Άννα Εµµανουήλ, Νευροψυχολόγος
Μαθησιακές δυσκολίες στην ανάγνωση + στην ορθογραφηµένη γραφή Εµφανείς από την ηλικία των 6,5 7 ετών, κυρίως από τη Β τάξη του δηµοτικού σχολείου αφού το παιδί έχει προηγουµένως διδαχτεί και εξασκηθεί στην ανάγνωση + γραφή γραµµάτων, συλλαβών, λέξεων µε διαφορετικό µήκος (δισύλλαβες, πολυσύλλαβες π.χ. γά-τα, πα-πα-γάλος), συχνότητα (πιο συχνές, πιο σπάνιες) και σύνθεση συµφωνικά συµπλέγµατα (π.χ. µήλο, πράγµα, ξύστρα) Παράγοντες: Νευροαναπτυξιακοί: Λειτουργική διαφοροποίηση στην οργάνωση του λόγου (όχι κυρίαρχο το αριστερό ηµισφαίριο + συµµετοχή και του δεξιού ηµισφαιρίου µε πιθανή σύνοδη αριστεροχειρία, οµαλά εξελισσόµενες οι λειτουργίες του δεξιού ηµισφαιρίου (καλές επιδόσεις σε κατασκευές, ζωγραφική, µουσική, καλλιτεχνικές τάσεις) Κληρονοµικότητα οικογενειακό ιστορικό µε µαθησιακές δυσκολίες (+ αριστεροχειρία)
Μοντέλο γνωστικής νευροψυχολογίας για ολοκληρωµένο σύστηµα ανάγνωσης κατά την φυσιολογική ανάπτυξη Γραπτή λέξη Ορθογραφική μνήμη (μαθημένες οικείες λέξεις, ορθογραφικοί κανόνες, εξαιρέσεις) Σημασιολογική μνήμη (αντιστοίχιση ορθογραφίας σημασίας της λέξης) Φωνολογική μνήμη (προφορική αναπαράσταση λέξης) Υπολεξική οδός (αντιστοίχιση γραμμάτων ήχων, φωνολογική επεξεργασία, μάθηση σύνθεσης (+ ανάλυσης) σε συλλαβές και λέξεις, μάθηση καινούριων λέξεων + ξένων γλωσσών Προφορική ανάγνωση
Μοντέλο γνωστικής νευροψυχολογίας για ολοκληρωµένο σύστηµα γραφής κατά την φυσιολογική ανάπτυξη Ακουστική λέξη Ακουστική μνήμη (φωνολογικές αναπαραστάσεις μαθημένων λέξεων) Σημασιολογική μνήμη (αντιστοίχιση φωνολογίας σημασίας της λέξης) Υπολεξική οδός (αντιστοίχιση ήχων γραμμάτων, μάθηση σύνθεσης (+ ανάλυσης) σε συλλαβές και λέξεις, μάθηση γραφής καινούριων λέξεων + ξένων γλωσσών Ορθογραφική μνήμη (οπτική λέξη) Γραφημικός επεξεργαστής Γραφή
Χαρακτηριστικά Ελληνικής γλώσσας και τύποι δυσκολιών στην ανάγνωση + ορθογραφία Ελληνικό γλωσσικό σύστηµα = ρηχής ορθογραφίας => σχεδόν πλήρης αντιστοίχιση ήχου (φωνήµατος) γράµµατος (γραφήµατος): Οµαλή µετατροπή ένα προς ένα των γραµµάτων (κεφαλαίων, πεζών) που βλέπουµε σε ήχους (ανάγνωση) και των ήχων σε γράµµατα (γραφή): π.χ. π - /π/, /ρ/ - ρ Οµαλή ανάλυση και σύνθεση των γραµµάτων σε συλλαβές και των συλλαβών σε λέξεις: π.χ. µ + α = /µα/ γα + λα = /γάλα/ Η µάθηση της ανάγνωσης + γραφής στα ελληνικά βασίζεται κυρίως στην υπολεξική οδό φωνολογική επίγνωση => ικανότητα να συνειδητοποιεί την φωνολογική δοµή του προφορικού λόγου: να µάθει να χρησιµοποιεί υπολεξική οδό για αντιστοίχιση γραµµάτων µε ήχους, να αναλύει και να συνθέτει συλλαβές και από συλλαβές λέξεις, να παρακολουθεί τον εαυτό του και να ελέγχει αν το έκανε σωστά.
Τύποι Μαθησιακών δυσκολιών στην ανάγνωση + στην ορθογραφηµένη γραφή Δυσκολίες στην φωνολογική επίγνωση = ικανότητα ανάλυσης + σύνθεσης επιµέρους τµηµάτων µιας λέξης σε ένα σύνολο = > Φωνολογική δυσλεξία (+ δυσγραφία) - Χαρακτηριστικά: 1. Μειωµένη ταχύτητα στην ανάγνωση + στην γραφή 2. Συλλαβιστή ανάγνωση 3. Υποφωνητική εσωτερική επανάληψη των γραµµάτων/ συλλαβών πριν την ανάγνωση + την γραφή 4. Αδυναµία σύνθεσης των γραµµάτων + συλλαβών σε µια λέξη (διαβάζουν ή γράφουν µία προς µία τις συλλαβές δύο ή περισσότερων συνεχόµενων λέξεων χωρίς να συνειδητοποιούν ότι πρόκειται για ολόκληρες και ξεχωριστές µεταξύ τους λέξεις) 5. Διστακτική διακεκοµµένη ανάγνωση
Τύποι Μαθησιακών δυσκολιών στην ανάγνωση + στην ορθογραφηµένη γραφή 6. Σύγχυση, αντιστροφή, επανάληψη, παράλειψη, αντικατάσταση γραµµάτων που επιδεινώνεται όσο µεγαλύτερο είναι το µήκος της λέξης και η πολυπλοκότητα της συλλαβικής της δοµής: π.χ. σταυρός στραυός βόλτα βλότα βιβλίο βλιβλίο ξύστρα ξύστα σοκολάτα ποκολάτα 7. Ελλείµµατα στην φωνολογική µνήµη (επανάληψη αριθµών, λέξεων µε βαθµιαία δυσκολία ως προς το µήκος + συνθετότητα τους)
Παρεµβάσεις στην φωνολογική δυσλεξία (+ δυσγραφία) Εξάσκηση µε ασκήσεις φωνολογικής επίγνωσης (φωνολογικής διάκρισης και απόφασης): 1. Να βλέπει 4 γράµµατα, να ακούει ήχο και να αντιστοιχεί τον ήχο µε το σωστό γράµµα: π.χ. /θ/ - φ, β, δ, θ 2. Αντίστοιχα έργα για συλλαβές 3. Να βλέπει εικόνες που αντιστοιχούν σε οµόηχες λέξεις (/ µήλο/, /ξύλο/, /φύλλο/), να ακούει µία από αυτές και να την αντιστοιχεί µε τη σωστή εικόνα 4. Να ακούει προσεκτικά δύο λέξεις και να λέει ΝΑΙ αν αυτές οι δύο λέξεις έχουν κάποιο κοµµάτι που ακούγεται το ίδιο ή ΌΧΙ αν ακούγονται διαφορετικά: π.χ. δέκα δέµα, µέρα - χώρα 5. Να ακούει και να επισηµαίνει την οµοιοκαταληξία: π.χ. πόδι, βόδι χώρα 6. Να ακούει και να εντοπίζει την διαφορετική σε ήχο λέξη: π.χ. γάτα, γάλα, µέλι
Παρεµβάσεις στην φωνολογική δυσλεξία (+ δυσγραφία) Εξάσκηση µε ασκήσεις φωνολογικής κατάτµησης: 1. Ασκήσεις κατάτµησης λέξεων στα δοµικά τους στοιχεία (συλλαβές, φωνήµατα ήχους): να ακούει λέξεις και να τις χωρίζει σε κοµµατάκια, π.χ. ψάρι: ψά-ρι (συλλαβική κατάτµηση) ψάρι: ψ-ά-ρ-ι (φωνηµική κατάτµηση) 2. Ασκήσεις σύνθεσης: να ακούει ήχους συλλαβές, να τα ενώνει και να φτιάχνει λέξεις: π.χ. µε-λι = µέλι κ-λ-ι-µ-α = κλίµα 3. Πιο ευέλικτα χρονικά περιθώρια κατά την ανάγνωση και γραφή µε ειδική εκπαίδευση παιδιού + εκπαιδευτικού
Τύποι Μαθησιακών δυσκολιών στην ανάγνωση + στην ορθογραφηµένη γραφή Δυσκολίες στην αποθήκευση, ανάκληση από την µνήµη και χρήση ήδη µαθηµένων ορθογραφικά οµαλών και εξαιρέσιµων λέξεων => Επιφανειακή Δυσλεξία (+ δυσγραφία) = Πρόβληµα στην ορθογραφική µνήµη µε τα εξής χαρακτηριστικά: 1. Φυσιολογική ανάγνωση + γραφή οµαλών λέξεων (καλή η υπολεξική οδός πλήρους αντιστοίχισης γραµµάτων ήχων) 2. Λάθη οµαλοποίησης στην ανάγνωση + γραφή: Λέξεων - εξαιρέσεων στις οποίες δεν υπάρχει πλήρης αντιστοίχιση ήχου γράµµατος και το παιδί χρειάζεται να τις µάθει, να τις αποθηκεύει και ανακαλεί από την ορθογραφική µνήµη: ξ -> /κσ/ => γράφει κσύστρα ψ -> /πσ/ => γράφει πσωµί Λέξεων µε συµφωνικά συµπλέγµατα, π.χ. µπαµπάς, νταντά, άγκυρα, αγγούρι, άγχος, έλεγχος Λέξεων µε διπλά σύµφωνα, π.χ. µαλλιά, άµµος, θάλασσα Λέξεων που γράφονται µε οι, ει, υ, η -> /ι/, π.χ. µοίρα, => διαβάζει /µ-ο-ι-ρα/, γράφει /µίρα/. Το ίδιο για λέξεις π.χ. ειρήνη, µύλος, µήλο. Λέξεων που γράφονται µε αι -> /ε/, π.χ. λαιµός
Τύποι Μαθησιακών δυσκολιών στην ανάγνωση + στην ορθογραφηµένη γραφή Λέξεις που γράφονται µε αυ + ευ, π.χ. /αυτί/ > γράφει αφτί, /αυγό/ -> γράφει /αβγό/, το ίδιο για λέξεις /ευχή/ -> εφχή, /ευλογία/ - εβλογία Παραλείψεις, σύγχυση και ορθογραφικά λάθη σε άρθρα, αντωνυµίες, καταλήξεις πτώσεων, ρηµάτων, επιθέτων, επιρρηµάτων, προσώπου (ενικού - πληθυντικού αριθµού), φωνής (ενεργητικής παθητικής) π.χ. ο άνθρωπος του ανθρώπου οι άνθρωποι καρφώνω, ζυγίζω, κάθοµαι, καλός καλώς (εγώ) πίνω (εσύ) πίνεις (αυτοί) πίνουν (εσείς) παίζετε (το παιχνίδι) παίζεται
Τύποι Μαθησιακών δυσκολιών στην ανάγνωση + στην ορθογραφηµένη γραφή 3. Αγραµµατικό προφίλ στην ανάγνωση + στην γραφή προτάσεων: Λάθη στη σύνταξη σειρά λέξεων µέσα στην πρόταση, µη ευδιάκριτα κενά µεταξύ των λέξεων Αδυναµία χρήσης των χρόνων, ενικού πληθυντικού Παραλείψεις και αντιστροφές ρηµάτων + λειτουργικών λέξεων (σύνδεσµοι, προθέσεις) και σηµείων στίξεως (τονισµός, τελεία, κόµµα κ.τ.λ.) π.χ. «(Η) µαµά (είναι) καλή», «Φεύγω (από το) σπίτι» Παρεµβάσεις µε τη χρήση χρωµάτων και πιο ευδιάκριτων γραµµάτων που διευκολύνουν την ολιστική µάθηση: π.χ. ΕΙρήνη, λαιµός Συστηµατική εξάσκηση µε ασκήσεις γραµµατικής διάκρισης, συντακτικής κατανόησης και οργάνωσης προφορικών + γραπτών φράσεων και προτάσεων
Περιφερειακού τύπου Δυσγραφία - Χαρακτηριστικά Γραφηµικός επεξεργαστής: µνηµονικό σύστηµα που κρατά ενεργές τις µνήµες για την ορθογραφία µιας λέξης µέχρι αυτή να µετατραπεί σε γράµµατα και το παιδί να γράψει την λέξη. Υπεύθυνο για τον σχηµατισµό και προσανατολισµό των γραµµάτων, τη θέση του κάθε γράµµατος και τη διαδοχική τους σειρά µέχρι να γραφεί ολόκληρη η λέξη (κατεύθυνση + σειριακή οργάνωση των γραµµάτων) Αδυναµία στην οπτικοχωρική αναπαράσταση των γραµµάτων, δυσκολία στην οπτικοχωρική προσοχή, συνυπάρχοντα ελλείµµατα σε έργα οπτικοχωρικής οργάνωσης, σε οπτικοκατασκευαστικά έργα και σε δοκιµασίες εργαζόµενης µνήµης Συχνά λάθη στον προσανατολισµό των γραµµάτων, παραλείψεις, αντιστροφές, προσθέσεις, µετακινήσεις κυρίως των µεσαίων γραµµάτων µέσα στη λέξη, γραφή µεγαλύτερη δυσκολία όσο µεγαλύτερο το µήκος της λέξης π.χ. ε 3, δ 2 ή 5, β θ, χαλβάς χλαβάς, αν να, αστραφτερός αρστραφ( )ερός Κακή οπτικοχωρική οργάνωση προτάσεων σε µια έκθεση, έλλειψη παραγράφων, απουσία κενών µεταξύ των λέξεων
Αρνητικά συναισθήµατα- δύσκολες συµπεριφορές: Απόρριψη, µαταίωση, απογοήτευση, παραίτηση και κοινωνική αποµόνωση Κατάθλιψη, έλλειψη ενδιαφέροντος και κινήτρου να συνεχίσει τις προσπάθειες Άγχος έκθεσης + σχολικής επίδοσης, ανάπτυξη φοβιών και αποφυγή ενασχόλησης µε τα µαθήµατα Δυσλειτουργική σχέση και επικοινωνία µε συνοµηλίκους και µέλη οικογένειας λόγω στιγµατισµού και αισθήµατος ντροπής Δύσκολες συµπεριφορές: οξυθυµία, επιθετικότητα, ανυπακοή και µη συµµόρφωση σε οδηγίες και κανόνες, έντονες συγκρούσεις µε τους γονείς και συνοµηλίκους Καθοριστικός ο ρόλος των γονέων + εκπαιδευτικών
Στάση γονέων + εκπαιδευτικών Aρνητικά σχόλια, επιπλήξεις ή κριτική µπορεί να αναστείλουν τις προσπάθειες για καλύτερη επίδοση + επιθυµητές συµπεριφορές + ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχολογική διάθεση και στη διαµόρφωση της εικόνας που έχει το παιδί για τον εαυτό του Δεν απαντάµε και εµείς µε αρνητικές αντιδράσεις (τιµωρία, έντονος θυµός, επιθετικότητα) στις δύσκολες συµπεριφορές => µπορεί να ενισχύσει + πυροδοτήσει ακόµα περισσότερο σε ένταση και συχνότητα την ήδη διεγερµένη συµπεριφορά του ανήλικού (έντονη ψυχοσωµατικά συµπτώµατα + ψυχοκινητική αντίδραση, ξεσπάσµατα θυµού, απογοήτευση, έντονο κλάµα) # ψυχραιµία + χαµηλοί τόνοι, συστηµατική προσπάθεια των ενηλίκων να ελέγξουν τα αρνητικά τους συναισθήµατα + αντιδράσεις στην επικοινωνία
Περιβαλλοντική διαχείριση Συστηµατική παρατήρηση αρνητικών συµπεριφορών + χώρο - χρονικού πλαισίου που εκδηλώνονται => Τεχνικές περιβαλλοντικής διαχείρισης: Αποφυγή χώρων µε δυνατούς θορύβους, πολυκοσµία και υπερφοτωµένων µε αντικείµενα χώρων Οργάνωση + σταθερή θέση των αντικειµένων µέσα στο δωµάτιο, ήρεµη µουσική => βελτίωση της έντονα διασπαστικής συµπεριφοράς, ανησυχίας + νευρικότητας Διακόσµηση + τροποποίηση του περιβάλλοντος (αγιογραφίες, φωτογραφίες µε χαµογελαστά πρόσωπα της οικογένειας, απαλά χρώµατα, µαξιλάρια, λουλούδια) => καλύτερη συγκέντρωση + ηρεµία Διαµόρφωση χώρου δραστηριοτήτων στην αυλή ή στο δωµάτιο (π.χ. χώρος για πινκ πονκ, βόλευ, ποδοσφαιράκι, επιτραπέζια κ.τ.λ.) => δηµιουργικός ελεύθερος χρόνος
Επικοινωνιακές Συµπεριφορικές στρατηγικές Αναγνώριση + εντοπισµός (παραγόντων, καταστάσεων, συζητήσεων, προσώπων) που προκαλούν τις ανεπιθύµητες συµπεριφορές (π.χ. πρόκληση έντονου ξεσπάσµατος + υπερδιέγερσης κάθε φορά που πλησιάζουµε το παιδί χωρίς να έχει βλεµµατική επαφή µε εµάς ή για µια συγκεκριµένη συζήτηση µαζί του) Αναγνώριση + εντοπισµός των προειδοποιητικών ψυχοσωµατικών συµπτωµάτων (έκφραση προσώπου, στάση σώµατος) του παιδιού πριν εκδηλωθεί η ανεπιθύµητη συµπεριφορά Συστηµατική παρατήρηση (+ καταγραφή) των παραπάνω + των αρνητικών επιπτώσεων στην επικοινωνία (διαφωνίες, συγκρούσεις, έλλειψη κατανόησης + ουσιαστικού διαλόγου, αποτυχία µετάδοσης του νοήµατος, µη συµβιβαστική εποικοδοµητική λύση)
Επικοινωνιακές Συµπεριφορικές στρατηγικές Τροποποίηση της στάσης µας µε στόχο µια πιο θετική αποτελεσµατική επικοινωνία µε το παιδί: Αποφυγή πρόκλησης έντασης στην επικοινωνία, υποχώρηση + ήρεµη επαναδιαπραγµάτευση σε διαφορετικό χώρο - χρονικό πλαίσιο (π.χ. όχι ενοχλητικές ή δυσάρεστες συζητήσεις την ώρα του µεσηµεριανού φαγητού, φεύγουµε από το δωµάτιο πριν εκδηλωθεί ένταση, απαραίτητος χρόνος για να ηρεµήσουµε + επανερχόµαστε µε πιο χαµηλούς τόνους + το παιδί είναι πιο ήρεµο) Ψυχραιµία + διατήρηση ουδέτερης στάσης από την πλευρά των γονέων και του εκπαιδευτικού παρά τον ενδεχόµενο θυµό ή την µαταίωση που µπορεί να νιώσουν απέναντι στις δύσκολες συµπεριφορές
Επικοινωνιακές Συµπεριφορικές στρατηγικές Διαχείριση δύσκολής συµπεριφοράς => βασικός στόχος να µάθει το παιδί ποιες είναι οι κατάλληλες συµπεριφορές για την ηλικία του και να ελέγχει αυτές που θα µπορούσαν να θίξουν ή να προσβάλλουν τους µεγαλύτερους του (γονείς, εκπαιδευτικούς, τρίτους) Γονείς + εκπαιδευτικοί χρειάζεται να εκφράσουν λεκτικά την δυσαρέσκεια τους χωρίς ιδιαίτερη συναισθηµατική φόρτιση. Χρήση εκφράσεων µε σταθερό τόνο στη φωνή: Αυτή η συµπεριφορά σου µε ενόχλησε ή µε δυσαρέστησε. Θέλω να σκεφτείς τι θα µπορούσες να κάνεις για να µην το νιώσω ξανά αυτό => το παιδί να αντιληφθεί τις συνέπειες αυτής της συµπεριφοράς στους άλλους και να σκεφθεί άλλες εναλλακτικές πιο «θετικές» συµπεριφορές Έµφαση στη συµπεριφορά του ανήλικου στην τρέχουσα περίσταση και όχι στον χαρακτήρα του Επικέντρωση στις συνέπειες της ανεπιθύµητης συµπεριφοράς του παιδιού στα συναισθήµατα των άλλων + στην επικοινωνία µαζί τους π.χ. Αυτό που έκανες το πρωί µε έκανε να αισθανθώ άσχηµα
Επικοινωνιακές Συµπεριφορικές στρατηγικές Έµφαση στην προσπάθεια για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσµα: Συνεχής συµπαράσταση και παρότρυνση από γονέα + εκπαιδευτικό για αντοχή και επιµονή στη συνέχιση της προσπάθειας παρά τις πιθανές αρχικές αποτυχίες Υιοθέτηση έκφρασης (λεκτικής, µη λεκτικής) που δείχνει ότι αγαπάµε το παιδί, κατανοούµε + στηρίζουµε τις προσπάθειες του για καλύτερες σχολικές επιδόσεις και πιο επιθυµητές συµπεριφορές. Θετικές ενισχύσεις κάθε φορά που καταφέρνει να εκδηλώνει επιθυµητές συµπεριφορές µε παρακινήσεις, θετικά σχόλια (π.χ. µπράβο, αυτό που έκανες σήµερα µου άρεσε πολύ, συνέχισε έτσι ), και υλικές ανταµοιβές (π.χ., µικρό δώρο, περισσότερο χρόνο µε τους φίλους ή για µια ευχάριστη δραστηριότητα) => µείωση συχνότητας των ανεπιθύµητων συµπεριφορών + επανάληψη αποτελεσµατικών αντιδράσεων
Επικοινωνιακές Συµπεριφορικές στρατηγικές Παρακίνηση για ενεργή εµπλοκή και συµµετοχή σε ευχάριστες για το παιδί συζητήσεις + δραστηριότητες (οικογένεια, σχολείο, εξωσχολικές) => κατεύθυνση της προσοχής + του δυναµικού του µε πιο θετικό και εποικοδοµητικό τρόπο => εµπλοκή σε µια νέα δραστηριότητα που ευχαριστεί + εκφράζει το παιδί ώστε να στραφεί σε κάτι δηµιουργικό, να προχωρήσει παρακάτω και να διαχειριστεί καλύτερα την απογοήτευση και µαταίωση που µπορεί να ένιωσε από µια προηγούµενη αποτυχία => ενίσχυση της αυτόεκτίµησης του τα καταφέρνω Παροχή επιλογών (όχι επιβολή), ανάληψη πρωτοβουλιών + δραστηριοτήτων που µπορεί ανάλογα µε την ηλικία του να αναλάβει και να καταφέρει το παιδί => καλλιέργεια αισθήµατος ανεξαρτησίας, υπευθυνότητας + χρησιµότητας
Κάθε παιδί έχει δικαίωµα στην µάθηση και χρειάζεται να του δίνονται ευκαιρίες µε περισσότερο χρόνο, τροποποίηση του υλικού µε στόχο τη διευκόλυνση της µάθησης Συστηµατική προσπάθεια για έλεγχο αρνητικών συναισθηµάτων Αγάπη + κατανόηση