Κεφάλαιο 2: Μεθοδολογικές επισηµάνσεις: Η συσχέτιση των θεωρήσεων του τοπίου µε την πολιτισµική, πολιτιστική και πολιτική συγκρότηση των κοινωνιών Σύνοψη Η αφετηριακή µεθοδολογική θέση του κειµένου αφορά τη διερεύνηση των θεωρήσεων και των διαµορφώσεων του τοπίου, ως µέρος ευρύτερων πολιτισµικών και πολιτιστικών συσχετισµών. Πρόκειται για θέση η οποία συνάδει µε το γενικό θεωρητικό επιχείρηµα, σύµφωνα µε το οποίο τα επιµέρους παράγωγα των κοινωνιών, ιδεολογήµατα, εκφραστικά µορφώµατα, επιστηµονικές θέσεις, τεχνικές κατασκευές, δεν µπορούν να γίνουν εις βάθος κατανοητά, παρά µόνο στο πλαίσιο αναγνώρισης των µεταξύ τους επιρροών. Μια µεθοδολογική δεύτερη θέση αφορά την απαίτηση ιστορικής θεµελίωσης της προηγούµενης διερεύνησης, ανά ιστορική περίοδο, έστω και αν η τελική πρόθεση της εξέτασης αναφέρεται σε προθέσεις συµπερασµάτων µε εφαρµογή διιστορική. Στη βασική εν προκειµένω θεωρητική υποστήριξη πως αρχιτεκτονικός και τοπιακός σχεδιασµός ανταλλάσουν τις συνθετικές τους προτάσεις, µε διαφορετική βέβαια κατεύθυνση «µεταφοράς» ανά περίοδο. Μια τρίτη µεθοδολογική θέση αφορά τη διαπίστωση πως οι νεότερες και σύγχρονες απόψεις για το τοπίο και την τοπιοτεχνία συνδέονται ειδικότερα µε το πολιτικό ήθος των κοινωνιών, παρακολουθώντας είτε τη συγκρότηση και ανάπτυξη της αστικής τάξης είτε τις τάσεις αντίρρησης στις βασικές θέσεις που την υποστηρίζουν. Η απώτερη φιλοδοξία της συνολικής µας προσπάθειας, δηλώνουµε σε αυτό το κεφάλαιο, είναι να καταδείξειε πως το πολιτικό αυτό ήθος των τοπιακών θεωρήσεων και διαµορφώσεων δεν αναφέρεται µόνο στην πολιτική απόφαση για τοπιοτεχνικές διαµορφώσεις ή στην υποστήριξη των πολιτικών θέσεων από την τοπιακή εποπτεία, αλλά επιπλέον στη συµφωνία των συνθετικών προσεγγίσεων µε όρους συµπεριφοράς πολιτικής. Η θέση αυτή δεν υποστηρίζει την αδυναµία των τεχνών να υπερβούν τον πολιτικό προκαθορισµό τους, ούτε καταργεί την εκφραστική «εσωτερική» ιδιαιτερότητά τους η οποία προσφέρει την υπόσχεση της σχετικής τους ελευθερίας, την υπόσχεση αυτής της υπέρβασης. Επισηµαίνει εντούτοις πως η πολιτισµική και πολιτιστική παραγωγή των κοινωνιών διαθέτει εντέλει διάσταση πολιτική και επιχειρεί να διερευνήσει τη διάσταση αυτή στη νεότερες και σύγχρονες θεωρήσεις και διαµορφώσεις του τοπίου. Χαρακτηριστικά ανάλογα παραδείγµατα αφορούν τη συσχέτιση εθνικιστικών ιδεολογηµάτων µε την τοπιακή θεώρηση, τον «εγκλεισµό» δηλαδή της θεώρησης αυτής στο πεδίο του εθνικά προκαθορισµένου πολιτικού λόγου. Το εντυπωσιακότερο εντούτοις παράδειγµα τοπιακής πολιτικής αναφοράς, αντιστοιχεί µάλλον στη συσχέτιση του Ελληνικού τοπίου µε τα νεότερα Δυτικά αστικά δηµοκρατικά πολιτεύµατα. Λέξεις Κλειδιά Πολιτισµικό και πολιτιστικό πλαίσιο των τοπιακών θεωρήσεων, ιστορία και θεωρία του τοπίου, πολιτική θεώρηση του τοπίου, εθνικιστική θεώρηση του τοπίου, Ελληνικό τοπίο και νεότερα αστικά δηµοκρατικά πολιτεύµατα. Προαπαιτούµενη γνώση 1) Μωραΐτης, Κωνσταντίνος: «Το Τοπίο πολιτιστικός προσδιορισµός του Τόπου. Παρουσίαση και θεωρητικός συσχετισµός των σηµαντικότερων νεότερων προσεγγίσεων της τοπιακής επεξεργασίας του τόπου». Διδακτορική διατριβή Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, σ. 41-82. 2) Μωραΐτης, Κωνσταντίνος: «Το Τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισµός του τόπου. Σηµειώσεις, για τη νεότερη τοπιακή επεξεργασία του τόπου». Σηµειώσεις για το κατ' επιλογήν υποχρεωτικό µάθηµα του 8ου εξαµήνου «Περιβάλλον Τοπίο Αρχιτεκτονική». Εκδ. Ε.Μ. Πολυτεχνείου, Αθήνα, 2005. 3) Μωραΐτης, Κωνσταντίνος: «Tradition-Landscape History: The island of Syros as an example of multiple cultural correlations». 'Εκδοση Sustainable Development, Culture, Traditions Journal - Volume 1/2013 (ISSN 2241-4010) σ. 100-113, Ινστιτούτου Έρευνας Βιώσιµης Ανάπτυξης, Πολιτισµού κ' Παράδοσης, Κέντρου Ιστορικών Μελετών Καθολικής Επισκοπής Σύρου (ΚΙΜΚΕΣ).
2.1. Η µεθοδολογική κρισιµότητα των προηγούµενων θέσεων Έχοντας ολοκληρώσει το πρώτο εισαγωγικό κεφάλαιο, αυτού του κειµένου του αφιερωµένου στη «Θεωρία και Ιστορία του Τοπίου», αισθανόµαστε στη συνέχεια υποχρεωµένοι να επιστρέψουµε σε βασικές θέσεις τις οποίες ήδη διατυπώσαµε, συνοψίζοντας τις σε µια συνεκτικότερη ακολουθία παράθεσης. Ο πρώτος λόγος αυτής της συνόψισης, αφορά ίσως τη σαφέστερη, εµφατικότερη παρουσίαση θέσεων. Ο δεύτερος, ουσιαστικότερος λόγος εντούτοις, αφορά την παρουσίασή τους ως κοµβικών µεθοδολογικών θέσεων που υποστηρίζουν την προσέγγισή µας. Αυτός ο δεύτερος λόγος εξηγεί την απαίτηση της επανάληψής τους, λίγες µόνο σελίδες µετά την πρώτη τους παρουσίαση. Αποτελούν βασικά «βήµατα» µιας πορείας, µιας «οδού» προσέγγισης, µιας «µετά-οδού», µιας «µεθόδου». Κύρια όµως αποδίδουν ότι πληρέστερα δηλώνουµε ως «µεθοδολογία». Αποδίδουν τον θεωρητικό «λόγο», τη θεωρητική αιτιολόγηση και υποστήριξη αυτής της µεθόδου. Πριν συνεχίσουµε θα ήταν ίσως ειλικρινές να δηλώσουµε πως το δεύτερο αυτό κεφάλαιο δεν ακολούθησε, συγγραφικά, τη χρονική ακολουθία της αρίθµησής του. Δε γράφτηκε δεύτερο, ανάµεσα στο πρώτο και στο τρίτο κεφάλαιο, αλλά τελευταίο, αποφασίζοντας να δηλώσει ευθαρσώς αυτό που αποτελεί µάλλον την ουσιαστικότερη διδακτική συµβολή του. Τη θέση δηλαδή πως η νεότερη Δυτική τοπιοτεχνία, όπως παρουσιάζεται στο κείµενό µας, δεν πρέπει να εξεταστεί ως «σύµπτωµα» ή έστω ως «συνεργός» µιας συνολικότερης πολιτισµικής και πολιτιστικής συνθήκης µόνο, αλλά επίσης, ειδικότερα, ως έκφραση και ως µέσο συγκρότησης και προβολής πολιτικών ηθών. 2.1.1. 1 η µεθοδολογική θέση: Πολιτισµικό και πολιτιστικό τοπίο, οι επιµέρους εκφράσεις των κοινωνιών αποτέλεσµα ευρύτερων συσχετισµών Η υπόδειξη πως οι εκφράσεις του πολιτισµού δεν αποτελούν, η κάθε µία, αποµονωµένη διαδικασία ικανή να εξηγηθεί αποκλειστικά από την εσωτερική της συγκρότηση, αποτελεί γενική µεθοδολογική υπόδειξη. Πολύ περιπλοκότερα από άθροισµα επιµέρους συνιστωσών οι οποίες συνυπάρχουν σε συνθήκες απαθούς αυτοτέλειας, ο πολιτισµός, η συνολική δηλαδή πνευµατική και υλική παραγωγή των κοινωνιών, η παραγωγή δηλαδή της κοινωνικής ζωής µε όλα τα επιµέρους αποτελέσµατα που την ακολουθούν, αντιστοιχεί σε διεργασίες πολλαπλών συσχετισµών. Μπορούµε βέβαια να συµπληρώσουµε «πολλαπλών συσχετισµών σε συνθήκη διαρκούς µεταβολής», αλλά ας παραµείνουµε προς το παρόν στην πρώτη διαπίστωση αυτήν της πολλαπλής αµοιβαίας επιρροής µεταξύ των µερών. Η µεθοδολογική αυτή υπόδειξη δεν είναι βέβαια πρωτοφανής, ούτε για τα φαινόµενα του πολιτισµού γενικά ούτε για τη συγκρότηση και έκφραση των τεχνών ειδικότερα. Σε µια διερεύνηση µνηµειώδους ευρυµάθειας, ο Erwin Panosky επιχειρεί να συσχετίσει τη Γοτθική Αρχιτεκτονική µε τη Σχολαστική Φιλοσοφία, Architecture Gothique et Pansée Scholastique, ενώ ανάλογη επίσης είναι η συνεισφορά του στην εξέταση της Αναγεννησιακής προοπτικής 81. Στην εξέταση δηλαδή ενός παραδείγµατος που έχει εκτενώς αναλυθεί ως σύµπλοκο παράγωγο µιας συγκεκριµένης ιστορικής συνθήκης στην οποία περιλαµβάνεται η αναµόρφωση των καλλιτεχνικών εκφραστικών µέσων, η συγκρότηση ή έστω ο επαναπροσδιορισµός 82 µιας µαθηµατικά καθορισµένης «επιστήµης» της όρασης και ένα γενικότερο «ήθος» ελέγχου µε εύρος γνωσιακό και πολιτικό ταυτόχρονα. Ας επιµείνουµε στον όρο «ήθος», στους «τρόπους δηλαδή και τα έθιµα» 83, στις συνήθειες των ανθρώπων που περιγράφουν τις κατευθύνσεις των πράξεων τους, τις κατευθύνσεις και κανονικότητες των πράξεων τους. Άλλες από αυτές καθορισµένες από µια άµεση αισθητηριακή αξιολόγηση, άλλες από αυτές καθορισµένες από τη χρήση κανόνων, σίγουρα επηρεασµένες από τους όρους µε τους οποίους οι κοινωνίες αντιλαµβάνονται τις διεργασίες νοητικής συγκρότησης και την απόδοσή τους σε πάσης φύσεως επιστήµες και εφαρµοσµένες επιστηµονικές πρακτικές. 81 Στο La perspective comme forme symbolique, Η προοπτική ως συµβολική µορφή (1975). Γαλλ. µτφρ. του Die Perspective als Symbolische Form. Αντίστοιχη και η προηγούµενη αναφορά στη Γαλλ. µτφρ. (1967) του Gothic Architecture and Scholasticism. 82 Εάν δεχθούµε τον ιστορικό ισχυρισµό πως οι κανόνες της Αναγεννησιακής προοπτικής ήταν ήδη γνωστοί πριν το Ιταλικό Quattrocento, χωρίς εντούτοις να εφαρµόζονται. 83 Πρβλ. λήµµα «ήθος» στο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, των Lidell Η. G. και Scott R. (1907).
Ώστε επιστηµονικές προσεγγίσεις, κανόνες συµπεριφοράς κοινωνικά ορισµένοι και εκφραστικέςαισθητικές προσεγγίσεις συµπράττουν, διαµορφώνοντας το σύνθετο πολιτισµικό-πολιτιστικό πεδίο των επιµέρους κοινωνικών δράσεων. Πρόκειται για κεντρική µεθοδολογική πρόταση που επιτρέπει να υποστηρίξουµε την αρτιµέλεια του κοινωνικού φαινοµένου, την υπόδειξη πως ότι ιστορικά περιγράφονται ως «καθαρός λόγος» και «κριτική ικανότητα», συντίθενται σε ενιαίο πεδίο, προσδιορίζοντας τον «πρακτικό λόγο» και αντίστροφα, από αυτόν προσδιοριζόµενοι. Αλλά τι είναι εντέλει ο «πρακτικός λόγος», η ηθική πράξη; Πως προσδιορίζει ειδικότερα τις ανθρώπινες κατασκευές, τους τόπους των κοινωνικών ενδιαιτηµάτων, τη µέριµνα για τον τόπο; Για τον τόπο κατοίκησης ειδικά, για τον τόπο των κατοικιών δηλαδή ή γενικά για τον τόπο «κατοίκησης», για κάθε τόπο που υποδέχεται την πολιτισµική αντίληψη, ερµηνεία και διαµόρφωση, για το τοπίο; Τι αποτελεί εντέλει ο «πρακτικός λόγος», η ηθική πράξη, συσχετισµένη µε τη διαρκή διεργασία τοπιακής θεώρησης των πολιτισµών, πάντα, των πολιτισµών γενικά, κάθε πιθανού πολιτισµού, παλαιότερου, σύγχρονου ή µελλοντικού; Αφού υπενθυµίσουµε την αρχαιοελληνική υπόδειξη της λέξης «ήθος» που συνάπτει τις ανθρώπινες συνήθειες και τη συµπεριφορά µε το «ήθος-ενδιαίτηµα» 84, ας σχολιάσουµε πως βέβαια δεν µπορεί να υπάρξουν πολιτισµοί «ά-τοποι», «α-τοπιακοί», το υποδείξαµε ήδη προηγούµενα και πως αντίστροφα αποτελεί ο τόπος, το τοπίο, τον ευρύτερο πιθανό υποδοχέα κάθε πολιτισµικής και πολιτιστικής εκφοράς. Είτε εκ των κάτω αναδυόµενης, από το ευρύτερο πολιτισµικό υπόβαθρο, «bottom up» θα περιέγραφαν τη διαδικασία οι σύγχρονοι σχεδιαστές, είτε εκ των άνω επιβαλλόµενη, «top down». Ώστε η διερεύνηση του τοπίου δικαιολογεί τον συγκερασµό στο πεδίο της πολλαπλών πολιτισµικών και πολιτιστικών εκφορών. Αποτελεί το πεδίο της πολιτισµικής καλλιέργειας «culture», αλλά και της εκφοράς της λατρείας, επίσης «culture», πιθανότατα συσχετισµένης µε το πολιτιστικό κέντρο των κοινωνιών. Αποτελεί µάλλον το συνολικότερο πεδίο, επί του οποίου η πολλαπλή διερεύνηση της νεότερης και της σύγχρονης θεωρίας µπορεί να εφαρµοστεί. Το πεδίο στο οποίο µια «επιστηµική» πρόταση ανάλογη µε αυτήν την οποία ο Michel Foucault προτείνει, στις Λέξεις και τα Πράγµατα, παραδειγµατικά θα µπορούσε να εφαρµοστεί, επισηµαίνοντας την ανάδυση της γνώσης από ένα ευρύτερο ιστορικό «a priori», από έναν ευρύτερο χώρο πολιτισµικών και πολιτιστικών συνεισφορών. 85 Τα επιµέρους στοιχεία του πολιτισµού ετεροκαθορίζονται και ετεροκαθορίζουν, αναµεµειγµένα σε πλούσιους συσχετισµούς πρώτη µεθοδολογική διαπίστωση, ας την επαναλάβουµε, επισηµαίνοντας πως διεκδικεί διιστορική εγκυρότητα, εφαρµόσιµη σε όλες τις περιόδους που εξετάζουµε. Σε κάθε περίοδο όµως τα χαρακτηριστικά αυτών των µείξεων διαφοροποιούνται ή, ορθότερα, οι διαφορετικοί όροι αυτών των συσχετισµών µας υποχρεώνουν να αναγνωρίσουµε ιστορικά διαστήµατα διαφορετικών χαρακτηριστικών. Ο Foucault, επιµένει σε τρία τέτοια νεότερα διαστήµατα, από την Αναγέννηση και µετά, καθορισµένα από τις σχέσεις οµοιότητας µεταξύ διαφορετικών γνωστικών πεδίων το πρώτο, από την οπτική τάξη το δεύτερο, από τη λειτουργική υπόδειξη το τρίτο...!!! 86. Σηµειώνει επιπλέον πως, παρά τα σχετικώς εµφανή όριά τους, στοιχεία µιας περιόδου µπορούν να διαχέονται, να σύρονται προς την άλλη. 87 2.1.2. Διιστορικές επιρροές και ιστορική µεταβολή της σηµασίας των εκφραστικών τρόπων Ένα ενδιαφέρον ανάλογο παράδειγµα «διαρροής» χαρακτηριστικών µιας προηγούµενης περιόδου σε µια επόµενη, κατά την οποία αναπροσαρµόζονται και αποκτούν διαφορετικές συνεµφάσεις, αφορά ίσως τη συγκρότηση της καµπυλόσχηµης γεωµετρίας τοπιακού σχεδιασµού, κατά τον 18ο αιώνα. Η στάση αυτή σχεδιασµού συνδέθηκε µε το ενδιαφέρον για την αναγνώριση και τον σεβασµό της φυσικής ιδιαιτερότητας. Αποτέλεσε µια φυσικότροπη τάση, όπως εξηγούµε στο 6ο κεφάλαιο αυτού του κειµένου, η οποία συσχετίστηκε µε την αναγνώριση των κανονικοτήτων της φύσης, µε την αναγνώριση του φυσικού «ήθους» που οφείλει να κατευθύνει και το ήθος της τοπιακής κατασκευής. Ας το σηµειώσουµε για επόµενη ανάλυση. 84 Ο. π. 85 Όπως περιγράφεται στο έργο του Les Mots et les Choses. Une archéologie des sciences humaines. Ελλ. µτφρ. Οι Λέξεις και τα πράγµατα. Μια αρχαιολογία των επιστηµών του ανθρώπου (1986, σ. 19). 86 Η διάκριση των τριών αυτών περιόδων, διαφορετικών «επιστηµικών» κατευθύνσεων µε ριζικές µεταξύ τους ασυνέχειες, αποτελεί βασική µεθοδολογική θέση του προηγούµενου έργου του (ό. π., σ. 20). 87 Πρβλ. τις επισηµάνσεις του στο L'Archéologie du savoir. Ελλ. µτφρ. Η Αρχαιολογία της γνώσης (1987).
Διαθέτουν οι κατασκευαστικές πρακτικές κανόνες ηθικής τάξης; Υπερβαίνουν αυτοί οι κανόνες την ατοµική απόφαση; Διαθέτουν αισθητική εκφορά, έστω εκφορά εποπτείας; Επιχειρούν να αποκτήσουν έδραση σε όρους επιστηµονικής διαχείρισης και σε απόψεις που προσδιορίζουν τη νοητική οργάνωση; Προφανώς ναι Να ένα σηµαντικό αντικείµενο σχολιασµού µε αφορµή το τοπίο. Αλλά ας επιστρέψουµε στην τοπιοτεχνία του 18ου αιώνα, για να εξηγήσουµε, θα το επαναλάβουµε και αργότερα, πως η ελευθερία της καµπυλόσχηµης γεωµετρίας, συσχετισµένη βέβαια µε την άνοδο του εµπειρισµού, µε την απαίτηση δηλαδή αναγνώρισης των φυσικών ιδιοτυπιών, φυσικών δηλαδή διεργασιών που παράγουν µορφικούς σχηµατισµούς, εµφανίζεται επίσης ως συµβολική συνθήκη ενίσχυσης και προβολής των νέων αστικών ηθών. Πολιτικών ηθών αλλά ακόµη και της γενικότερης ελευθερίας της κοινωνικής συµπεριφοράς, των σχέσεων των φύλων, σε µια αναδυόµενη νέα αστική κοινωνία. Ε.2.1.: Πίνακας από το The Analysis of Beauty, του William Hogarth. Καµπυλόσχηµες µορφές στη φύση και την τέχνη, συσχετισµένες µε τα κοινωνικά ήθη της εποχής (PD). Έως εδώ οι συσχετισµοί εµφανίζονται ερεθιστικοί και οµαλά αναπτυσσόµενοι. Αλλά οι Άγγλοι τοπιοτέχνες του 18 ου αιώνα θα στηρίξουν τα σχεδιαστικά τους εγχειρήµατα στο έργο του William Hogarth, The Analysis of Beauty, έργο αφιερωµένο στην αισθητική υποστήριξη των καµπυλόσχηµων µορφών. Η εξέταση του κειµένου εντούτοις, πείθει πως η συγγραφή του Hogarth αντιστοιχεί σε έναν κανονιστικό «φορµαλιστικό» οδηγό µάλλον, παρά σε µια φυσιολατρική προσέγγιση. Αποτελεί έναν οδηγό µορφικής σχηµατοποίησης επηρεασµένο από τις εκφραστικές τάσεις του Rococo τις οποίες η περίοδος που ακολουθεί θα τις αναγνώσει µε προθέσεις φυσικότροπες. Έτσι εµφανίζεται και στο παράδειγµα αυτό, η επιρροή παραγόντων µε υβριδικό πρόσηµο που λειτουργούν ως συνήθειες εκφραστικές µάλλον, παρά ως καθαρές, ελεγχόµενες συνθήκες κοινωνικής εποπτείας και συµπεριφοράς. Την επιβίωση της απόστασης αυτής ανάµεσα σε µια υποθετική αφοµοίωση των παραδειγµάτων της φύσης από τον τοπιακό σχεδιασµό και σε µια επιτηδευµένη, εξαιρετικά επιτηδευµένη ίσως, σχηµατοποίηση καµπυλών, περισσότερο συναφή µε τον απόηχο του Rococo, θα
διαπιστώσουµε έναν αιώνα µετά 88 και στον σχεδιασµό του Εθνικού Κήπου της Αθήνας που παρουσιάζεται αναλυτικότερα και στη συνέχεια. Τι µπορεί να σηµαίνει όµως η καµπυλόσχηµη γεωµετρία του Rococo, τι η γεωµετρία της πτύχωσης του Baroque και πως αυτές µπορούν να συσχετιστούν µε το συνολικό πολιτισµικό και πολιτιστικό εύρος της κοινωνίας τους; Μπορούµε να αποκαλύψουµε ευθείες συνδέσεις ανάµεσα στο πολιτισµικό ή πολιτιστικό πρόσωπο µιας κοινωνίας, στο κοινωνικό και πολιτικό της ήθος και σε συγκεκριµένες εκφραστικές, συνθετικές τάσεις; Έστω και αν αυτοί οι συσχετισµοί δεν είναι αποκλειστικοί και µονοσήµαντοι; Έστω και αν η αισθητική της Αντιµεταρρύθµισης και των Baroque Ευρωπαϊκών βασιλείων που στην ύστερη φάση της θα µετεξελιχθεί σε αισθητική του «rocaille», επηρεάζει την αισθητική µιας επόµενης τοπιοτεχνίας, έντονα φυσικότροπης, συσχετισµένης µε τον αστικό φιλελευθερισµό; Υπάρχει «ηθική αποδεδειγµένη µε γεωµετρικό τρόπο», «ethica ordine geometrico demonstrata»; Καθοδηγεί η ηθική αυτή την τρέχουσα συµπεριφορά όπως και τα κατασκευαστικά ήθη; Διαµορφώνεται ως τοπίο; Ακόµη ειδικότερα µπορεί να εξηγήσει την παρούσα πολιτισµική, πολιτιστική και πολιτική συνθήκη; Μια «σύγχρονη ηθική αποδεδειγµένη µε τρόπο τοπολογικό»; Ε.2.2.: Παράδειγµα της επιτηδευµένης καµπυλόσχηµης γεωµετρίας του Rococo που καθορίζει την προσέγγιση του Hogarth (PD) και δεξιά - Ε.2.3.: Εξώφυλλο σύγχρονης έκδοσης του The Analysis of Beauty (2010), δηλωτικό του συσχετισµού του µε τα κοινωνικά ήθη της εποχής του. Ε.2.4.: Δεύτερη σειρά, τοπογραφικό διάγραµµα των επιτηδευµένων καµπυλόσχηµων χαράξεων των µονοπατιών στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας (του συγγραφέα). 88 Η Ανάλυση της Οµορφιάς εκδόθηκε το 1753, το τοπογραφικό του Francois-Louis Barrault για τον Κήπο σχεδιάζεται στα 1860.
2.2. Η ιστορική διερεύνηση των τοπιακών θεωρήσεων και η επιρροή της στη συγκρότηση της θεωρίας του τοπίου Αφού συµφωνήσουµε πως οι προηγούµενες ερωτήσεις µπορούν να οδηγήσουν σε ουσιώδη συµπεράσµατα, πως η γεωµετρία του Baroque συνδέεται µε µια σειρά από ενδιαφέροντες πολιτιστικούς και πολιτικούς συσχετισµούς, πως απηχεί την απαίτηση «κυριαρχίας και κυριότητας» της φύσης που ήδη είχε εξαγγείλει ο René Descartes, πριν σχολιάσουµε την ηθογραφική προσέγγιση και την έµµεση κριτική που ο Hogarth ασκεί, παράλληλα µε τη συγγραφή της Analysis, µε τους ζωγραφικούς του πίνακες στην κοινωνία του καιρού του, πρέπει να συµφωνήσουµε επίσης για την ανάγκη ιστορικής υποστήριξης των θεωρητικών µας θέσεων. Η θεωρητική τεκµηρίωση των απόψεων για το τοπίο δε µπορεί παρά να είναι ιστορικά σχετική, ακολουθώντας τις υποδείξεις σηµαντικών συνεισφορών της νεότερης και σύγχρονης θεωρίας. Αν η πρόθεση του Gilles Deleuze για παράδειγµα, στο κείµενό του για την πτύχωση, είναι η συγκρότηση µιας διιστορικής προσέγγισης, άµεσα συσχετισµένης µε το σύγχρονο ενδιαφέρον για την τοπολογία και εντέλει, µέσω του Bernard Cache, µε το τοπίο και τον σχεδιασµό σε όλες τις κλίµακες, εντούτοις η θεµελίωση των απόψεων του εκκινεί από µια προσέγγιση ιστορική. Προσέγγιση µάλιστα η οποία δεν περιορίζεται στην ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά επιχειρεί να συσχετίσει τη φιλοσοφία αυτή µε το ευρύτερο πολιτισµικό πεδίο του 17 ου αιώνα. Ανάλογη άλλωστε είναι και η κατεύθυνση του Michel Foucault σε όλη την έκταση του θεωρητικού του έργου. Ώστε η πρότασή µας επιλέγει να εξηγήσει, επεκτείνοντας την πρώτη µεθοδολογική θέση της, την ανάδυση της νεότερης Δυτικής τοπιοτεχνίας, συσχετίζοντάς την µε το πολιτισµικό και πολιτιστικό πεδίο σε κάθε επιµέρους ιστορική περίοδο. Εντούτοις το βασικό αντικείµενο ενδιαφέροντός µας αφορά τους όρους ανταλλαγής συνθετικών προτάσεων µεταξύ αρχιτεκτονικής και τοπιοτεχνίας. Η προσέγγιση αυτή διατρέχει στη διερεύνησή µας το σύνολο των περιόδων, το συνολικό ιστορικό πεδίο, εντοπίζοντας τις «πλευρικές» µεταθέσεις. Από την πλευρά του κτηριακού σχεδιασµού προς την πλευρά του φυσικού τοπίου; Από την πλευρά του φυσικού τοπίου προς τον κτηριακό σχεδιασµό; Κοινή πρόθεση διερεύνησης ιστορικά διαφοροποιηµένη ανά περίπτωση. 2.3. Το πολιτικό τοπίο Επιστρέφοντας στους πολιτισµικούς και πολιτιστικούς συσχετισµούς που υποστηρίζουν τη νεότερη και σύγχρονη τοπιοτεχνία θα δηλώσουµε πως η διερεύνησή µας σκοπό έχει να επισηµάνει την πολιτική εκδοχή αυτού του υποβάθρου. Η νεότερη και σύγχρονη θεώρηση και ερµηνεία του τοπίου, η νεότερη και σύγχρονη τοπιοτεχνία, διαθέτουν εντέλει διάσταση πολιτική. Η αµεσότερη αντίρρηση θα σχολίαζε σκεπτικιστικά πως αυτή η υπόδειξη είναι εντέλει τόσο προφανής, ώστε διαθέτει εντέλει µικρή ειδική σηµασία. Η παραγωγή του πολιτισµού, περιλαµβάνει αναντίρρητα την παραγωγή του συνολικού πλέγµατος των πολιτικών διαθέσεων των κοινωνιών φθάνοντας βέβαια και ως την περισσότερο συγκροτηµένη κοινωνική έκφραση των πολιτικών θεσµών, συστατική της κεντρικής πολιτιστικής παραγωγής. Είναι άρα εκ των πραγµάτων η παραγωγή του πολιτισµού πολιτική. Αλλά αυτή η γενική συνθήκη είναι ικανή να καθορίσει την εκφραστική ιδιαιτερότητα των επιµέρους κοινωνικών πρακτικών; Των τεχνών; Υπάρχει καθορισµός των εκφραστικών τους προτάσεων; Η καταφατική απάντηση στα τελευταία ερωτήµατα προσδιορίζει την ιδιαίτερη ιστορική και θεωρητική πρόταση της δικής µας διερεύνησης και ορίζει την τρίτη σηµαντική µεθοδολογική µας θέση. Σύµφωνα µε αυτήν η ανάδυση της νεότερης Δυτικής τοπιακής θεώρησης και τοπιοτεχνίας συνδέεται µε την άνοδο της αστικής τάξης και τη συγκρότηση των νεότερων Δυτικών αστικών πολιτευµάτων είτε µε τρόπο ρητής συµφωνίας είτε µέσω της αντίρρησης προς βασικές θέσεις και βασικά ιδεολογήµατα τα οποία στηρίζουν τη συγκρότηση αυτή. Σε κάθε περίπτωση πάντως, είναι δυνατόν να ιχνηλατήσουµε τις επιρροές πολιτικών τάσεων όχι απλά στη γενικότερη διάθεση της τοπιακής θεώρησης και τοπιοτεχνίας κάθε περιόδου, αλλά ειδικότερα σε συγκεκριµένες εκφραστικές επιλογές.
2.3.1. Η απώτερη φιλοδοξία συσχέτισης των συνθετικών προσεγγίσεων του τοπίου µε το πολιτικό ήθος των κοινωνιών Φθάνουµε έτσι στην απώτερη φιλοδοξία της συσχέτισης συνθετικών προσεγγίσεων, εν προκειµένω συνθετικών προσεγγίσεων του τοπίου, µε το πολιτικό ήθος των κοινωνιών στις οποίες αυτές αντιστοιχούν. Με σαφή τρόπο η επιλογή των κλασικών αναφορών στην Αναγεννησιακή τέχνη διαθέτει πολιτική αιτιολόγηση. Το ενδιαφέρον για τον συσχετισµό νέων πολιτικών µορφωµάτων που γεννιούνται στην Ιταλική χερσόνησο, κατά προτεραιότητα στην Τοσκάνη, µε την αίγλη και την πολιτική επιτυχία της Ρωµαϊκής και Ελληνικής αρχαιότητας. Το ενδιαφέρον αυτό εξηγεί τον αποικισµό των Αναγεννησιακών κήπων µε παγανιστικές αναφορές και αρχαίες θεότητες που υποδεικνύουν, ανάµεσα στα άλλα και την ανατροπή της παλαιότερης µεσαιωνικής αυστηρότητας, προς χάριν µιας νέας αισθησιακής προσέγγισης του σώµατος και της φύσης. Η συνολικότερη συνθήκη οργάνωσης του εκτός των τειχών ή του εντός των τειχών τοπίου, υποδεικνύει µια προσπάθεια διεξοδικού ελέγχου που θα µπορούσε να υλοποιήσει την «ιδανική πολιτεία», όπως και τον κηποτεχνικό σχεδιασµό στο πλαίσιο εφαρµογής της προοπτικής γεωµετρίας. Μπορούµε να συσχετίσουµε τη γεωµετρική αυτή συνθήκη ελέγχου µε τη συγκρότηση µιας κοινωνίας, όπως αυτή της Φλωρεντίας των Μεδίκων, στηριγµένης στον έλεγχο των πολιτικών συνθηκών, στον διεξοδικότατο έλεγχο της αναπτυσσόµενης χρηµατιστηριακής οικονοµίας και στον παραγωγικό έλεγχο της υπαίθρου; Αν ισχυριστούµε κάτι ανάλογο αρκεί η παρατήρηση αυτή για να περιγράψει πλήρως και να καταστήσει κατανοητό το συνθετικό αποτέλεσµα; Προφανώς η ειδικότερη «γραφή», σε κάθε ειδικότερη περιοχή έκφρασης, διαθέτει δικούς της εσωτερικούς περιορισµούς και προσδιορισµούς, µια δική της ιστορία ή δική της άρρητη «παράδοση» εκφραστικών µεταλλάξεων οι οποίες την καθιστούν µη µεταγράψιµη σε άλλες εκφραστικές περιοχές. Έτσι οι Αναγεννησιακοί κήποι- αίθουσες, οι κήποι-stanze, όπως θα τους περιγράψουµε σε επόµενο κεφάλαιο, αποτελούν κατά κάποιον τρόπο συνέχεια των µεσαιωνικών περίκλειστων κήπων, των horti conclusi, ως εάν η νέα κοινωνία να µην έχει κατακτήσει απολύτως την αίσθηση του τοπιακού εύρους. Στην κηποτεχνία του Baroque η έκταση των εγχειρηµάτων αποβαίνει χαρακτηριστικότερη ως προς την πρόθεση ελέγχου, υλοποιώντας την πολιτική εντέλει δήλωση του René Descartes, θα τη σχολιάσουµε σε επόµενο κεφάλαιο, για την κυριότητα και την κυριαρχία επί της φύσης. Αλλά την ίδια αυτή περίοδο συγκρότησης της ελέγχουσας τοπιακής πρόθεσης, ο Nicolas Poussin και ο Claude Lorrain θα προτείνουν ζωγραφικές προσεγγίσεις του τοπίου, εφαρµόσιµες σε τοπιακές διαµορφώσεις χώρου έναν αιώνα αργότερα. Πολιτικό ή γενικότερο κοινωνικό περιβάλλον ηθών και εκφραστικές προτάσεις δεν ταυτίζονται εποµένως σε αντιστοιχία πλήρη, παρά µόνο στο πλαίσιο εκβιαστικών θεωρητικών απλοποιήσεων, όπως αποδεικνύει και ο παραλληλισµός των κήπων του Γαλλικού Baroque µε τους συγχρόνους τους Ολλανδικούς κήπους του 17 ου αιώνα. 2.3.2. Σχολιάζοντας την πολιτική αυτοτέλεια των τεχνών, «promesses de la liberté» Ώστε οι τοπιακές προτάσεις του Nicolas Poussin ή του Claude Lorrain, αποδίδουν το χαρακτηριστικό το οποίο περιγράφει ο Olivier Revault d Allones, εξετάζοντας την πολιτική αυτοτέλεια των τεχνών, ως «υποσχέσεις ελευθερίας, promesses de la liberté». 89 Την υπέρβαση της τρέχουσας πραγµατικότητας δηλαδή, µέσω εκφραστικών ανατροπών οι οποίες συνήθως γίνονται πληρέστερα κατανοητές και ευρύτερα εφαρµόσιµες, εδώ σε συνθήκες πραγµατικής υλικής διαµόρφωσης τοπίου, σε χρόνο ύστερο. Εν προκειµένω η αυταρχική πολιτική πραγµατικότητα δεν καταφέρνει να ελέγξει πλήρως τη θεώρηση του τοπίου, όπως και αντίστροφα, οι καινοτοµικές νέες συνθήκες στην αστική κοινωνία και στη φιλελεύθερη πολιτική πραγµατικότητα της Ολλανδίας του 17 ου αιώνα, δε θα καταφέρουν να πραγµατοποιήσουν στο επίπεδο της κηποτεχνίας και τοπιοτεχνίας την εκφραστική ανατροπή που το νέο πλαίσιο ηθών υπόσχεται. Στην προηγούµενη δεύτερη περίπτωση, σε συνθετικό επίπεδο, ο σχεδιασµός των κήπων διατηρείται εκφραστικά δέσµιος του Γαλλικού φορµαλιστικού προτύπου, αν και µε επιλογές σεµνότερες ως προς τα µεγέθη και την περιπλοκότητα, επιλέγοντας άλλωστε συχνά ως σχεδιαστές Γάλλους κηποτέχνες. Εκεί όµως όπου πράγµατι η Ολλανδική πολιτιστική πρόταση καινοτοµεί, αποδίδοντας τις νέες πολιτικές και οικονοµικές 89 Στο βιβλίο του La Création Artistique et les Promesses de la Liberté (1973).
συνθήκες, είναι βέβαια η περιοχή της ζωγραφικής τοπιογραφίας, τόσο θεµατικά, ως προς την επιλογή των θεµάτων της δηλαδή και της γενικότερης περιγραφικής της διάθεσης, όσο και συνθετικά, ως προς την επιλογή των εκφραστικών της τρόπων. Θεµατικά η ζωγραφική τοπιογραφία της περιόδου επιλέγει να απεικονίσει όχι τη µοναρχική ή την ηγεµονική ισχύ µε υπόβαθρο το τοπίο άσκησης της εξουσίας αυτής, αλλά το ίδιο το τοπίο, ως κύριο θέµα. Το τοπίο των πολλών µικρών ιδιοκτησιών γης, της νέας οικονοµικής πραγµατικότητας δηλαδή και των Ολλανδικών πόλεων όπου η νέα αστική τάξη αναδύεται. Πρόκειται για ζωγραφικές απεικονίσεις που αποµακρύνονται από τη θρησκευτική ή την ιστορική αφήγηση, για να καταγράψουν τα νέα ήθη ή για να εξετάσουν µε όρους λεπτοµερούς περιγραφής το φυσικό τοπιακό φαινόµενο. Εν προκειµένω οι υποσχέσεις ελευθερίας δεν αφορούν µόνο το εικονιζόµενο, αλλά και τον περιγραφικό τρόπο, την προσπάθεια να κατανοηθούν και να αποδοθούν οι φυσικές µορφές, µε όρους που θα εφαρµοστούν στις πραγµατικές διαµορφώσεις κήπων και τοπίου τον επόµενο 18 ο αιώνα, επί βρετανικού εδάφους, Στο γόνιµο τοπιακά και πολιτικά έδαφος της Αγγλίας θα µεταφυτευθούν οι αστικές πολιτικές κατευθύνσεις των Ολλανδών και η ζωγραφική εµπειρία τους, προκειµένου να υλοποιήσουν τις υποσχέσεις τους σε πραγµατικές διαµορφώσεις αρχιτεκτονικής τοπίου. Στις τελευταίες αυτές ρητά ο φυσικότροπος σχεδιασµός, το σηµειώσαµε ήδη, θα συσχετιστεί µε τα φιλελεύθερα αστικά ήθη. Αλλά, το ερώτηµα εκκρεµεί από προηγούµενη παρατήρησή µας, η φυσικότροπη αυτή διάθεση στηρίζεται µόνο στην Ολλανδική εµπειριστική όραση ή και στην επιρροή της ύστερης περιόδου του Baroque, της περιόδου του Rococo; Ας δεχθούµε πως ο καθορισµός των εκφραστικών συνθηκών είναι εντέλει πολυπαραµετρικός και βέβαια χρονικά ακαθόριστος, µε διαρκείς θεµατικές ή χρονικές µεταθέσεις και εµπλοκές. Ας σηµειώσουµε επίσης πως η ουσιαστικότερη πολιτική συνεισφορά του Ολλανδικού 17 ου αιώνα, στην περιοχή της τοπιοτεχνίας, δεν αφορά την εκφραστική τάξη, όσο την εµφάνιση των πρώτων δηµόσιων κήπων στις Ολλανδικές πόλεις και τον πολλαπλασιασµό των ιδιωτικών κήπων των πολλών αστικών σπιτιών που συγκροτούν στις όχθες των Ολλανδικών καναλιών, τις πρώτες Ευρωπαϊκές κηπουπόλεις. 2.4. Πολιτικός λόγος και εθνικός τοπιακός εγκλεισµός Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εκδοχή της πολιτικής πρόσληψης του τοπίου την οποία θα εξετάσουµε αναλυτικότερα στο 8 ο κεφάλαιο της διερεύνησής µας, σχετίζεται µε την αναφορά σε αυτό, στο πλαίσιο εθνικών διεκδικήσεων. Την αναφορά στο τοπίο δηλαδή, στο πλαίσιο της προβολής ιδιαίτερων στοιχείων της ταυτότητας οµάδων πληθυσµού οι οποίες διεκδικούν την εθνική τους αυτοτέλεια, σε συσχετισµό µε τον προσδιορισµό και την ανεξαρτησία µιας συγκεκριµένης εθνικής εδαφικής επικράτειας. Είτε η προηγούµενη διεκδίκηση εκφέρεται µε επιθετικό εθνικιστικό τρόπο είτε επιζητεί την καταγωγική αυτογνωσία των πληθυσµιακών αυτών οµάδων, σε αντίθεση συνήθως µε µια εξωτερική πολιτική, θρησκευτική και πολιτισµική πίεση η οποία εκλαµβάνεται ως απειλή, ο τελικός σκοπός του προσδιορισµού της ιδιαίτερης εθνικής ταυτότητας συνδέεται µε την εξασφάλιση εδαφικής ανεξαρτησίας. Έχει εποµένως, ως αντικείµενό του, την ανεξάρτητη παρουσία και συχνά την επέκταση του εθνικού εδάφους στο οποίο αποδίδονται έτσι, πλάι στα φυσικά χαρακτηριστικά του, συνεµφάσεις, συµβολικές σηµασίες. πολιτικής τάξης πολιτικοί συµβολισµοί προορισµένοι να το συσχετίσουν µε την επιζητούµενη πολιτική και πολιτισµική ιδιαιτερότητα. Οφείλει εποµένως η εθνική εδαφική επικράτεια να αποκτήσει και αυτή ιδιαίτερη ταυτότητα πρόσληψης, να αποτελέσει ένα εθνικό τοπίο ιδιαίτερων, µοναδικών ει δυνατόν, χαρακτηριστικών, µε γνήσιο τρόπο συσχετισµένων µε την ιδιαιτερότητα των εθνικών κοινωνικών οµάδων. Η πρώτη παρατήρηση, σχετικά µε τα προηγούµενα αφορά την πολιτισµική, πολιτιστική και πολιτική ποιότητα του θεωρούµενου ως εθνικού εδάφους. Δικαιούται εποµένως να περιληφθεί στην κατηγορία του «τοπίου», ώστε ο προηγούµενος χαρακτηρισµός του ως «εθνικό τοπίο», εµφανίζεται απόλυτα δικαιολογηµένος. Η δεύτερη παρατήρηση επισηµαίνει πως η προβολή ιδιαίτερων φυλετικών ή πολιτισµικών χαρακτηριστικών των εθνικών πληθυσµιακών οµάδων, όπως και η ανάλογη προβολή των γεωγραφικών και φυσικών ιδιαιτεροτήτων του θεωρούµενου ως εθνικού τόπου, επικαλείται µια τελική «αλήθεια» καταγωγής, «αληθή» επιχειρήµατα υποστήριξης τα οποία, αν δεν υπάρχουν, οφείλουν να κατασκευαστούν. Με την έννοια αυτή συντελούνται επάλληλες ιδεολογικές «κατασκευές» ενίσχυσης της πολιτικής, πολιτισµικής και εδαφικής ταυτότητας, µε στόχο την ενίσχυση της εσωτερικής συνοχής των χαρακτηριστικών και την αύξηση της διαφοροποίησής τους ως προς άλλα, ιδίως προς τα γειτονικά, εθνικά παραδείγµατα.
Η εποπτική συγκρότηση της εθνικής ιστορίας, του λαϊκού πολιτισµού και της παράδοσης και του τοπίου, όπως αποδόθηκαν από τον χρωστήρα, του Νικηφόρου Λύτρα, οι δύο πρώτες και του γιού του Νικόλαου Λύτρα η τρίτη. Ε.2.5.: Η πυρπόληση της Τουρκικής ναυαρχίδας (PD). Ε.2.6.: Το άτακτο εγγόνι (CC) και Ε.2.7.: Τοπίο (PD). Στις δυο τελευταίες οµότιτλες απεικονίσεις αποδίδονται η εξιδανικευµένη εικόνα του λαϊκού πολιτισµού, όπως και το τοπίο της ένταξής του. Μπορούµε εποµένως να επισηµάνουµε το ενδιαφέρον για τοπιακή ιδιαιτερότητα, όπως και για πολιτισµική ιδιαιτερότητα, στον αντίποδα της τοπιακής διάχυσης, όπως και της πολιτισµικής διάχυσης χαρακτηριστικών που υπερβαίνουν τις συνοριακές γραµµές, που διαταράσσουν την προσπάθεια εθνικού εγκλεισµού και υποδεικνύουν τη συνέχεια των φυσικών, γεωγραφικών ποιοτήτων, όπως και των πολιτισµικών επιρροών. Αλλά µπορούµε επίσης να επισηµάνουµε την ανάγκη της άµυνας πληθυσµιακών οµάδων απέναντι στη βίαιη και ριζική µεταβολή των όρων ζωής τους, όχι αναγκαστικά µε διεργασίες στρατιωτικής ή πολιτικής σύγκρουσης µεταξύ αντιπάλων κρατών, αλλά επίσης στο πλαίσιο υποθετικά αναίµακτων εσωτερικών σηµαντικών µεταβολών, όπως αυτές που ακολούθησαν την αλλαγή του τρόπου ζωής των προβιοµηχανικών αγροτικών κοινωνιών κατά τη µετάβασή τους προς τις νεότερες βιοµηχανικές κοινωνίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις πολιτικής και πολιτισµικής άµυνας οι τοπικές κοινωνίες υποχρεώθηκαν να παράγουν πλαίσια «αυθεντίας», όρους ιδεολογικής συνοχής, όχι αναγκαστικά ιστορικά «αληθείς», αλλά απαραίτητους για τη διατήρηση της κυριαρχίας, της «αυθεντίας», του αυτεξούσιου ελέγχου των όρων ζωής τους. Με την προηγούµενη έννοια, η ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για την παράδοση και τον λαϊκό πολιτισµό, στα νεότερα Ευρωπαϊκά κράτη, συνδέεται µε την ανάγκη των κοινωνιών να απαντήσουν στην εκ των έξω στρατιωτική απειλή και πολιτική απαξίωση, από αντίπαλες εθνότητες και στη συγκρότηση εποµένως ανταγωνιστικών εθνικών απαντήσεων µε πιθανή ανασκευή της ιστορικής µαρτυρίας. Αλλά συνδέεται επίσης µε την προσπάθεια επανασύνδεσης µε τον οµφάλιο λώρο προβιοµηχανικών πολιτισµικών αναφορών, µε συσχετισµούς τους οποίους η βιοµηχανική έκρηξη είχε βίαια ανατρέψει. Στην πρώτη από τις δυο αυτές περιπτώσεις, όπως και στη δεύτερη, η ανάπτυξη της Ροµαντικής αντίρρησης, η στροφή της προς την εθνική, εθνικιστική ή έστω απλά πολιτισµική ταυτότητα των Ευρωπαϊκών πληθυσµών, συνδέεται στενά µε την
αναφορά στο τοπίο. Στο τοπίο στο οποίο οι εθνικές οµάδες, όπως και ο λαϊκός πολιτισµός και η παράδοση εντάσσονται. 2.5. Η πολιτική ιδιαιτερότητα της αναφοράς στο Ελληνικό τοπίο Η ανάγκη επισήµανσης της πολιτικής, πολιτιστικής ή πολιτισµικής και τοπιακής διαφοράς, για την προβολή και ενίσχυση της ταυτότητας των κοινωνιών, δεν αποτελεί χαρακτηριστικό του εθνικού ή εθνικιστικού εγκλεισµού µόνο. Μπορεί να χαρακτηρίζει επίσης ευρύτερες γεωγραφικά και πολιτικά οµάδες οι οποίες επιχειρούν να προβάλουν και να επιβάλουν τα ιδιαίτερα πολιτικά, πολιτιστικά και πολιτισµικά χαρακτηριστικά τους ιδιαίτερα σε περιόδους ριζικών αλλαγών. Η περιγραφή αφορά τους όρους συγκρότησης της νεότερης τοπιοτεχνίας γενικά, σε συσχετισµό µε την ανάπτυξη των νέων αστικών στρωµάτων και την εγκαθίδρυση της πολιτικής τους κυριαρχίας, αφορά δηλαδή µια από τις βασικές µεθοδολογικές επιλογές της διερεύνησής µας. Έτσι η ανάπτυξη των αστικών διεκδικήσεων και των αστικά προσανατολισµένων µορφών διακυβέρνησης κατά τον 18 ο αιώνα συνδέοντα, στο σύνολο του Ευρωπαϊκού χώρου οι πρώτες, επί Βρετανικού εδάφους καταρχάς οι δεύτερες, επανερχόµαστε διαρκώς σε αυτήν την επισήµανση, µε τα νέα φυσικότροπα πρότυπα τοπιακού σχεδιασµού. Η εκφραστική αυτή διαφορά, έχουµε ξανά τονίσει τον συσχετισµό της συνθετικής της ιδιαιτερότητας µε τα πολιτικά και κοινωνικά ήθη της εποχής, προβάλλεται ως απόδειξη, το αναλύουµε στο 6 ο κεφάλαιο της διερεύνησής µας, της συγκριτικής ποιότητας της Αγγλικής κοινωνίας και στη συνέχεια των δηµοκρατικών πολιτευµάτων εν γένει, σε σχέση µε άλλα αυταρχικότερα Ευρωπαϊκά πολιτεύµατα. Στο πλαίσιο αυτής της διεκδίκησης της υψηλότερης πολιτιστικής και πολιτικής ποιότητας που ευαγγελίζονται τα νεότερα αστικού προσανατολισµού πολιτεύµατα, σε σχέση µε παλιότερες µορφές διακυβέρνησης, δεν επιστρατεύεται εποµένως ο νεοκλασικισµός µόνο, ως εµβληµατική έκφραση της Δυτικής δηµοκρατίας, αλλά επίσης η αναφορά στο αρχαίο κλασικό τοπίο. Στο πλαίσιο της εµβληµατικής αυτής επιλογής, θα εξηγήσουµε σε επόµενες αναλυτικότερες παρουσιάσεις της διερεύνησής µας, σε κεφάλαια που ακολουθούν, η εξιδανικευµένη αναφορά στο αρχαίο Ελληνικό τοπίο αποκτά ιδιαίτερη ιδεολογική βαρύτητα. Αν και µπορούµε να προσάψουµε στις αναφορές αυτές, στον νεοκλασικισµό όπως και στο αρχαίο Ελληνικό τοπίο, διάθεση διαφοροποίησης προσανατολισµένη προς την επίδειξη πολιτικής και πολιτιστικής ανωτερότητας, θα ήταν εντούτοις αφελές να την περιγράψουµε ως διεργασία ιδεολογικού εγκλεισµού, ανάλογη µε αυτές που παρουσιάσαµε µόλις προηγούµενα. Η εµµονή στην κεντρική σηµασία της κλασικής αρχαιότητας και στην κλασική εκφορά του Ελληνικού τοπίου, σε σχέση µε άλλες ιστορικές περιόδους και άλλες τοπιακές προσλήψεις, ευθύνεται ίσως για την υποτίµηση των άλλων αυτών εκδοχών και σε κάποιες περιπτώσεις για τη βίαιη απαλοιφή τους προς χάριν της κλασικής καθαρότητας. Διαθέτει εντούτοις η αναφορά στο εξιδανικευµένο αρχαίο Ελληνικό τοπίο, όπως και στο πλούσιο σε αρχαία ίχνη νεότερο Ελληνικό τοπίο, χαρακτηριστικά πολιτιστικού και πολιτικού ενδιαφέροντος που αξίζει να περισώσουµε από την αρνητική κριτική. Προσφέρει καταρχάς η αναφορά αυτή την υψηλότατη ποιότητα πολιτιστικών προτύπων και την υψηλότατη πολιτιστική επεξεργασία παραδειγµάτων, σε πολλές ταυτόχρονα περιοχές της κοινωνικής παραγωγής. Ποιότητα υποδειγµατικά συγκροτηµένη, «προς χρήσιν» των επόµενων γενεών και των επερχόµενων πολιτισµών, ανεξάρτητα από τη φυλετική προέλευση και τη γεωγραφική καταγωγή των τελευταίων. Προσφέρει επίσης, ελέω νεότερης Δυτικής ιστορίας βέβαια, πρότυπα πολιτικών και πολιτιστικών συσχετισµών που υπερβαίνουν τα εθνικά σύνορα, συγκροτώντας ένα παλαιότατο ήδη πεδίο διεθνιστικού διαλόγου, αντίθετου δηλαδή προς συνθήκες εθνικής αποµόνωσης. Αναφέρεται τέλος στη βασική πολιτική συνθήκη, αναντίρρητα συσχετισµένη µε τη δηµοκρατική αρχαιότητα, σύµφωνα µε την οποία ο πολίτης καλείται να αναλάβει την ατοµική ευθύνη των πολιτικών του επιλογών, να τοποθετηθεί ως ένλογο υπεύθυνο άτοµο απέναντι στην κοινωνική ιστορία. Πρόκειται για την στάση αυτή στην οποία θα επανακάµψει ο Διαφωτισµός, σύµφωνα µε τη γνωστή διατύπωση του Immanuel Kant. 90 90 Πρβλ. Bahr, Erhard (επιµ.): Τι είναι Διαφωτισµός, 1989.
Ε.2.8.: Ο νεοκλασικισµός και το αρχαίο Ελληνικό τοπίο. Αναφορές στην καταγωγική προέλευση του νεότερου Δυτικού πολιτισµού και των νεότερων, αστικού προσανατολισµού, Δυτικών πολιτευµάτων. Σκαρίφηµα του νεοκλασικού κτηρίου της Ακαδηµίας Αθηνών (του συγγραφέα).
Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 2.1 Περιγράφουν οι τάσεις σχεδιασµού του τοπίου, τις ευρύτερες συνήθειες των κοινωνιών, το «ήθος» των κοινωνιών; Τα κατασκευαστικά εγχειρήµατα κάθε περιόδου, όπως η τοπιοτεχνία, η αρχιτεκτονική, αλλά και αυτές ακόµη οι πρακτικότερες παρεµβάσεις των επιστηµών του µηχανικού, αποτελούν τεχνικές προτάσεις απαλλαγµένες από ευρύτερη πολιτιστική ρητορεία ή πρέπει και αυτές να εξετάζονται συναρτηµένες µε το ευρύτερο πλαίσιο της «ηθικής» των κοινωνιών; Παρουσιάστε ένα ανάλογο παράδειγµα. Απάντηση/Λύση Οι θεωρήσεις για το τοπίο, στο εύρος της νεότερης Δυτικής ιστορίας, ακολουθούν κατά πόδας τη µεταβολή των θεωρήσεων για τον πολιτισµό. Αν ο Πολιτισµός civilization και το επίθετο «πολιτιστικός», παραπέµπουν σε κοινωνίες αστικού χαρακτήρα µε δυναµικό προσδιορισµό, σε «υψηλές» κοινωνικές εκφράσεις, στην οικονοµική και παραγωγική αναπτυξιακή συγκρότηση, στην οργάνωση επιστηµών, στις επίσηµες τέχνες, τότε η θεώρηση του τοπίου σε µια πρώτη περίοδο της νεότερης ιστορίας, έως τον 18 ο αιώνα, αναφέρεται µε έµφαση στον κεντρικό «πολιτιστικό» έλεγχο. Από τα µέσα εντούτοις του 18 ου αιώνα οι όροι µεταβάλλονται. Διαρκώς και περισσότερο οι Δυτικές κοινωνίες αποδίδουν αξία στη φυσική ποιότητα του τοπίου. Προβάλλουν τη φύση ως κεντρικό θέµα των ζωγραφικών παραστάσεων, επιχειρούν φυσικότροπες διαµορφώσεις τοπίου. Αποδίδουν, µε την άνοδο του Ροµαντισµού, αυταξία στην αδιαµεσολάβητη φύση, ενώ αντίστοιχα στρέφονται µε σεβασµό προς τις «πολιτισµικές» εκφράσεις που υποδεικνύει ο όρος culture. Η πορεία αυτή από τη διάθεση τοπιακού και κηποτεχνικού ελέγχου του φυσικού τόπου, προς τη φυσικότροπη επεξεργασία του και στην αποδοχή εντέλει της αυτόνοµης αξίας του, περιγράφει την πορεία µετεξέλιξης των απόψεων για το τοπίο και τον τοπιακό σχεδιασµό, µε τρόπο στενά συναρτηµένο µε τις γενικές πολιτιστικές-πολιτισµικές µεταβολές των Δυτικών κοινωνιών, από τον 15 ο αιώνα έως τις ηµέρες µας. Αλλά περιγράφει επίσης δυο επιπλέον ειδικότερες προσεγγίσεις θεώρησης. Σύµφωνα µε την πρώτη οι απόψεις για το τοπίο και τον τοπιακό σχεδιασµό αντιστοιχούν σε διαφορετικές εκδοχές των όρων σχηµατοποίησης, νοητικής, παραστασιακής, κατασκευαστικής, των φυσικών στοιχείων. Σύµφωνα µε τη δεύτερη ακολουθούν ιστορικές διεργασίες πολιτικών µεταβολών, συναρτηµένων κύρια µε τους όρους πολιτικής επιβολής της αστικής τάξης. Σε πολλά ιστορικά παραδείγµατα, η πρώτη και η δεύτερη προσέγγιση των απόψεων και του σχεδιασµού του τοπίου συνάπτονται ρητά. Ένα σηµαντικό ανάλογο παράδειγµα αποτελεί η ανάπτυξη του φυσικότροπου σχεδιασµού του τοπίου κατά τον 18 ο αιώνα. Συσχετισµένη µε το αστικό πολιτικό και κοινωνικό ήθος της κοινωνίας της περιόδου, η Αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου απαιτεί ανάλογη ελευθερία σχεδιασµού των φυσικών τοπιακών στοιχείων. Εντούτοις φαίνεται να συνδέεται επίσης µε καµπυλόσχηµες µορφές που ανάγονται στην περίοδο ανάπτυξης της επιτηδευµένης έκφρασης του Rococo. Κριτήριο αξιολόγησης 2.2 Συγκρίνατε την πολιτική σηµασία του τοπίου στο πλαίσιο των εθνικών διεκδικήσεων, σε σχέση µε την πολιτική σηµασία της αναφοράς στο εξιδανικευµένο παράδειγµα του Αρχαίου Ελληνικού τοπίου. Απάντηση/Λύση Η αναφορά στο εξιδανικευµένο παράδειγµα του Αρχαίου Ελληνικού τοπίου, αποτελεί προφανώς µια ιδεολογική κατασκευή προορισµένη να προβάλει την πολιτιστική και πολιτική ανωτερότητα των νεότερων Δυτικών κρατών, σε αναλογία µε την πολιτιστική και πολιτική αίγλη της Ελληνικής αρχαιότητας. Η κριτική αποτίµηση αυτής της ιδεολογικής κατασκευής µπορεί να την κατηγορήσει για τον πλασµατικό της χαρακτήρα, καθώς στις περισσότερες των περιπτώσεων παράγεται σε αναντιστοιχία µε το πραγµατικό Ελληνικό τοπίο, όπως και για την ακόµη ουσιωδέστερη αναντιστοιχία της µε τους πραγµατικούς όρους µετασχηµατισµού του µεγαλύτερου µέρους του Ευρωπαϊκού τοπίου κατά την περίοδο της βιοµηχανικής επανάστασης. Μακράν του να χαρακτηρίζεται από συνθήκες ανάλογες µε τη φανταστική ευδαίµονα Αρκαδία στην οποία αναφέρεται η αρχιτεκτονική τοπίου του 18 ου αιώνα, το πραγµατικό περιβάλλον των υπό ανάπτυξη
νεωτερικών βιοµηχανικών κοινωνιών υφίσταται τις πρώτες συνέπειες σηµαντικότατων περιβαλλοντικών καταστροφών, απόλυτα αντίθετων από τις ειδυλλιακές συνθήκες των µεγάλων Ευρωπαϊκών φροντισµένων πάρκων. Εντούτοις το πλασµατικό, φανταστικό υποκατάστατο του ιδανικού τοπίου, µε όρους µίµησης ενός αρχέγονου ιδανικού τοπίου, ταυτισµένου µε τον τόπο καταγωγής των νεότερων Δυτικών δηµοκρατιών, διαφυλάσσει την υπόσχεση ενός φυσικού υποδοχέα προορισµένου να υποδεχθεί την κοινωνική απελευθέρωση και την ευτυχή διαβίωση. Υπόσχεση η οποία σταδιακά θα οδηγήσει στην απαίτηση των δηµόσιων πάρκων και των πράσινων αστικών δικτύων ήδη από τα τέλη του 19 ου αιώνα. Ένα επιπλέον σηµαντικό χαρακτηριστικό αυτής της εξιδανικευµένης ιδεολογικής κατασκευής είναι το εύρος της αποδοχής της, προορισµένη καθώς είναι να αναφερθεί όχι στα πολιτιστικά και πολιτικά οράµατα περιορισµένων κοινωνικών οµάδων, αλλά σε ένα διεθνές πεδίο αναγνώρισης. Σίγουρα η αίγλη της αρχαίας καταγωγικής αναφοράς ενισχύει την αλαζονεία των κεντρικών Ευρωπαϊκών κρατών, συχνότατα αποικιοκρατικών σε προθέσεις, σε βάρος των περιφερειακών πολιτισµών, αλλά υποδεικνύει επίσης µια παραποιηµένη έστω υπόσχεση ελευθερίας, ισότητας και αδελφότητας. Οι εθνικές διεκδικήσεις διαµορφώνουν και αυτές ιδεολογικές προσλήψεις του τοπίου, συχνότατα σε αντιπαράθεση µε τις εξαγγελίες του Διαφωτισµού και τη νεοκλασική «διεθνή» έκφραση. Η υποθετική κοινωνική ευτυχία συνδέεται σε πολλές από τις εθνικές αυτές προσεγγίσεις µε την επιστροφή σε βασικές κατευθύνσεις του προβιοµηχανικού λαϊκού πολιτισµού, µε τις καταβολές της παράδοσης, συσχετισµένης για τις Ευρωπαϊκές εθνότητες µε το γοτθικό µεσαιωνικό παρελθόν και µε το υπόβαθρο του γηγενούς εθνικού τοπίου. Η ανάγκη και στις τρεις προηγούµενες περιπτώσεις να παραχθούν οµοιογενή πρότυπα κοινοτήτων χωρίς την ενοχλητική παρουσία ταξικών διαφορών, χωρίς την ανησυχία ιστορικών µεταβολών, χωρίς την εµπλοκή µε γειτονικές αντίπαλες εθνικές οµάδες, οδήγησε συνήθως στην παραγωγή στερεοτυπικών απλοποιηµένων εκδοχών του εθνικά προσδιορισµένου πολιτισµού και του τοπιακά, συµβολικά προσδιορισµένου εθνικού εδάφους. Στερεοτυπικών εκδοχών αποφασισµένων να επιµείνουν στην εθνική διαφορά ακόµη και εκεί όπου αποδεικνύονται εµφανείς οµοιότητες. Το ενδιαφέρον εντούτοις για τον λαϊκό πολιτισµό, την παράδοση και τη σχέση τους µε το τοπιακό υπόβαθρο, δεν παρήχθηκε εκτός ιστορικής αναγκαιότητας. Πέρα από την εθνικιστική επιθετικότητα, αποδίδει επίσης την προσπάθεια πληθυσµιακών οµάδων να επιβιώσουν απαντώντας σε εξωτερικές πολιτικές πιέσεις που αποκτούσαν επίσης χαρακτηριστικά πολιτιστικής και πολιτισµικής πίεσης. Εξηγείται έτσι η σηµασία που διαθέτουν οι προηγούµενοι όροι, ο λαϊκός πολιτισµός, η παράδοση και η σχέση τους µε το τοπιακό υπόβαθρο στο παρελθόν της Ευρωπαϊκής ιστορίας, όπως και στο παγκόσµιο πολιτικό και πολιτιστικό ή πολιτισµικό παρόν.