστηµών και της Τεχνολογίας, καθώς και για θεσµικές ρυθµίσεις που θα διασφαλίζουν την υλοποίηση των πολιτικών ισότητας και αντιµετώπισης των διακρίσεων λόγω φύλου. Εξίσου σηµαντική είναι η ανάπτυξη των σπουδών Φύλου και Ισότητας στα ΑΕΙ - όπου υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις και η θεσµική υποστήριξή τους, η 11
ίδρυση και λειτουργία αντίστοιχων διατµηµατικών Κέντρων και Εργαστηρίων, η συνέχιση της χρηµατοδότησης βασικής έρευνας έτσι ώστε να αναπτυχθεί η επιστηµονική γνώση στους τοµείς αυτούς µπορεί να συµβάλλει στην ενίσχυση και στη διάχυση της προβληµατικής αυτής στο φοιτητικό πληθυσµό, στην ευαισθητοποίηση των µελών της εκπαιδευτικής κοινότητας και στη βελτίωση των σχετικών πολιτικών. Η προοπτική αυτή γεννά αισιοδοξία για τη συγκρότηση ενός επιστηµονικού δυναµικού που να µπορεί να προωθήσει την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση, στον τοµέα της εργασίας και στο ευρύτερο πολιτισµικό πλαίσιο. Την αναγκαιότητα αυτή έρχεται να σηµατοδοτήσει ο συλλογικός αυτός τόµος. Η αφετηρία του τοποθετείται τέσσερα χρόνια πριν όταν οι επιµελήτριες άρχισαν να συνεργάζονται στο πλαίσιο ενός µαθήµατος του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης µε τίτλο «Φύλο και Θετικές Επιστήµες και Νέες Τεχνολογίες» που εντάσσεται στο ιατµηµατικό Προπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών για Θέµατα Φύλου και Ισότητας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Ένα µέρος αυτής της συνεργασίας αποτυπώνεται και στο περιεχόµενο του συµποσίου µε τίτλο: «Φύλο και Εκπαίδευση: Μαθηµατικά, Φυσικές Επιστήµες και Νέες Τεχνολογίες» που πραγµατοποιήθηκε τον Απρίλη του 2005. Στο συµπόσιο αυτό συναντήθηκαν µέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας -όχι µόνον της πανεπιστηµιακής -και µέσα από συζητήσεις, γόνιµο διάλογο και δηµιουργικές αλληλεπιδράσεις κατά τη διάρκειά του, αλλά και στον απόηχό του, προέκυψε η ιδέα για τη πραγµατοποίηση της σχετικής έκδοσης όπου θα παρουσιάζονται οι διαφορετικές όψεις και προσεγγίσεις του ελληνικού χώρου για το φύλο και την εκπαίδευση στα µαθηµατικά, τις φυσικές επιστήµες και τις νέες τεχνολογίες. Ταυτόχρονα πυροδοτήθηκαν ενδιαφέρουσες ιδέες για µελλοντικές δράσεις σε συνεργασία και µε άλλους κοινωνικούς φορείς σχετικά µε τη συγκρότηση ενός δικτύου /οµάδας που θα έχει ως στόχο τη προώθηση του σχετικού προβληµατισµού και το συντονισµό της δράσης έτσι ώστε να 12
υπάρξει πρόοδος και σε οργανωτικό επίπεδο σε αυτούς τους τοµείς. Η προώθηση της οπτικής του φύλου στις θετικές επιστήµες και στις τεχνολογίες -σε όλα τα επίπεδα - µπορεί να είναι αποτέλεσµα συντονισµένης δράσης για ανάπτυξη πρωτοβουλιών δραστήριων µελών του διδακτικού προσωπικού και των φοιτητών /τριών στην ακαδηµαϊκή κοινότητα, καθώς και υποστηρικτικών διοικήσεων, της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, επαγγελµατικών οργανώσεων, θεσµών, κινηµάτων ή άλλων πρωτοβουλιών. Το παρόν βιβλίο δεν φιλοδοξεί να απαντήσει σε όλα τα ζητήµατα που τέθηκαν παραπάνω. Αποσκοπεί στην ενθάρρυνση και διεύρυνση της συζήτησης για τις γυναίκες και τις θετικές επιστήµες στην εκπαιδευτική κοινότητα και επιδιώκει να συµβάλλει στη προσπάθεια προσδιορισµού των άµεσων και δυσδιάκριτων εµποδίων που υπάρχουν στη συµµετοχή των γυναικών στους τοµείς αυτούς. Ο τόµος αποτελείται από τέσσερα µέρη. Στο πρώτο µέρος θίγονται ζητήµατα σχετικά µε το φύλο και την εκπαίδευση στα µαθηµατικά, όπως οι σύγχρονες τάσεις στο σχεδιασµό διδακτικού υλικού, αναλυτικών προγραµµάτων και προγραµµάτων αξιολόγησης σε σχέση µε το φύλο στο γνωστικό αυτό πεδίο. Στο δεύτερο µέρος θίγονται ζητήµατα σχετικά µε το φύλο και την εκπαίδευση στις φυσικές επιστήµες, όπως η συµµετοχή των γυναικών στις σχετικές σπουδές στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, στην ακαδηµαϊκή έρευνα και στον εργασιακό χώρο, οι στάσεις και οι αντιλήψεις των εκπαιδευτικών και των µαθητών και µαθητριών τόσο για τη διδασκαλία και τη µάθηση των φυσικών επιστηµών, όσο και για το ρόλο του φύλου στην εκπαίδευση στις φυσικές επιστήµες, η εκπαίδευση των 13
εκπαιδευτικών σε θέµατα φύλου και διδασκαλίας των φυσικών επιστηµών κ.ά. Στο τρίτο µέρος θίγεται η σχέση φύλου και νέων τεχνολογιών. Πιο συγκεκριµένα, αναδεικνύονται οι παράγοντες που επηρεάζουν τη µύηση και την εµπλοκή των δύο φύλων στη χρήση των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας όπως η οικογένεια, το σχολείο, οι στάσεις, οι αντιλήψεις και οι συµπεριφορές εκπαιδευτικών και µαθητευοµένων σε όλες τις βαθµίδες εκπαίδευσης, οι προοπτικές και η δυναµική των σχετικών διδακτικών παρεµβάσεων και στρατηγικών. Στο τέταρτο µέρος αναφέρονται ενδεικτικά έµφυλες ασυµµετρίες που υπάρχουν σε σχολικά εγχειρίδια των µαθηµατικών, των φυσικών επιστηµών και της τεχνολογίας στη πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Η αναγκαιότητα ιδιαίτερης ενασχόλησης µε τα διδακτικά εγχειρίδια συνάγεται από το γεγονός ότι υπάρχει καταρχήν το ένα και µοναδικό σχολικό εγχειρίδιο για κάθε γνωστικό αντικείµενο που ακόµα κυριαρχεί ως µέσο διεκπεραίωσης του εκπαιδευτικού έργου. Επίσης, η αναγκαιότητα θεµελιώνεται στο γεγονός ότι, αν και ο κύριος στόχος τους είναι να µεταφέρουν γνώσεις και δεξιότητες, αποτελούν επιπρόσθετα ένα κυρίαρχο µέσο κοινωνικοποίησης και κατά την έννοια αυτή µπορεί να είναι σηµαντικός παράγοντας στη προώθηση της ισότητας (ή ανισότητας) των φύλων. Ελπίζουµε η έκδοση αυτού του τόµου να πυροδοτήσει τη διάθεση για ενηµέρωση και δράση για µια εκπαίδευση για όλα τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, µια εκπαίδευση που θα διευρύνει την οπτική και την πολιτισµό των µαθηµατικών, των φυσικών επιστηµών, των νέων τεχνολογιών. Χωρίς αµφιβολία, το εγχείρηµα είναι δύσκολο. 14
15