ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Χ. Ασημόπουλος, Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.
To διακρατικό πρόγραμμα Δάφνη ΙΙ ΙΙΙ (2006-2010) Mε στόχο την αντιμετώπιση του εκφοβισμού στα σχολεία πραγματοποιήθηκε, το 2006-2010, το διακρατικό πρόγραμμα Δάφνη ΙΙ ΙΙΙ «Διερεύνηση και Αντιμετώπιση του Εκφοβισμού και της Θυματοποίησης στο Σχολείο». Συμμετείχαν πανεπιστημιακά κέντρα και υπηρεσίες από χώρες της Ευρώπης. Την επιστημονική ευθύνη του προγράμματος είχε ο Αν. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής κ. Ιωάννης Τσιάντης με φορέα υλοποίησης στην Ελλάδα την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.).
Στόχοι του διακρατικού προγράμματος Δάφνη ΙΙ ΙΙΙ (2006-2010) Η εκτίμηση. Η πρόληψη και η αντιμετώπιση του προβλήματος με οργανωμένες ψυχοεκπαιδευτικές παρεμβάσεις στο δημοτικό σχολείο. Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των παρεμβασεων. Η ευρύτερη ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση μαθητών, γονέων και εκπαιδευτικών.
Αποτελέσματα της ποσοτικής έρευνας για τη βία και τον εκφοβισμό στο σχολείο Δάφνη ΙΙ ΙΙΙ
Το 7,8% των μαθητών είναι θύματα ενδοσχολικής βίας. Τα κορίτσια θύματα είναι διπλάσια (10,7%) σε σχέση με τα αγόρια θύματα (5,3%). Το ποσοστό των μαθητών θυμάτων είναι υψηλότερο στην Ε Δημοτικού (14,6%) από ότι στην ΣΤ Δημοτικού (2,9%). Το 5,6% των μαθητών ασκούν βία στους συμμαθητές τους.
Τα αγόρια θύτες είναι διπλάσια (7,5%) από τα κορίτσια θύτες(3,6%). Το ποσοστό των μαθητών που ασκούν βία είναι υψηλότερο στην ΣΤ Δημοτικού (7,7%) από ότι στην Ε Δημοτικού (2,7%). Οι μαθητές θεωρούν ότι οι δάσκαλοι προσπαθούν να παρέμβουν μόνο στο 30% των περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολικό περιβάλλον. Ωστόσο, οι δάσκαλοι δηλώνουν ότι παρεμβαίνουν στην πλειοψηφία των περιστατικών (79.4 %).
Η πλειοψηφία των μαθητών- θυμάτων μιλούν για τις καταστάσεις εκφοβισμού πρώτα στους γονείς (62.5 %), και μετά στους φίλους τους (42.5 %). Σπάνια μιλούν στους δασκάλους (27.5 %), ενώ το 20 % αυτών δεν μιλούν σε κανέναν. Η πλειοψηφία των μαθητών- θυτών (56 %) δεν μιλούν σχεδόν σε κανέναν για ότι έκαναν. Μόνο το 22.2 % αυτών μιλούν στους γονείς και το 5.6 % αυτών στους δασκάλους.
Τα παιδιά θύματα έχουν, σε σύγκριση με τα άλλα παιδιά, την υψηλότερη βαθμολογία: ü στα προβλήματα στις σχέσεις με τους συνομηλίκους (π.χ. έλλειψη φίλων, μοναξιά) ü στις συναισθηματικές δυσκολίες ü στα συμπτώματα μετατραυματικής διαταραχής άγχους (π.χ. ιδεοληψίες, συναισθηματικό μούδιασμα, αποφυγή, άγχος, διαταραχές ύπνου και συγκέντρωσης) και ü στα προβλήματα κοινωνικής συμπεριφοράς.
Οι περισσότεροι δάσκαλοι (55.55 %) πιστεύουν ότι μπορούν να αντιμετωπίζουν τις καταστάσεις ενδοσχολικής βίας. Η πλειοψηφία (65%) των δασκάλων δηλώνουν ότι δεν έχουν την κατάλληλη εκπαίδευση ως προς αυτό. Το 84% θεωρούν ότι έχουν ανάγκη κατάλληλης εκπαίδευσης για την πρόληψη και αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο.
Αποτελέσματα της ποιοτικής έρευνας για τον εκφοβισμό και τη βία στο σχολείο Δάφνη ΙΙ ΙΙΙ
Η ποιοτική μελέτη πραγματοποιήθηκε με την μέθοδο της ομαδικά εστιασμένης συνέντευξης. Οι στόχοι ήταν να μελετηθεί ο τρόπος που τα παιδιά και οι δάσκαλοι κατανοούν τον εκφοβισμό, να εξετασθούν οι αντιδράσεις τους απέναντι στον εκφοβισμό και να διερευνηθούν οι απόψεις τους όσον αφορά τους τρόπους που προτείνουν για την αντιμετώπιση του προβλήματος.
Μαθητές: Κατανόηση του Εκφοβισμού Στις συζητήσεις στις ομαδικές συνεντεύξεις: Οι μαθητές δίνουν σαφείς και ολοκληρωμένους ορισμούς. Δηλώνουν ότι ο εκφοβισμός είναι υπαρκτό πρόβλημα στο σχολείο. Κατανοούν την έννοια συμπεριλαμβάνοντας σε αυτή την λεκτική και σωματική βία, τη κλοπή, την απειλητική συμπεριφορά, την επιβολή, τον εξαναγκασμό. Αντιλαμβάνονται ότι είναι συμπεριφορά που έχει στόχο να προκαλέσει αγωνία και να βλάψει.
Δάσκαλοι: Ορισμός Εκφοβισμού Δεν δίνουν σαφή και ολοκληρωμένο ορισμό του εκφοβισμού. Δεν δίνουν στον εκφοβισμό την έκταση και το βαθμό σοβαρότητας που του δίνουν οι μαθητές. Αντιλαμβάνονται τον εκφοβισμό όταν συνδυάζεται με συμπεριφορές σωματικής επιθετικότητας, επιβολής και κακοποίησης. Εντοπίζουν στις επιπτώσεις του εκφοβισμού ως προς την σωματική υγεία των μαθητών.
Δάσκαλοι: Αιτιολογία του Εκφοβισμού Ο εκφοβισμός κατά τους δασκάλους είναι αποτέλεσμα: ψυχοπαθολογικών χαρακτηριστικών, προβληματικού οικογενειακού περιβάλλοντος, παραμέλησης του παιδιού από τους γονείς, ρατσισμού, έλλειψης ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στο σχολείο, αδυναμιών του εκπαιδευτικού συστήματος, αποδυνάμωσης του παιδαγωγικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης.
Μαθητές: Αξιολόγηση του σχολείου ως προς την αντιμετώπιση του εκφοβισμού Οι μαθητές θεωρούν ότι το σχολείο δεν αντιμετωπίζει κατάλληλα τον εκφοβισμό και ότι περιορίζεται να επεμβαίνει σε καταστάσεις σωματικής κακοποίησης. Κρίνουν τους δασκάλους αρνητικά ως προς: τον εποπτικό ρόλο και το έλεγχο που ασκούν, την ενσυναίσθηση που δείχνουν, την προθυμία να ακούν, τις ενέργειες που αναλαμβάνουν.
Μαθητές: ο ρόλος των γονέων Οι γονείς που ακούν και ενδιαφέρονται για τις εμπειρίες των παιδιών είναι σημαντική πηγή υποστήριξης για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού. Όμως, αναφέρουν ότι η επίκληση βοήθειας προς τους γονείς σχετίζεται με κινδύνους όπως: - ακατάλληλα μέτρα και αντίδραση, - επιδείνωση της κατάστασης, και - γελοιοποίηση στους συμμαθητές.
Δάσκαλοι: Αξιολόγηση σχολείου ως προς αντιμετώπιση του εκφοβισμού Οι δάσκαλοι είναι απογοητευμένοι διότι θεωρούν ότι δεν έχουν υποστήριξη στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού. Αισθάνονται μόνοι απέναντι στο πρόβλημα. Θεωρούν ότι παράγοντες που τους εμποδίζουν στην αποτελεσματική διαχείριση του εκφοβισμού είναι: η έλλειψη ειδικών γνώσεων - τα προβλήματα επικοινωνίας μεταξύ των δασκάλων - η προβληματική συνεργασία με τους γονείς - η απουσία ειδικών ψυχικής υγείας από το σχολείο - οι περιβαλλοντικοί παράγοντες (υπερσυγκέντρωση μαθητών σε ακατάλληλα κτίρια κ.α.).
Συμπεράσματα από την έρευνα Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο δεν αναγνωρίζεται σε όλες τις διαστάσεις και δεν αντιμετωπίζεται κατάλληλα. Οι μαθητές θύματα αποσύρονται και αποφεύγουν να ζητούν βοήθεια από τους ενήλικές. Οι δάσκαλοι συζητούν ελάχιστα στη τάξη τα συμβάντα εκφοβισμού και έχουν αντιλήψεις περί ανώδυνων πράξεων βίας, αναγνωρίζοντας μόνον αυτές που καταλήγουν σε σοβαρή σωματική βία. Οι γονείς βρίσκονται σε άγνοια και είναι πηγή βοήθειας όταν τα παιδιά δυσκολευτούν ιδιαίτερα.
Το πρόγραμμα έδειξε ότι ο εκφοβισμός και η ενδοσχολική βία μπορεί να αντιμετωπιστεί Μετά την εφαρμογή του προγράμματος πρόληψης Δάφνη ΙΙ ΙΙΙ στα σχολεία με τις παρεμβάσεις στους μαθητές υπήρξε στατιστικά σημαντική μείωση πολλών μεταβλητών του εκφοβισμού. Μειώθηκε ο εκφοβισμός και η βία στα σχολεία σε διάφορες μορφές: λεκτικό, σωματικό, έμμεσο, κοινωνικό αποκλεισμό και απειλή/εξαναγκασμό. Η συχνότητα των παρεμβάσεων των εκπαιδευτικών για να μειώσουν και να αντιμετωπίσουν τα περιστατικά αυξήθηκε στατιστικά σημαντικά.
Στις παραμέτρους ψυχικής υγείας των μαθητών παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική μείωση των συναισθηματικών δυσκολιών, των προβλημάτων συμπεριφοράς και των συμπτωμάτων της μετατραυματικής διαταραχής άγχους. Οι μαθητές μιλούν περισσότερο στα πρόσωπα στήριξης (φίλους, γονείς και εκπαιδευτικούς) για τις καταστάσεις εκφοβισμού και για βοήθεια. Συμπερασματικά φάνηκε ότι το πρόγραμμα πρόληψης που εφαρμόστηκε στα σχολεία είχε στατιστικά σημαντική αποτελεσματικότητα.
Απαιτούμενες παρεμβάσεις Το πρόβλημα του εκφοβισμού και της βίας μεταξύ των μαθητών στο σχολείο πρέπει και μπορεί να αντιμετωπισθεί. Ως προς αυτό χρειάζεται να αναπτύσσονται σταθερά και συστηματικά παρεμβάσεις που να επιδιώκουν: ü να ελαχιστοποιούν τους κινδύνους, ü να αυξάνουν τους προστατευτικούς παράγοντες, ü να διευκολύνουν την πρόσβαση σε πηγές υποστήριξης, και ü να προωθούν δράσεις σε πολλά επίπεδα.
Το Πρόγραμμα Πρόληψης και Αντιμετώπισης του Εκφοβισμού και της Βίας μεταξύ των Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο Εποπτευόμενο από το Υπουργείο Υγείας στο πλαίσιο προαγωγής της ψυχικής υγείας Διάρκειας 2 ετών (2011-2013)
Στόχοι του προγράμματος (1) ü Η έρευνα του φαινόμενου και η εκτίμηση των αναγκών. ü Η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών για την εφαρμογή δραστηριοτήτων πρόληψης και αντιμετώπισης. ü Η πρόληψη, μέσω της ευαισθητοποίησης των μαθητών στην αναγνώριση και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού. ü Η αντιμετώπιση, μέσω της ανάπτυξης συγκεκριμένων μέτρων και πολιτικών στο σχολείο.
Στόχοι του προγράμματος (2) ü Η δικτύωση των σχολείων: μεταξύ τους, με υπηρεσίες, επιστημονικούς φορείς και φορείς υποστήριξης της κοινότητας. ü Η θεσμοθέτηση και διοργάνωση ημέρας ενάντια στον εκφοβισμό και την ενδοσχολική βία με εκδηλώσεις πανελλαδικά. ü Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του προγράμματος. ü Η δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων.
Για την επίτευξη των στόχων του προγράμματος θα πραγματοποιηθούν δραστηριότητες που θα αφορούν: ü τους μαθητές, ü τους εκπαιδευτικούς, ü τους γονείς, ü τις σχολικές κοινότητες, και ü τον γενικό πληθυσμό.
Μεθοδολογία 1 ο στάδιο: Πραγματοποίηση έρευνας: ü με σκοπό την εκτίμηση της έκτασης του προβλήματος και των αναγκών, ü με τη χορήγηση ερωτηματολογίων και τη διενέργεια ομαδικά εστιασμένων συνεντεύξεων.
2 ο στάδιο: ü Εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σε ζητήματα πρόληψης και αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού, με εστίαση στην εφαρμογή συγκεκριμένου προγράμματος δραστηριοτήτων πρόληψης με τους μαθητές Δ, Ε και ΣΤ Δημοτικού στην τάξη.
3 ο στάδιο: ü Ανάπτυξη του προγράμματος πρόληψης από τους εκπαιδευτικούς με την πραγματοποίηση 11 εργαστηρίων δραστηριοτήτων πρόληψης για τους μαθητές στην τάξη κατά την διάρκεια του σχολικού έτους. ü Εφαρμογή μέτρων και πολιτικών αντιμετώπισης ανά σχολείο σε επίπεδο ατομικό- τάξης- σχολείου. ü Συνεργασία και εποπτεία των εκπαιδευτικών ανά σχολείο.
3 ο στάδιο: ü Λειτουργία website πληροφόρησης και ενημέρωσης. ü Δράσεις δικτύωσης σχολείων, υπηρεσιών, φορέων, προσωπικοτήτων. ü Παραγωγή ταινίας. ü Διοργάνωση της ημέρας κατά της ενδοσχολικής βίας. ü Διοργάνωση Συνεδρίου.
4 ο στάδιο: ü Επανάληψη της έρευνας του 1 ου σταδίου με σκοπό την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του προγράμματος.
Δραστηριότητες
Έρευνα O στόχος είναι να διερευνήσει το βαθμό εμφάνισης του εκφοβισμού στα σχολεία, τις γνώσεις, στάσεις και αντιλήψεις των μαθητών- εκπαιδευτικών- γονέων για το πρόβλημα, την συμβολή των παραγόντων του σχολικού κλίματος και της ψυχοκοινωνικής κατάστασης των μαθητών στην εκδήλωσή του, καθώς και να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα του του προγράμματος. Θα πραγματοποιηθεί σε δύο φάσεις: 1 η φάση πριν, και 2 η φάση μετά την ανάπτυξη των παρεμβάσεων και δραστηριοτήτων πρόληψης και αντιμετώπισης.
Η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών Στην έναρξη του προγράμματος θα πραγματοποιηθεί εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σε ζητήματα πρόληψης και αντιμετώπισης. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα αφορά σε 24 ώρες στη διάρκεια 4 ημερών. Η θεματολογία του εκπαιδευτικού προγράμματος αφορά στην ενδοσχολική βίας και ειδικότερα: ορισμός μορφές αιτιολογία - επιδημιολογικά δεδομένα - επιπτώσεις ενδείξεις - τρόποι διερεύνησης αναγκών - πρόληψη και αντιμετώπιση.
Συνεργασία και εποπτεία των εκπαιδευτικών Θα παρέχεται κατά την διάρκεια της εφαρμογής του προγράμματος συμβουλευτική υποστηρικτική εποπτεία στους εκπαιδευτικούς από τους ειδικούς ψυχικής υγείας παιδιών της διεπιστημονικής ομάδας του προγράμματος: ü σε ομάδες εκπαιδευτικών ανά σχολείο, ü με συχνότητα μία ανά εβδομάδα ή δεκαπενθήμερο.
Η πρόληψη Οι εκπαιδευτικοί θα οργανώσουν 11 εργαστήρια για μαθητές διάρκειας 90 το καθένα, όπου θα αναπτύξουν ισάριθμα σχέδια εργασίας κατά την διάρκεια της σχολικής χρονιάς στο πλαίσιο της ευέλικτης εκπαιδευτικής ζώνης, καθώς επίσης και 2 συναντήσεις για τους γονείς. Τα εργαστήρια αυτά συμπεριλαμβάνονται σε εγχειρίδιο (για μαθητές 4 ης, 5 ης και 6 ης Δημοτικού) το οποίο έχει ήδη εκτυπωθεί και θα δοθεί στους εκπαιδευτικούς να το εφαρμόσουν και στο οποίο περιγράφονται βήμα προς βήμα οι δραστηριότητες κάθε εργαστηρίου.
Η αντιμετώπιση με εφαρμογή συγκεκριμένων μέτρων και πολιτικών Σε επίπεδο σχολείου τα μέτρα αφορούν σε: ü θεσμοθέτηση επιτροπής κατά της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού, ü σχολική ημερίδα, ü οργάνωση αποτελεσματικής εποπτείας και επίβλεψης, ü καταγραφή και αντιμετώπιση περιστατικών, και ü συναντήσεις εκπαιδευτικών- γονέων.
Σε επίπεδο τάξης τα μέτρα αφορούν σε: ü κανονισμό τάξης με διευκρινίσεις- επαίνους και κυρώσεις, ü συνελεύσεις, και ü πρόγραμμα δραστηριοτήτων ευαισθητοποίησης βασισμένο στα προαναφερόμενα εργαστήρια.
Σε ατομικό επίπεδο τα μέτρα αφορούν σε: ü συζήτηση των εκπαιδευτικών με τους μαθητές που δέχονται βία και τους μαθητές που ασκούν βία, ü συζήτηση των εκπαιδευτικών με τους γονείς των μαθητών που εμπλέκονται στα ανάλογα περιστατικά, και ü διαδικασία παραπομπής σε ειδικές υπηρεσίες όταν αυτό απαιτείται.
Παραγωγή ταινίας Δημιουργία και παραγωγή ταινίας με σκοπό την ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση στην πρόληψη και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού για μαθητές. Η ταινία θα συμπεριλαμβάνει μικρές ιστορίες που διαδραματίζονται στο σχολείο. Θα συμβάλει γνωστός σκηνοθέτης.
Δικτύωση Θα αναπτυχθούν δράσεις δικτύωσης σχολείων, υπηρεσιών, επιστημονικών φορέων, φορέων της κοινότητας με στόχο την πληροφόρηση, την ενίσχυση της συνεργασίας και την ανταλλαγή καλών πρακτικών πρόληψη και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας. Θα πραγματοποιηθούν συναντήσεις, υποστήριξη στη διοργάνωση τοπικών εκδηλώσεων και λειτουργία σχετικού website για διαρκή ενημέρωση, ανταλλαγή ιδεών και διαρκή πληροφόρηση.
Ημέρα κατά του εκφοβισμού και της βίας Θα διοργανωθεί η πρώτη ημέρα κατά του εκφοβισμού και της βίας με εκδηλώσεις πανελλαδικής εμβέλειας με στόχο να γίνει θεσμός που θα ευαισθητοποιεί σε σταθερή βάση τον ευρύτερο πληθυσμό, σχολεία, μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς. Θα παραχθούν σε μεγάλο τιράζ αφίσα, έντυπο, σελιδοδείκτες, αυτοκόλητα κ.α. και θα πραγματοποιηθούν ομιλίες, συναυλία και προβολή τηλεοπτικού σπότ και ταινίας. Τα σχολεία θα πραγματοποιήσουν εκδηλώσεις με την ενεργή συμμετοχή των ίδιων των μαθητών.
Επωφελούμενοι Ομάδα στόχου Το πρόγραμμα θα εφαρμοσθεί συνολικά τα 2 έτη σε 50 δημοτικά σχολεία της Αττικής. ü 25 σχολεία 2011-2012 ü 25 σχολεία 2012-2013 Θα επιλεγεί αριθμός σχολείων ο οποίος θα χρησιμοποιηθεί ως ομάδα ελέγχου.
Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης 2011-2012 Σεπτέμβριος 2011: Προετοιμασία Αρχές Νοεμβρίου 2011: Έρευνα 3 η εβδομάδα Νοεμβρίου: Εκπαίδευση εκπαιδευτικών 4 η εβδομάδα Νοεμβρίου 2011 Απρίλιος 2012: Εφαρμογή προγράμματος πρόληψης - εργαστηρίων στα σχολεία Δικτύωση - Ημέρα κατά του εκφοβισμού. Μάιος 2012: Επανάληψη έρευνας Αξιολόγηση αποτελεσματικότητας.