ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΙΧΘΥΟΠΑΝΙΔΑΣ ΤΩΝ ΦΡΑΓΜΑΛΙΜΝΩΝ ΜΕΣΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΩ ΑΧΕΛΩΟΥ Βλάχος Ν., Ράμφος Α., Μουτόπουλος Δ.Κ., Χώτος Γ., Κατσέλης Γ. Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Μεσολογγίου, Τμήμα Υδατοκαλλιεργειών και Αλιευτικής Διαχείρισης, gkatsel@teimes.gr Περίληψη Η παρούσα έρευνα αποσκοπεί στην καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης της ιχθυοπανίδας στις φραγμαλίμνες, στο κάτω ρου και κατάντη του ποταμού Αχελώου. Για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκαν στις παραπάνω περιοχές 35 δειγματοληψίες με πειραματικά και επαγγελματικά αλιευτικά εργαλεία κατά την περίοδο Δεκέμβριος 2008 - Αύγουστος 2009. Συνολικά αλιεύθηκαν 868 άτομα, τα οποία ανήκαν σε 14 είδη ψαριών. Η πολυμεταβλητή ανάλυση ομαδοποίησε τους σταθμούς δειγματοληψιών σε τρεις ομάδες: (α) Ζώνη Ι, που αφορά στο πεδινό τμήμα του ποταμού, (β) Ζώνη ΙΙ, που αφορά στο ημι-πεδινό τμήμα κάτω από τα φράγματα και (γ) Ζώνη ΙΙΙ, που αφορά στις φραγμαλίμνες. Η χωρική κατανομή των αλιευόμενων ειδών συζητείται στη βάση των βιολογικών και οικολογικών απαιτήσεων του κάθε είδους. Λέξεις κλειδιά: Σύνθεση ειδών, χωρική κατανομή ειδών, παρουσία-απουσία ειδών, τεχνητές λίμνες, Ποταμός Αχελώος FISH SPECIES ASSEMBLAGES IN THE DAM LAKES AND IN THE MIDDLE AND LOWER DOWNSTREAM OF ACHELOOS RIVER Vlachos N., Ramfos A., Moutopoulos D.K., Hotos G., Katselis G. Technological Educational Institution of Messologhi. Department of Aquaculture and Fisheries Management. gkatsel@teimes.gr Abstract The present study aims to record the current status of fish species assemblages in local dam lakes (i.e. Stratos, Kremasta and Kastraki) and in the lower downstream of Acheloos river. The study was carried out using experimental and professional fishing gears in 35 sampling sites during December 2008 - August 2009. Overall 868 individuals were caught belonging to 14 fish species. Multivariate analysis grouped the sampling sites in three main zones: (a) Zone I consisted by the lowland part of the river; (b) Zone II consisted by the semi-lowland part of the river after the dams; and (c) Zone III consisted by the dam lakes. The spatial distribution of the fish species caught was discussed in terms of biological and ecological aspects. Keywords: Fish species assemblages, spatial distribution of species, presence of species, dam lakes, Acheloos river
o 1. Εισαγωγή Στη λεκάνη του Αχελώου έχει καταγραφεί η παρουσία 43 ειδών ψαριών από τα οποία τα 32 είναι του γλυκού νερού, 8 ευρύαλα (διάδρομα) και 3 είδη γλυκού υφάλμυρου νερού. Τα 26 από αυτά τα 43 είδη είναι κοινά της μεσογειακής λεκάνης, 20 ανήκουν στην κατηγορία των βαλκανικών υδρολογικών λεκανών, 6 είναι τοπικά ενδημικά είδη και 17 έχουν εισαχθεί στην υδρολογική λεκάνη του Αχελώου (Economou et al., 2007). Από τον παραπάνω αριθμό ειδών για 22 είδη, είτε δεν υπάρχει εκτίμηση ή τα διαθέσιμα στοιχεία δεν επαρκούν για την εκτίμηση τυχόν «απειλής εξαφάνισης», για 15 είδη τα οποία βρίσκονται στα εσωτερικά ύδατα η εκτίμηση της απειλής δεν χαρακτηρίζεται από «κίνδυνο εξαφάνισης», ένα είδος (S. acarnanicus) χαρακτηρίζεται σε «ζώνη επικινδυνότητας απειλής εξαφάνισης», ένα είδος (R. panosi) χαρακτηρίζεται σε επίπεδο «υπό απειλή», 2 είδη (Economidichthys trichonis και Cobitis trichonica) χαρακτηρίζονται ως «επικίνδυνα προς εξαφάνιση», 2 είδη (A. anguilla και Valencia letourneuxi) χαρακτηρίζονται ως είδη που βρίσκονται σε «κρίσιμο επίπεδο επικινδυνότητας για εξαφάνιση από την άγρια διαβίωση» και ένα είδος (Acipenser sturio) χαρακτηρίζεται σε επίπεδο «εξαφάνισης από την άγρια διαβίωση». Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί κυρίως στην καταγραφή της ιχθυοπανίδας στον Κάτω Αχελώο όπου η σχετική πληροφόρηση είναι περιορισμένη και ελλιπής, καθώς και στην επιβεβαίωση παρουσίας ειδών ψαριών που διαβιούν στις τρείς φραγμαλιμνες του Μέσου Αχελώου» (Οικονόμου και συν.,1999, Economou et al., 2007). o N39.10 E2 1.10 o Λ. Αμ β ρακ ία Λ. Οζερός Β 10 Β7 Β9Β14 Β3 Β13 Β5 Β15 Β4 Β8 Β11 Β6 Β 12 Β 16 Β 17 Β 21 Α3 Α17 Α4 Α18 Α10 Α1 Α2 ΤΛ. Σ τράτου Α16 ΤΛ. Καστρακίου Λ. Λυσιμαχία ΤΛ. Κρ εμαστών Α6 Α15 Α11 Α 14 Α7Α5 Λ. Τριχωνίδα 2. Υλικά και Μέθοδοι 2.1. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Κατά την περίοδο Δεκέμβριος 2008 - Αύγουστος 2009 πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες σε 35 θέσεις στον κάτω ρου του Αχελώου που περιλαμβάνει και τις φραγμαλίμνες Στράτου, Καστρακίου και Κρεμαστών (Εικ. 1). Οι 21 από αυτές τις δειγματοληψίες ήταν στον κάτω ρου του Αχελώου, 4 στη λίμνη του Στράτου, 2 στη λίμνη των Καστρακίου, 6 στη λίμνη των Κρεμαστών και δύο σε παραπόταμους του Αχελώου οι οποίοι εκβάλλουν στη λίμνη του Στράτου και του Καστρακίου, αντίστοιχα (Εικ. 1). Οι θέσεις δειγματοληψίας στον κατω ρού (Εικ. 1: θέσεις σειράς Β) αφορούν σε έξι μηνιαίες εξορμήσεις (Δεκέμβριο 2008, Ιανουάριο, Μάιο, Ιούνιο, Ιούλιο, και Αύγουστο 2009), ενώ στις φραγμαλίμνες (Εικ.1: (θεσεις σειρας Α) οι δειγματοληψίες αφορούν σε δύο εξόρμησεις που πραγματοποίηθηκαν τον Ιούλιο και Αύγουστο του 2009. Β19 Β20 Β2 Β18 Β1 E 2 1.7 0 o N35.35 Εικ.1: Χάρτης περιοχής και θέσεις δειγματοληψιών στις φραγμαλίμνες Στράτου, Καστρακιου και Κρεμαστών (σειρά θέσεων Α) και στον κάτω ρου του Αχελώου (σειρά θέσεων Β).
Στις δειγματοληψίες χρησιμοποιήθηκαν πειραματικά (μανωμένα δίκτυα μικρού μήκους και ηλεκτραλιεία) και επαγγελματικά (απλάδια δίκτυα) αλιευτικά εργαλεία. Στις περιοχές όπου τα πειραματικά εργαλεία δεν ήταν δυνατόν να αλιεύσουν λόγω του μεγάλου βάθους αλλά και της προσέγγισης των σταθμών δειγματοληψιών, οι δειγματοληψίες έγιναν σε συνεργασία με επαγγελματίες αλιείς. Οι περιπτώσεις αυτές αφορούσαν τις δειγματοληψίες στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών και στα βορειότερα τμήματα του εκβολικού συστήματος του Αχελώου. Η αναγνώριση των ειδών έγινε με κλείδες αναγνώρισης ψαριών (Κασπίρης, 2000, Kottelat & Freyhof, 2007). Για την ανάλυση των δεδομένων αρχικά κατασκευάστηκαν πίνακες (γραμμές Χ στήλες) παρουσία/απουσία ειδών Χ σταθμοί. Οι πίνακες μετασχηματίστηκαν σε τριγωνικούς πίνακες-μήτρες με τη χρήση της απόστασης του Bray-Curtis (Bray-Curtis similarity) και υποβλήθηκαν σε ανάλυση της ιεραρχικής ομαδοποίησης (cluster analysis) (Clarke & Warwick 2001). Η εποχική παρουσία εκφράστηκε ως ποσοστό των μηνών παρουσίας στο σύνολο των μηνών δειγματοληψιών. 3. Αποτελέσματα και Συζήτηση Συνολικά αλιεύθηκαν 868 άτομα τα οποία ανήκαν σε 14 είδη, εννέα από τα οποία φαίνονται στον πίνακα 1, ενώ τα υπόλοιπα πέντε που ήταν και τα λιγότερο άφθονα ήταν τα Cyprinus caprio, Scarninius acarnanicus, Gambusia holbrooki, Rutilus panosi και Salmo farioides. B5 B4 B1 8 B2 1 B1 7 B2 B1 B1 9 B7 B6 B1 6 B1 0 B1 4 B1 5 B9 B11 B1 3 B3 A4 A1 A2 A3 A1 3 A11 40 60 80 100 Similarity Εικ.2. Δενδρόγραμμα ομοιότητας Bray-Curtis των σταθμών δειγματοληψίας βάσει της παρουσίας/ απουσίας ειδών. Η ανάλυση της ιεραρχικής ομαδοποίησης έδειξε ότι σε ποσοστό ομοιότητας 62% οι σταθμοί δειγματοληψιών ομαδοποιήθηκαν σε τρεις ζώνες (Εικ. 2): τη Ζώνη Ι, που αφορά στο πεδινό τμήμα του ποταμού (υψόμετρο από 0-5 m), τη Ζώνη ΙΙ, που αφορά στο ημι-πεδινό τμήμα του ποταμού κάτω από τα φράγματα (υψόμετρο από 8-19 m) και τη Ζώνη ΙΙΙ, που αφορά στις φραγμαλίμνες (υψόμετρο από 55-265) m (Εικ. 2). Τα περισσότερο αντιπροσωπευτικά είδη σε κάθε ομάδα σταθμών που σχηματίστηκαν παραπάνω ήταν είναι το Dicentrarchus labrax στη ζώνη Ι, το Squalius cephalus evinus στη ζώνη ΙΙ και το Barbus albanicus στη Ζώνη ΙΙΙ. Τα είδη S. cephalus evinus και Carassius gibelio εμφανίζονται και στις τρεις ζώνες, τα είδη του γένους Barbus και το Silurus aristotelis στις ζώνες Ι ΙΙ ΙΙΙ Ι ΙΙ ΙΙ Ι
ΙΙ και ΙΙΙ, τα ευρύαλα είδη (Mugil cephalus, Liza ramada, D. labrax), στις ζώνες Ι και ΙΙ, τα είδη Salmo farioides, Rutilus panosi, Scardinius acarnanicus και Cyprinus carpio στη ζώνη ΙΙΙ, ενώ το A. anguilla στη ζώνη ΙΙ (Εικ. 3). H ζώνη Ι χαρακτηρίζεται από το υψηλό ποσοστό μηνών παρουσίας (0.75-1) των ευρύαλων ειδών (M. cephalus, L. ramada, D. labrax), ενώ μικρό ποσοστό μηνών παρουσίας παρατηρείται για το C. gibelio (0.5) και το S. cephalus evinus (0.25), το οποίο περιορίζεται τους καλοκαιρινούς μήνες (Πίνακας Ι). Η ζώνη ΙΙ χαρακτηρίζεται από το υψηλό ποσοστό μηνών παρουσίας (>0.6) του Anguilla anguilla, Barbus albanicus, L. ramada και S. cephalus evinus, ενώ μικρό ποσοστό μηνών παρουσίας εμφανίζουν τα Barbus peloponnesius, C.gibelio, D. labrax και S. aristotelis (Πίνακας 1). 10 0 80 Ζώνη ΙΙΙ Ποσοστό ατόμων (%) 60 40 Ζώνη Ι Ζώνη ΙΙ 20 0 D.la br ax L. ramada M.cephalus C.gibelio S. cephal us evinus A.anguilla B. albanicus B. p elop onne si us C.carp i o G. holbrooki R. pan osi S. farioide s S. acarnanicus S.aristotelis Εικ. 3: Ποσοστό ατόμων (%) των ειδών ανά ομάδα ζωνών όπως σχηματίστηκαν στην πολυμεταβλητή ανάλυση της εικόνας 1. Όσον αφορά στις ζώνες Ι και ΙΙ, η κατανομή των άφθονων ειδών και η παρουσία τους αποτελεί οικολογικό δείκτη για τις περιοχές της παρούσας έρευνας. Ο κάτω ρους του ποταμού (κάτω από το τελευταίο φράγμα) έχει συνολικό μήκος κοίτης περίπου 60 km. Ανήκει στην πεδινή ζώνη και διαχωρίζεται σε δύο υποζώνες με διαφορετικά γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά. Η ζώνη Ι (υποζώνη Ι), απέχει 40 Km από τις εκβολές, ανήκει στο παλαιό δέλτα του ποταμού και χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερα πλάτη της κοίτης, μικρή κλίση και αμμοαργιλώδες υπόστρωμα με πλούσια παράκτια υδρόβια βλάστηση (κυρίως υδρόβια δέντρα, θάμνους και καλαμώνες κ.ά.). Η χωρική κατανομή των αλιευόμενων εξηγείται από τις βιολογικές και οικολογικές απαιτήσεις του καθε είδους. Το λαβράκι (D. labrax) και ο κεφάλος (M. cephalus) περιορίζονται στη ζώνη Ι κοντά στις εκβολές, ενώ η βελάνισσα (L. ramada) εισέρχεται και στη ζώνη ΙΙ. Τα είδη αυτά είναι ευρύαλα και εισέρχονται στις λιμνοθάλασσες, τις εκβολές και τα ποτάμια. Καθώς σε μια δειγματοληψία συλλέχθηκε ένα άτομο κεφάλου μικρού μεγέθους (<10 cm) υποδηλώνει ότι στη ημιπεδινή ζώνη εισέρχονται και νεαρά άτομα του είδους, γεγονός που είναι απόλυτα συμβατό
με τη βιολογία του είδους (Oren, 1981). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα τρία αυτά είδη δεν αναφέρονται στους επικαιροποιημένους καταλόγους της ιχθυοπανίδας της περιοχής (Economou et al., 2007). Πίνακας Ι. Εποχική παρουσία ειδών στις ζώνες Ι και ΙΙ. Με έντονη γραφή υποδεικνύονται τα περισσότερο άφθονα είδη. ΖΩΝΗ Είδος Μήνες Ππ IAN MAI IOY IOY AΥΓ ΔΕΚ Carassius gibelio + + 0.5 Dicentrarchus labrax + + + 0.75 I Liza ramada + + + + 1 Mugil cephalus + + + + 1 Squalius cephalus evinus + 0.25 Anguilla anguilla + + + 0.6 Barbus albanicus + + + 0.6 Barbus peloponnesius + 0.2 Carassius gibelio + + 0.4 II Dicentrarchus labrax + + 0,4 Liza ramada + + + + 0.8 Mugil cephalus + 0.2 Squalius cephalus evinus + + + + 0.8 Silurus aristotelis + + 0.4 Ππ: ποσοστό μηνών παρουσίας Εκτός από τους παραπάνω λόγους, η χωρική κατανομή των ειδών είναι δυνατό να οφείλεται και στις διαχρονικές ανθρωπογενείς παρεμβάσεις που έχουν λάβει χώρα τα τελευταία 50 χρόνια στον κάτω ρου του Αχελώου, καθώς και στη διαχείριση των υδάτων του. Ειδικότερα, η αντιπλημμυρική λειτουργία της λίμνης των Κρεμαστών έχει ως αποτέλεσμα την ετήσια διακύμανση της στάθμης της λίμνης κατά ± 10 m (Χώτος και συν., 2009), με αποτέλεσμα τη μειωμένη έως μηδενική παράκτια βλάστηση που ευνοεί την αναπαραγωγή των ψαριών. Επίσης η κατασκευή των φραγμάτων έχει ως συνέπεια τον κατακερματισμό του διακριτού οικοσυστήματος του ποταμού Αχελώου σε μικρές και απομονωμένες μεταξύ τους περιοχές, οι οποίες διαχρονικά διαφοροποιούνται ως προς τα αβιοτικά και βιολογικά τους χαρακτηριστικά. Τέλος η λειτουργία των φραγμάτων για ηλεκτροπαραγωγή έχει ως αποτέλεσμα η ροή των υδάτων να παρουσιάζει εποχική, εβδομαδιαία αλλά και ημερήσια διακύμανση (Χώτος και συν., 2009). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία συνθηκών χειμαρώδους συμπεριφοράς των εκροών του ποταμού στον κάτω ρου του και κατά συνέπεια τη γρήγορη αυξομείωση της στάθμης και της ροής το οποίο θα είναι ιδιαίτερα αισθητό στη ζώνη ΙΙ και τις μετατοπίσεις της ευρύαλης ζώνης της εκβολής προς τη θάλασσα (ζώνη Ι) και προς τα ενδότερα του ποταμού σε ημερήσια κλίμακα. Οι εν λόγω αυξομειώσεις στην παροχή νερού προξενούν διάβρωση, καταστροφές στην υδρόβια χλωρίδα και πανίδα του ποταμού, άμεση είτε έμμεση επίδραση και στους άλλους υδάτινους πόρους, κλπ. Τέλος, η δυνατότητα αποκατάστασης και αναπλήρωσης που έχουν οι ιχθυοπληθυσμοί στον Κάτω Αχελώο από αντίστοιχα είδη που διαβιούν στις φυσικές λίμνες Οζερό και Λυσιμαχεία (και κατά επέκταση από την Τριχωνίδα μέσω των απορροών της) και οι οποίες επικοινωνούν με
το ποτάμι, παρέχουν στα είδη αμφίδρομη μετακίνηση. Αντίθετα, οι ιχθυοπληθυσμοί στις φραγμαλίμνες στερούνται αυτή τη δυνατότητα αποκατάστασης και τόνωσης με ότι αυτό συνεπάγεται για τη συνέχιση παρουσίας ορισμένων ειδών, όπως για παράδειγμα το χέλι όπου εξαιτίας των φραγμάτων εμποδίζεται η άνοδος και η είσοδος του. 5. Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία είναι μέρος της μέλετης «Μελέτη υφισταμένης κατάστασης ιχθυοπανίδας του συγκροτήματος των φραγμαλιμνών του κάτω ρου του ποταμού Αχελώου και κατάντη αυτού» η οποία χρηματοδοτήθηκε από τη ΔΕΗ ΑΕ ΔΕΥ/Συγκρότημα Αχελώου. Ευχαριστούμε θερμά τον επαγγελματία αλιέα Κώστα Σερπάνο για τη συνεργασία του στις δειγματοληψίες της λίμνης Κρεμαστών. 6. Βιβλιογραφικές Αναφορές CLARKE, K.R. & WARWICK, R.M., 2001. Change in Marine Communities: An Approach to Statistical Analysis and Interpretation. 2 nd edition. PRIMER-E, Plymouth, UK, 172 pp. Economou, A., Giakoumi, S., Vardakas L., Barbieri, R., Stoumboudi, M. & Zogaris, S., 2007. The freshwater ichthyofauna of Greece - an update based on a hydrographic basin survey. Mediterranean Marine Science, 8/1: 91-166. ΚΑΣΠΙΡΗΣ, Π., 2000. Τα ψαρια της Ελλαδος: Κλείδες προσδιορισμού. ΤΥΠΟffset Κ. Μανούδη-Στανίδη. Πάτρα., 223 σελ. KOTTELAT, M. & FREYHOF, J., 2007. Handbook of European Freshwater Fishes. Kotellat, Cornol, Switzerland and Freyhof, Berlin, Germany. OREN, O.H., 1981. Aquaculture of Grey Mullets. Cambridge University Press, Cambridge. ΧΩΤΟΣ, Γ., ΚΑΤΣΕΛΗΣ Γ., ΡΑΜΦΟΣ Α., & ΜΟΥΤΟΠΟΥΛΟΣ, Δ., 2009. Μελέτη υφισταμένης κατάστασης ιχθυοπανίδας του συγκροτήματος των φραγμαλιμνών του κάτω ρου του ποταμού Αχελώου και κατάντη αυτού. Τελική Εκθεση, ΔΕΗ ΑΕ, 140 σελ.