Επιλογή, αποτίμηση και προτεινόμενες επεκτάσεις πλατφόρμας τηλεκατάρτισης Selection, evaluation and proposed extensions of teletraining platform Κάργα Σουλτάνα 1, Κατσάνα Αικατερίνη 1, Σουλιώτη Χριστίνα 1, Τσιάτσος Θρασύβουλος 2, 3 1 Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Τμήματος Πληροφορικής, 2 Λέκτορας Τμήματος Πληροφορικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 3 Επιστημονικός συνεργάτης Ερευνητικό Ακαδημαϊκό Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών {skarga, akatsana, chsoulio, tsiatsos}@csd.auth.gr Περίληψη Το παρόν άρθρο έχει στόχο την επιλογή, αξιολόγηση και βελτίωση μιας πλατφόρμας εκπαίδευσης από απόσταση για την υλοποίηση προγραμμάτων Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης. Η επιλογή της κατάλληλης πλατφόρμας, από ένα σύνολο γνωστών και ευρέως χρησιμοποιημένων πλατφορμών, έγινε χρησιμοποιώντας τα εξής κριτήρια: το πλήθος των εργαλείων που ικανοποιούν τις λειτουργικές απαιτήσεις μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης, τη συμβατότητα της πλατφόρμας με εκπαιδευτικά πρότυπα και το εάν αυτή είναι ανοιχτού κώδικα ή όχι. Με βάση τα παραπάνω κριτήρια επιλέχθηκε και αποτιμήθηκε η πλατφόρμα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης Moodle. Παρόλο που προέκυψε ότι η πλατφόρμα Moodle είναι μια πλατφόρμα κατάλληλη για τηλεκατάρτιση, επιδέχεται βελτιώσεις και επεκτάσεις, οι οποίες περιγράφονται στο παρόν άρθρο. Επιπλέον, περιγράφεται η υλοποίηση μερικών από τις προτεινόμενες επεκτάσεις όπως η ενσωμάτωση των εργαλείων: λευκοπίνακας και τηλεδιάσκεψη. Abstract This paper describes the selection of a teletraining platform for supporting Vocational Education and Training programs. The platform which was selected was Moodle. The Moodle platform was evaluated and what emerged was that Moodle is susceptible to improvements. On this direction, tools like whiteboard and videoconference have been incorporated in Moodle. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, πλατφόρμα τηλεκατάρτισης, Moodle. 1
1. Εισαγωγή Οι σημερινές κυβερνήσεις αλλά και επιχειρηματικοί φορείς υλοποιούν προγράμματα Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (Vocational Education and Training - VET) με στόχο τη συνεχή κατάρτιση του εργατικού δυναμικού ώστε αυτό να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις της αγοράς. Συχνά τα VET προγράμματα, προσφέρονται σε συνδυασμό με τεχνολογίες ηλεκτρονικής μάθησης (e-learning). Η κατάλληλη xρήση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας - ΤΠΕ (Information and Communication Technologies - ICTs) και του Διαδικτύου στην εκπαίδευση βελτιώνει την εκπαιδευτική διαδικασία. Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται από την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Ramboll Management, 2005) σχετικά με τη χρήση των ICTs και του Διαδικτύου στα VET προγράμματα αλλά και από την έρευνα της Cedefop (Colin et. al, 2006), γύρω από θέματα χρήσης e-learning σε VET προγράμματα. Για την παροχή VET προγραμμάτων με χρήση e-learning είναι απαραίτητη η χρήση μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης. Στο παρόν άρθρο γίνεται επιλογή και αποτίμηση μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης για την παροχή VET προγραμμάτων και περιγράφονται προτεινόμενες επεκτάσεις. Αρχικά, μελετώνται στην ενότητα 2 οι κατάλληλες θεωρίες μάθησης και στην ενότητα 3 η υπάρχουσα εμπειρία στην υλοποίηση προγραμμάτων τηλεκατάρτισης ανά τον κόσμο. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στην ενότητα 4 προκύπτουν οι βασικές λειτουργικές απαιτήσεις και το σύνολο των επιθυμητών υπηρεσιών μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης. Στη συνέχεια, στην ενότητα 5 επιλέγεται η πλατφόρμα Moodle από ένα σύνολο πλατφορμών τηλεκπαίδευσης, ως η πιο κατάλληλη πλατφόρμα για την κατάρτιση ενηλίκων. Η επιλογή έγινε με βάση το πλήθος των υπηρεσιών που προέκυψε στην ενότητα 4, τη συμβατότητά της με εκπαιδευτικά πρότυπα και το ότι αυτή είναι μια πλατφόρμα ανοιχτού κώδικα. Στην ενότητα 6 προτείνονται επεκτάσεις στις υπάρχουσες υπηρεσίες του Moodle καθώς και νέες λειτουργίες που μπορούν να ενσωματωθούν σε αυτό. Τέλος, στην ενότητα 7 καταγράφονται χρήσιμα συμπεράσματα. 2. Θεωρίες μάθησης Για να διαπιστωθεί ποιες θεωρίες μάθησης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη για τον καθορισμό των βασικών λειτουργικών απαιτήσεων και το σύνολο των επιθυμητών υπηρεσιών μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης, εξετάστηκαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ενήλικων εκπαιδευομένων, όπως αυτά αναφέρονται από τους Ference & Vockell (1994). Λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά των ενηλίκων μπορούν να επιλεγούν μαθησιακές θεωρίες, όπως ο εποικοδομισμός και η συνεργατική μάθηση, οι οποίες συνάδουν με τα χαρακτηριστικά των ενήλικων εκπαιδευομένων καθώς προτάσσουν την εμπειρία ως σημείο εκκίνησης της μάθησης και εστιάζουν στη δραστηριότητα του εκπαιδευόμενου να μάθει και όχι του εκπαιδευτή να διδάξει (Αβούρης κ.α., 2003). 2
Πιο συγκεκριμένα, ο εποικοδομισμός θέτει σαν βασική του αρχή ότι η γνώση δεν είναι εξωτερική του ατόμου, αλλά ουσιαστικά δομείται μέσα στο άτομο, όσο αυτό αλληλεπιδρά µε το περιβάλλον του και επεξεργάζεται τα διάφορα ερεθίσματα (Βρασίδας κ.α. υπό δημοσίευση). Για την υποστήριξη της εποικοδομητικής θεωρίας από μια πλατφόρμα τηλεκατάρτισης ενηλίκων θα πρέπει να παρέχονται χώροι πληροφοριών όπως: ο χώρος προβλήματος-έργου (manipulation space), οι πηγές πληροφοριών (information resources), τα γνωστικά εργαλεία (cognitive tools), τα εργαλεία διαλόγου και επικοινωνίας. Η συνεργατική μάθηση μπορεί να οριστεί ως η από κοινού εργασία πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα με τρόπο τέτοιο ώστε να προωθείται η ατομική μάθηση μέσω των συνεργατικών διεργασιών. Ένα σύστημα τηλεκατάρτισης ενηλίκων για την υποστήριξη της συνεργατικής θεωρίας μάθησης θα πρέπει να προσφέρει εργαλεία όπως: e-mail, discussion groups, chat, ασπροπίνακα (whiteboard), διαμοίραση οθόνης (screen sharing), ηχοδιάσκεψη (audioconference) και βιντεοδιάσκεψη (videoconference). 3. Μελέτη περιπτώσεων Online VET προγράμματα έχουν ήδη υλοποιηθεί ανά τον κόσμο. Η Αυστραλία είναι παγκόσμια πρωτοπόρος στην εφαρμογή των νέων τεχνολογιών στην επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση ενηλίκων. Βέβαια, σημαντική είναι και η συμβολή της Ευρώπης και της Αμερικής στην ανάπτυξη και εξέλιξη των προγραμμάτων τηλεκατάρτισης. Μελετώντας μερικά από τα προγράμματα που έχουν υλοποιηθεί στο Missouri (www.gedonlineclass.com), Kentucky (www.kyvae.org,), Delaware (www.daad.homestead.com), Florida (online.owc.edu, www.tecmiami.com/tlc), στη Νότια Αυστραλία από το TAFE SA (www.tafe.sa.edu.au) και στην Ελλάδα από τα Κ.Ε.Κ. «ΔΗΜΗΤΡΑ» & «ΕΡΓΟΝ» (www.elearning.gr) και τα Κ.Ε.Κ. ACME ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ (www.acme.gr) και καταλήξαμε στα παρακάτω χρήσιμα συμπεράσματα. Τα περισσότερα VET προγράμματα οργανώνονται σε ολοκληρωμένες εκπαιδευτικές πλατφόρμες, όπως WebCT, Moodle, Centra. Σε όλες τις περιπτώσεις, δίνεται η δυνατότητα επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των συμμετεχόντων, είτε ασύγχρονα (e-mail, forum), είτε σύγχρονα (videoconference, chat). Μελετώντας κάθε περίπτωση ξεχωριστά, συναντάμε κάποια εξειδικευμένα εργαλεία και υπηρεσίες, όπως το portofolio, τη δυνατότητα αυτόματου ελέγχου των τεχνικών χαρακτηριστικών του συστήματος του συμμετέχοντα, ηλεκτρονικά λεξικά, Web safari, calendar. Ειδικά για τους εκπαιδευτές κάποια από τα προγράμματα παρέχουν υποστηρικτικά εργαλεία για τη δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού και εκπαιδευτικών προγραμμάτων και ειδικά εργαλεία καταγραφής της προόδου των εκπαιδευομένων. 4. Βασικές λειτουργικές απαιτήσεις μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης Από τη μελέτη των παραπάνω προκύπτουν οι εξής βασικές λειτουργικές απαιτήσεις μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης: υποστήριξη της επικοινωνίας και 3
συνεργασίας των χρηστών, δυνατότητα διαχείρισης χρηστών και ανάθεσης ρόλων, δυνατότητα διαχείρισης και διαμοίρασης εκπαιδευτικού υλικού, υποστήριξη των εκπαιδευτών και της συμμετοχής των εκπαιδευομένων, παροχή εργαλείων αξιολόγησης και δυνατότητα προσαρμογής του συστήματος ως προς τη διεπαφή του και το προφίλ των χρηστών. Εξετάζοντας τις λειτουργικές απαιτήσεις προέκυψε το παρακάτω σύνολο εργαλείων και υπηρεσιών που μια πλατφόρμα τηλεκατάρτισης μπορεί να προσφέρει: να επιτρέπει την εγγραφή των χρηστών στο σύστημα και να αποδίδει ρόλους σε αυτούς ανάλογα με την ιδιότητά τους, να παρέχει όλα τα απαραίτητα εργαλεία, με τα οποία οι εκπαιδευτές θα μπορούν να δημιουργούν και να διαχειρίζονται εύκολα το εκπαιδευτικό υλικό, να επιτρέπει την αποτελεσματική διαμοίραση του υλικού, μεταξύ των εκπαιδευομένων που συμμετέχουν στο μάθημα και μεταξύ των εκπαιδευτών, να παρέχει όλα τα απαραίτητα εργαλεία και υπηρεσίες επικοινωνίας για τη συνεργασία μεταξύ των συμμετεχόντων στην εκπαιδευτική διαδικασία, να βελτιώνει και να διευκολύνει τις διαδικασίες αξιολόγησης, να είναι εύκολο στη χρήση (απλή διεπιφάνεια, εύκολη πλοήγηση), να είναι προσαρμόσιμο: τα περισσότερα χαρακτηριστικά λειτουργίας του συστήματος να οργανώνονται σε παραμέτρους, οι οποίες εύκολα θα αλλάζουν, να παρέχει βοήθεια στους χρήστες του συστήματος, να παρέχει όλα τα απαραίτητα εργαλεία για τη δημιουργία των προφίλ των εκπαιδευομένων, για την εξαγωγή των αναγκών του κάθε εκπαιδευόμενου, για τον προσδιορισμό των δεξιοτήτων τους και των περιοχών, στις οποίες χρειάζονται πρόσθετη βοήθεια και υποστήριξη. Τα παραπάνω εργαλεία θα ληφθούν υπόψη στην επιλογή και αποτίμηση πλατφόρμας τηλεκατάρτισης. 5. Επιλογή και αποτίμηση πλατφόρμας τηλεκατάρτισης Τα περισσότερα online VET προγράμματα βασίζονται σε ολοκληρωμένες εκπαιδευτικές πλατφόρμες. Έχει αναπτυχθεί πληθώρα τέτοιων πλατφορμών, ωστόσο στην παρούσα εργασία επιλέχθηκε να εξεταστούν οι εξής ευρέως χρησιμοποιούμενες: Moodle 1.7, ATutor 1.5, Blackboard 6.2, Claroline 1.4, FLE 3 1.4.2, Claroline 1.8.1, ecollege, και ILIAS 2.3.8. Για την επιλογή μίας από τις παραπάνω πλατφόρμες, χρησιμοποιήθηκε ως κριτήριο η πληρότητα των υπηρεσιών και εργαλείων που η κάθε πλατφόρμα υποστηρίζει. Συμπληρωματικά, λήφθηκε υπόψη η συμβατότητα με πρότυπα και το εάν αυτή είναι ανοιχτού κώδικα ή όχι. Εξετάζοντας το πρώτο κριτήριο, σε κάθε μία από τις υπηρεσίες που μία πλατφόρμα μπορεί να προσφέρει, αποδόθηκε βαθμός σημαντικότητας ίσος με 2 για τις πιο σημαντικές υπηρεσίες και ίσος με 1 για τις λιγότερες σημαντικές υπηρεσίες, 4
όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Αν η πλατφόρμα προσφέρει μία υπηρεσία τότε συμπληρώνεται το αντίστοιχο κελί του πίνακα με 1, διαφορετικά συμπληρώνεται με 0. Για κάθε πλατφόρμα, η τιμή της συνάρτησης επιλογής προέκυψε αθροίζοντας τα βάρη των υπηρεσιών που αυτή διαθέτει. Πίνακας 1: Σύνολο υπηρεσιών ανά πλατφόρμα Από τη συνάρτηση επιλογής προκύπτει ότι οι πλατφόρμες που προσφέρουν τις περισσότερες υπηρεσίες είναι οι εξής: ATutor 1.5 (τιμή συνάρτησης επιλογής=43, 5
Moodle 1.7 (τιμή συνάρτησης επιλογής=42), Blackboard 6.2 (τιμή συνάρτησης επιλογής=40) και ecollege (τιμή συνάρτησης επιλογής=40). Για να γίνει επιλογή ανάμεσα στις παραπάνω πλατφόρμες που προκρίνονται (ATutor 1.5, Moodle 1.7, Blackboard 6.2 και ecollege), εξετάστηκε η συμβατότητα με εκπαιδευτικά πρότυπα, τα οποία κάνουν εφικτή την ενεργή ανταλλαγή επαναχρησιμοποιούμενων αντικειμένων γνώσης στις ανοικτές αγορές. Όλες οι παραπάνω πλατφόρμες είναι συμβατές με εκπαιδευτικά πρότυπα για αυτό δε θα εξαιρεθεί καμία. Τέλος, λαμβάνοντας υπόψη τα πλεονεκτήματα του λογισμικού ανοιχτού κώδικα, όπως αυτά αναφέρθηκαν από τους Copolla & Neelley (2004), εξετάστηκε εάν οι πλατφόρμες είναι ανοιχτού κώδικα ή όχι. Με βάση το κριτήριο αυτό εξαιρέθηκαν οι πλατφόρμες Blackboard 6.2 και ecollege. Μετά την εφαρμογή των τριών κριτηρίων επιλογής προέκυψε ότι οι πλατφόρμες ATutor 1.5 και Moodle 1.7 είναι πιο κατάλληλες για την υποστήριξη της τηλεκατάρτισης ενηλίκων. Συγκρίνοντας τις δύο αυτές πλατφόρμες, επιλέχθηκε το Moodle 1.7. Αν και το ATutor 1.5 εμφανίζει ελαφρά μεγαλύτερη λειτουργικότητα σε σχέση με το Moodle 1.7, το Moodle προσφέρει δυνατότητες που κρίνονται απαραίτητες για την επιτυχή υλοποίηση και οργάνωση οnline VET προγραμμάτων. Το σημαντικότερο ίσως πλεονέκτημά του είναι ότι στο Moodle, σε αντίθεση με το ATutor, δίνεται η δυνατότητα στους εξουσιοδοτημένους χρήστες να δημιουργούν καινούριους ρόλους. Η δυνατότητα αυτή του Moodle, καθιστά το σύστημα πιο ευέλικτο και προσαρμόσιμο στους εκάστοτε κανόνες οργάνωσης και διαχείρισης των VET προγραμμάτων. Ένα ακόμη πλεονέκτημα του Moodle είναι ότι τα περισσότερα χαρακτηριστικά λειτουργίας του οργανώνονται σε παραμέτρους, οι οποίες τροποποιούνται με ταχύ και εύχρηστο τρόπο. 6. Αξιοποίηση και βελτίωση της πλατφόρμας τηλεκατάρτισης Moodle Παρόλο που το Moodle είναι μια πλατφόρμα κατάλληλη για τηλεκατάρτιση, υπάρχουν ακόμη αρκετά θέματα προς διερεύνηση και βελτίωση. Οι υπάρχουσες υπηρεσίες του Moodle θα μπορούσαν να επεκταθούν με χρήση αρχικών φράσεων (sentence-openers) κατά την αποστολή μηνυμάτων στα εργαλεία διαλόγου forum και chat, επίσης παρέχοντας τη δυνατότητα εκτύπωσης των μηνυμάτων αυτών και κάνοντας χρήση πρωτοκόλλων συντονισμού των συζητήσεων. Επιπλέον, θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στην πλατφόρμα Moodle νέες λειτουργίες, όπως: η ενσωμάτωση παιδαγωγικών πρακτόρων, η δυνατότητα δημιουργίας εννοιολογικών χαρτών, η ενσωμάτωση τρισδιάστατων εικονικών χώρων, η δημιουργία βάσης δεδομένων για τις απορίες των εκπαιδευομένων, η δυνατότητα βιντεοδιάσκεψης και η δυνατότητα σχεδίασης και διαμοίρασης γραφικών. Από τις παραπάνω προτεινόμενες λειτουργίες, οι δυνατότητες βιντεοδιάσκεψης, σχεδίασης και διαμοίρασης γραφικών ενσωματώθηκαν στο Moodle με την υλοποίηση των υπηρεσιών videoconference και lecture (Εικόνα 1). Οι συμμετέχοντες για να 6
χρησιμοποιήσουν τις υπηρεσίες αυτές θα πρέπει να συνδεθούν σε ένα από τα διαθέσιμα videoconference και lecture roοms. Κάθε roοm είναι ανεξάρτητο από τα υπόλοιπα και δεν υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας και διαμοίρασης μεταξύ διαφορετικών roοms. Τα ονοματεπώνυμα των συμμετεχόντων (όπως αυτά δηλώθηκαν κατά την εγγραφή του χρηστών στο Moodle) που είναι συνδεδεμένοι σε ένα room εμφανίζονται σε αντίστοιχη λίστα. Εικόνα 1: Υπηρεσία Videoconference Η υπηρεσία videoconference δίνει τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να επικοινωνούν μέσω live βίντεο και να ανταλλάσουν γραπτά μηνύματα (chat) σε πραγματικό χρόνο. Επίσης, η συνεργασία μεταξύ των συμμετεχόντων υποστηρίζεται από την υπηρεσία whiteboard για την από κοινού σχεδίαση γραφημάτων και σχεδίων. Ακόμα, οι χρήστες του videoconference μπορούν να χρησιμοποιήσουν την υπηρεσία voting, που τους δίνει τη δυνατότητα να αποφασίζουν για διάφορα ζητήματα μέσα από μια διαδικασία ψηφοφορίας (ανάταση χεριού). Τέλος, υπάρχει η δυνατότητα αυτόματης αποθήκευσης των συζητήσεων που έγιναν στο chat του videoconference, προκειμένου οι συμμετέχοντες να μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτές αργότερα. Η υπηρεσία lecture δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτή να πραγματοποιήσει διαλέξεις στους εκπαιδευομένους, οι οποίοι μπορούν σύγχρονα να δουν το βίντεο του καθηγητή και να ανταλλάξουν γραπτά μηνύματα με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Στην υπηρεσία lecture, ενσωματώθηκε το εργαλείο pointer, με το οποίο ο εκπαιδευτής έχει την δυνατότητα να μετακινήσει ένα δείκτη και να καταδείξει στους εκπαιδευόμενους τα σημεία του βίντεο που χρήζουν προσοχής. Οι εκπαιδευτές με τη χρήση του whiteboard μπορούν να διαμοιραστούν τα σχέδια και τα γραφήματά τους με τους εκπαιδευομένους. Όπως και στο videoconference, αποθηκεύονται αυτόματα τα πρακτικά των συζητήσεων του chat. Οι υπηρεσίες videoconference και lecture είναι ουσιαστικά μια σύνθεση άλλων υπηρεσιών. Για τη διαδικτυακή διαμοίραση των υπηρεσιών αυτών χρησιμοποιείται ο apache server. Η δυνατότητα σύγχρονης μετάδοσης βίντεο και ήχου, η υπηρεσία chat, η υπηρεσία voting και η χρήση του εργαλείου pointer αποτελούν συνεργατικές 7
εφαρμογές, οι οποίες έχουν υλοποιηθεί σε Macromedia Flash. Για τη διαμοίρασή τους κρίθηκε απαραίτητη η ύπαρξη ενός κατάλληλου εξυπηρετητή. Για αυτόν τον σκοπό επιλέχθηκε και εγκαταστάθηκε ο RED5 server, ένας open source flash server που η μεταφορά των πολυμεσικών δεδομένων βασίζεται στο πρωτόκολλο RTMP. Πιο συγκεκριμένα το RTMP επιτρέπει τη σύγχρονη μετάδοση ήχου και βίντεο και τη διαμοίραση αντικειμένων. Το whiteboard, που είναι μέρος της υπηρεσίας videoconference, αλλά και της υπηρεσίας lecture, είναι μια java applet εφαρμογή. Για τη διαμοίραση της εφαρμογής αυτής χρησιμοποιείται ένας ξεχωριστός εξυπηρετητής, ο drawboard server. Επιπλέον, χρησιμοποιείται ο mysql server για την αποθήκευση των στοιχείων των συμμετεχόντων, ώστε να γίνει δυνατή η εμφάνιση αυτών στα videoconference και lecture rooms. 7. Συμπεράσματα Στο παρόν άρθρο παρουσιάστηκε η επιλογή και αποτίμηση μιας πλατφόρμας τηλεκατάρτισης για την παροχή VET προγραμμάτων και περιγράφθηκαν προτεινόμενες επεκτάσεις. Από τη διαδικασία επιλογής και αποτίμησης της πλατφόρμας τηλεκατάρτισης προέκυψε ότι είναι δύσκολο μια μεμονωμένη πλατφόρμα να παρέχει λειτουργικότητα τέτοια που να ικανοποιεί πλήρως τις απαιτήσεις υλοποίησης VET προγραμμάτων. Εντούτοις, η διαδικασία υλοποίησης κάποιων από τις προτεινόμενες επεκτάσεις, κατέδειξε ότι η λειτουργικότητα μιας πλατφόρμας μπορεί να αυξηθεί ενσωματώνοντας νέες υπηρεσίες και εργαλεία βασισμένα σε τεχνολογίες ανοιχτού κώδικα. 8. Αναφορές Αβούρης, Ν., & Κόµης, Β. (2003). Σύγχρονη Συνεργασία από Απόσταση: Ζητήµατα Επικοινωνίας και Αλληλεπίδρασης. Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου για την Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση. Μάρτιος 2003, 341-351. Βρασίδας, Χ., Ζεμπύλας, Μ., & Πέτρου, Α. (2005). Σύγχρονα παιδαγωγικά μοντέλα και ο ρόλος της εκπαιδευτικής τεχνολογίας. Στο: Σ. Ρετάλης (επιμ.) Οι προηγμένες τεχνολογίες διαδικτύου στην υπηρεσία της μάθησης. (σελ. 35-58), Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Colin, M., Cullough, & Aimard, V. (2006). E-learning in Europe: How do trainers, teachers and learners rate e-learning?. CEDEFOP, European Training Village. Coppola, C., Neelley, E. (2004). Open source opens learning: Why open source make sense for education. R-smart group. Retrieved on 26 July, 2007 from http://www.rsmart.com/assets/opensourceopenslearningjuly2004.pdf Ference, P., & Vockell, E. (1994). Adult learning characteristics and effective software instruction. Educational Technology. Vol. 34, No 6, July-August 1994, pp. 25-31. Ramboll Management (2005). The use of ICT for learning and teaching in initial Vocational Education and Training. Final Report to the EU Commission, DG Education & Culture. Retrieved on 26 July, 2007 from http://ec.europa.eu/education/programmes/elearning/doc/studies/ict_in_vocational_en.pdf 8