Επιπτώσεις στην Υδροµορφολογία του Αλφειού Ποταµού από Έργα Υποδοµής και Αµµοχαλικοληψίες

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 275 Επιπτώσεις στην Υδροµορφολογία του Αλφειού Ποταµού από Έργα Υποδοµής και Αµµοχαλικοληψίες Π. ΧΡ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ι.. ΜΑΝΑΡΙΩΤΗΣ Επίκ. Καθηγητής Πανεπιστηµίου Πατρών ρ Πολιτικός Μηχανικός Περίληψη Ο Αλφειός είναι ο µεγαλύτερος σε µήκος και παροχή ποταµός της Πελοποννήσου και αποτελεί σηµαντικό υδατικό πόρο και οικοσύστηµα της υτικής Ελλάδας. Στη λεκάνη απορροής του ποταµού έχουν κατασκευαστεί και λειτουργούν έργα υποδοµής και ανθρωπογενείς δραστηριότητες, ενώ παράλληλα κατά το παρελθόν έχει γίνει εκτεταµένη αµµοχαλικοληψία. Περιγράφονται και αναλύονται οι επιπτώσεις στα υδροµορφολογικά χαρακτηριστικά του ποταµού από τα έργα υποδοµής και τις αµµµοχαλικοληψίες στην κάτω λεκάνη. Τα αποτελέσµατα δείχνουν ότι οι αµµοχαλικοληψίες και τα έργα υποδοµής, σε συνδυασµό µε τη µειωµένη ικανότητα µεταφοράς φερτών υλών, προκαλούν διαχρονικά επιπτώσεις στη διάβρωση της κοίτης του ποταµού καθώς και στη στάθµη του νερού. Abstract The Alfeios River is the greatest in length and flow rate river in Peloponnisos and constitutes an important water resource and ecosystem of Western Greece. A number of infrastructure works and human activities have been constructed and are operating in Alfeios River Basin, while in the past extensive gravel extraction has been taking place. The impacts of infrastructure works and gravel extraction in the lower Alfeios Basin on the hydromorphological river characteristics are described and analyzed. The results show that gravel extraction and infrastructure works, in conjunction with the reduced sediment transport rates, cause diachronically adverse effects on riverbed erosion as well as the water level. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εκτεταµένη χρήση νερού και άλλων πόρων στους ποταµούς έχει προκαλέσει σηµαντικές µεταβολές στη µορφολογία, την ποιότητα των υδάτων και των οικοσυστηµάτων. Τα έργα υποδοµής (φράγµατα, αντιπληµµυρικά έργα, αναχώµατα προστασίας και ευθυγράµµισης των ποταµών, αµµοχαλικοληψίες) προκαλούν επιπτώσεις στα µορφολογικά χαρακτηριστικά των ποταµών και µεταβάλλουν την ταχύτητα και παροχή, µε ακόλουθες επιπτώσεις στην ιζηµατογένεση και στη στάθµη των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων [1]. Οι µεταβολές αυτές συνήθως επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα των υδάτων και των οικοσυστηµάτων και επιδεινώνουν την παραγωγή πόσι- µου νερού καθώς και χρήσεις όπως η αλιεία και αναψυχή [2]. Τα υδροµορφολογικά χαρακτηριστικά αποτελούν, µεταξύ άλλων, σηµαντικά στοιχεία για την ταξινόµηση της οικολογικής κατάστασης των ποταµών σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ [3]. Στις λεκάνες απορροής των ποταµών στη χώρα µας έχει γίνει τα τελευταία έτη εντατική χρήση πόρων και οι ανθρωπογενείς πιέσεις συχνά υπερβαίνουν τους ρυθµούς αναγέννησης αυτών. Επιπλέον, έχουν συχνά επέλθει και αλλαγές των φυσικών ορίων των ποταµών. Η λεκάνη του Αλφειού ποταµού έχει υποστεί τα ανωτέρω αναφερόµενα προβλήµατα [4]. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται οι υδροµορφολογικές µεταβολές του Αλφειού ποταµού και περιγράφονται οι επιπτώσεις στον υδροφόρο ορίζοντα, που επηρεάζουν άµεσα την οικολογική ποιότητα και τη χρήση νερού, καθώς και οι δευτερογενείς επιπτώσεις στην α- σφάλεια των έργων υποδοµής και την οικονοµία γενικότερα. 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΛΕΚΑΝΗΣ 2.1 Γενικά στοιχεία Ο Αλφειός είναι ο µεγαλύτερος σε µήκος (112 km) και παροχή (ετήσιο δυναµικό 2100 10 6 m 3 ύδατος) ποταµός της Πελοποννήσου (Σχήµα 1). Η λεκάνη απορροής του εκτείνεται στη υτική και Κεντρική Πελοπόννησο και κατανέµεται στους Νοµούς Αρκαδίας (60%), Ηλείας (30%) και Αχαΐας (10%). Η λεκάνη απορροής του Αλφειού ποταµού µπορεί να χωριστεί σε τρία µέρη (υπολεκάνες), την άνω (250 km 2 ), τη µεσαία (3048 km 2 ) και την κάτω υπολεκάνη (362 km 2 ) [4]. 2.2. Υδρογεωλογικά, γεωλογικά και γεωτεκτονικά χαρακτηριστικά Το έδαφος στη λεκάνη του Αλφειού συνίσταται από αλουβιακές αποθέσεις, αποτελούµενες από άµµους, χαλίκια και κροκάλες, καθώς επίσης και από νεογενή ιζήµατα που χαρακτηρίζονται από ασυνέχεια και ανοµοιογένεια, µε επακόλουθο την εµφάνιση επάλληλων υπό πίεση υ- δροφόρων οριζόντων. Το κυριαρχούν πέτρωµα της περιοχής είναι ο µεσοζωικός ασβεστόλιθος

276 Υδραυλική, Υδραυλικά Έργα, Περιβαλλοντική Υδραυλική Λεστενίτσας Π. Λάδωνας Π. Τεχνητή Λίµνη Φράγµα Λάδωνα ΠΥΡΓΟΣ Κλαδέος Π. Αρχαία Ολυµπία Ερύµανθος Π. Ν.Α. ΑΡΚΑ ΙΑΣ Σελινούς Π. Φράγµα Φλόκα Αποξηραµένη λίµνη Αγουλινίτσας Λούσιος Π. Λίµνη Καїάφα Καρύταινα Φράγµα Γέφυρα Οδικό δίκτυο Σιδηροδροµικό δίκτυο Όρια Νοµών 0 5 10 km ΚΥΠΑΡΙ ΣΣΙΑΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ Ν.Α. ΗΛΕΙΑΣ Ν.Α. ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ Ατµοηλεκτρικός Σταθµός ΕΗ Μεγαλόπολη Σχήµα 1: Περιοχή Μελέτης Aλφειού Ποταµού του Ωλενού, ο οποίος εµφανίζεται καρστικοποιηµένος. Συνεπώς, στα διαβρωµένα ασβεστολιθικά συστήµατα και τους κλαστικούς σχηµατισµούς αναπτύσσονται υδροφόροι. Σε µερικές περιοχές παρατηρούνται αυξηµένα επίπεδα σιδήρου και µαγγανίου, που καθιστούν τα υπόγεια νερά ακατάλληλα για ύδρευση. Η γεωλογική δοµή της λεκάνης του Αλφειού είναι σύνθετη και πολύπλοκη. Τις ορεινές περιοχές σχηµατίζουν πετρώµατα Άλπεων (Μεσοζωικής περιόδου), τις η- µιορεινές και λοφώδεις περιοχές σχηµατίζουν µεταλπικά πετρώµατα (Τριτογενούς περιόδου) και τις χαµηλού υψο- µέτρου κοιλάδες δοµούν πρόσφατες αποθέσεις ιζηµάτων (Τεταρτογενούς περιόδου). Από γεωτεκτονική άποψη, τα αλπικά ιζήµατα από δυτικά προς τα ανατολικά ανήκουν στη ζώνη Ιονίου, Πύλου-Γαβρόβου, Ωλενού-Πίνδου, η οποία επωθήθηκε επί της ζώνης Τριπόλεως και της µάζας της κεντρικής Πελοποννήσου. Η ζώνη Ωλενού-Πίνδου είναι η µεγαλύτερη και αποτελείται από εναλλαγές φλύσχη, ασβεστολίθων και κερατολίθων. Η ζώνη Τριπόλεως συνίσταται από α- σβεστόλιθους και δολοµίτες, ενώ η ζώνη της κεντρικής Πελοποννήσου από φυλλίτες και µάρµαρα. Μετά την αλπική ορογένεση σχηµατίστηκαν, τόσο περιµετρικά όσο και εσωτερικά, µεγάλες τεκτονικές τάφροι µε µολασσικά ιζήµατα [5]. 2.3. Έργα υποδοµής και δραστηριότητες Κατά µήκος του ποταµού και των παραποτάµων του έχουν αναπτυχθεί δραστηριότητες όπως οικισµοί, τουρισµός, γεωργία, αγροτικές και βιοµηχανικές επιχειρήσεις, άντληση ή εκτροπή νερού για άρδευση ή ύδρευση, κατασκευή έργων υποδοµής (φράγµατα, αναχώµατα, γέφυρες), λήψη αµµοχάλικου καθώς και εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Οι ανωτέρω παραποτάµιες δραστηριότητες επηρεάζουν άµεσα ή έµµεσα την ποιότητα του νερού και γενικότερα την οικολογική κατάσταση του Αλφειού ποταµού. Στον Πίνακα 1 συνοψίζονται τα κυριότερα από τα έργα υποδοµής που κατασκευάστηκαν στη λεκάνη του Αλφειού, καθώς και οι εργασίες αµµοχαλικοληψίας. Η κατασκευή και λειτουργία έργων υποδο- µής, σε συνδυασµό µε τη λήψη αµµοχάλικου, συνδέονται µε διαχρονικές υδροµορφολογικές µεταβολές, οι οποίες έχουν προκαλέσει επιπτώσεις στο οικοσύστηµα του ποταµού και δευτερογενείς επιπτώσεις στην ασφάλεια των έργων υποδοµής και στην οικονοµία της χώρας, λόγω αυξηµένης ανάγκης για συντήρηση-εξασφάλιση των έργων αυτών. 2.4. Μεθοδολογία µελέτης Με µετρήσεις πεδίου που έγιναν το 2002 εξετάστηκαν 14 διατοµές, από το έλτα του ποταµού έως το φράγµα του Φλόκα και προσδιορίστηκε η υψοµετρική διαφορά της όχθης του ποταµού και των πληµµυρικών επιπέδων σε σχέση µε τη στάθµη του εδάφους εκτός των αναχωµά-

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 277 των. Τα αποτελέσµατα των µετρήσεων πεδίου συγκρίθηκαν µε στοιχεία από χάρτες κλ. 1:5000 της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ) έτους 1965 απ όπου προσδιορίστηκε το υψόµετρο του φυσικού εδάφους εκτός των αναχωµάτων και από ορθοφωτοχάρτες του Υπουργείου Γεωργίας έτους 1996 απ όπου προσδιορίστηκε το εύρος της κοίτης του ποταµού. Για τη σύγκριση αυτή έγινε η παραδοχή ότι µετά την κατασκευή των αναχωµάτων (1965) το υψόµετρο των εδαφών έξω από τα αναχώµατα διατηρήθηκε σταθερό. Πίνακας 1: Έργα υποδοµής και αµµοχαλικοληψίες στον Αλφειό ποταµό Έτος Έργο - ραστηριότητα 1951 Φράγµα βαρύτητας στα Τρόπαια (τεχνητή λίµνη: ε- πιφάνεια 4 km 2, ωφέλιµος όγκος αποθήκευσης 46,2 10 6 m 3, λεκάνη απορροής 749 km 2 ). 1955 Υδροηλεκτρικός σταθµός Λάδωνα, 8620 m κατάντη του φράγµατος (λειτούργησε µετά από 2 έτη). 1965 Κατασκευή αναχωµάτων στην κάτω λεκάνη του ποταµού (µήκος x πλάτος 8,6 km 250 m). 1967 Έναρξη οργανωµένης αµµοχαλικοληψίας. Αποξήρανση λιµνών Αγουλινίτσας και Μουριάς. Αρδευτικά έργα στην κάτω λεκάνη του Αλφειού (160 km 2 ). Αρδευτικό φράγµα Φλόκα (φράγµα εκτροπής). Έργα προστασίας (κυρίως αναχώµατα) στη µεσαία λεκάνη του Αλφειού (περιοχή Αρχαίας Ολυµπίας). 1971 Λειτουργία ατµοηλεκτρικού σταθµού ΕΗ στην περιοχή της Μεγαλόπολης (δύο µονάδες 150 MW). 1975 Τέθηκε σε λειτουργία µία µονάδα των 300 MW. 1989 Τέθηκε σε λειτουργία µία µονάδα των 300 MW. 2002 Εκτροπή κοίτης ποταµού Αλφειού στην περιοχή Μεγαλόπολης για εξόρυξη λιγνίτη. 3. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙ ΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΛΦΕΙΟ ΠΟΤΑΜΟ Σηµαντικές επιπτώσεις έχουν καταγραφεί στα γεω- µορφολογικά χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα στην κάτω λεκάνη του Αλφειού. Η επίπτωση έργων προστασίας και άρδευσης, συµπεριλαµβανοµένων των αναχωµάτων και του φράγµατος, στο ρυθµό διάβρωσης της κοίτης του ποτα- µού, σε συνδυασµό µε την αµµοχαλικοληψία, έχει µελετηθεί από τους Nicholas και συνεργάτες [6]. Με βάση τα αποτελέσµατα της µελέτης αυτής, κατά το χρονικό διάστηµα 1967 έως 1995 ο συνολικός όγκος αµµοχάλικου που συλλέχθηκε εκτιµήθηκε περίπου σε 17,6x10 6 m 3 και προκάλεσε αθροιστική υποχώρηση της κοίτης του ποτα- µού στην περιοχή της αµµοχαλικοληψίας (8 km µήκος και 250 m πλάτος) περίπου κατά 9 m. Επιπλέον, σύµφωνα µε παρατηρήσεις εγκάρσιας διάβρωσης της κοίτης του ποταµού σε απόσταση 2,5 έως 2,9 km κατάντη του φράγ- µατος Φλόκα, για το χρονικό διάστηµα από Απρίλιο 1994 έως Απρίλιο 1996, η διάβρωση ανήλθε έως 16 m. Τα αποτελέσµατα της σύγκρισης µεταξύ των στοιχείων από τις µετρήσεις πεδίου το 2002 και χάρτες της ΓΥΣ του 1965 και ορθοφωτοχάρτες του 1996 παρουσιάζονται γραφικά στο Σχήµα 2. Η πτώση του επιπέδου της όχθης του ποταµού σε διαφορετικές θέσεις κατά µήκος (Σχήµα 2α) δείχνει την επίπτωση των αµµοχαλικοληψιών συνδυαζόµενη µε τη µειωµένη στερεοµεταφορά λόγω του φράγµατος Φλόκα. Η πτώση αυτή µεγιστοποιείται αµέσως κατάντη των έργων υποδοµής και επηρεάζει την α- σφάλεια των έργων αυτών. Σηµειώνεται ότι πρόσφατα απαιτήθηκαν σηµαντικοί πόροι για την αποκατάσταση της θεµελίωσής τους. Η µέγιστη πτώση της όχθης εκτιµάται σε 5,1 m σε απόσταση 2,4 km κατάντη του φράγµατος. Στην ίδια θέση παρατηρήθηκε πτώση του επιπέδου της επιφάνειας του νερού κατά 6,1 m από το επίπεδο ε- ξωτερικά των αναχωµάτων. Από στοιχεία µετρήσεων πεδίου στην περιοχή κατάντη του φράγµατος (ως 0,8 km), η πτώση της όχθης του ποταµού κατά την περίοδο 1965-97 ήταν 7,0 m [7]. Αυτό υποδηλώνει ότι η διάβρωση της ό- χθης κοντά στο φράγµα ήταν µεγαλύτερη απ αυτή που απεικονίζεται στο Σχήµα 2α. Η πτώση της όχθης, σε συνδυασµό µε τις αυξηµένες αντλήσεις, προκαλεί κατά τους καλοκαιρινούς µήνες αντίστοιχη πτώση της στάθµης των υπόγειων υδάτων ιδιαίτερα σε περιοχές που είναι µακριά από τις όχθες, µε αποτέλεσµα να εµφανίζονται σηµαντικά προβλήµατα άντλησης (αυξηµένο κόστος και ειδικός ε- ξοπλισµός άντλησης). Αναφέρεται από προσωπική εµπειρία των συγγραφέων ότι ο υδροφόρος ορίζων κατά τους καλοκαιρινούς µήνες τα τελευταία 40 έτη υποχώρησε κατά 8 έως 10 m σε αποµακρυσµένες από τις όχθες περιοχές. Η επιφάνεια και ο αντίστοιχος όγκος διάβρωσης του ποταµού που υπολογίστηκαν µεταξύ διαδοχικών διατο- µών, απεικονίζονται στο Σχήµα 2β. Ο βαθµός διάβρωσης αυξάνεται από το έλτα προς το φράγµα. Ο αθροιστικός όγκος διάβρωσης σε σχέση µε την απόσταση από το έλτα του ποταµού δίνεται στο Σχήµα 2γ. Θετικές τιµές παρατηρούνται σε απόσταση έως 1,5 km από το έλτα που οφείλονται σε συσσώρευση υλικού. Ανάντη της περιοχής αυτής και έως 4 km από το φράγµα, ο ρυθµός διάβρωσης παραµένει σε περίπου σταθερά επίπεδα. Στο υπόλοιπο τµήµα, κοντά στο φράγµα, παρατηρήθηκε ο µεγαλύτερος βαθµός διάβρωσης. Εξαιτίας του, πρόσφατα απαιτήθηκε η εκτέλεση έργων προστασίας µεγάλης κλίµακας µε κόστος της τάξης των 10 7. Ο συνολικός όγκος διάβρωσης, λαµβάνοντας υπόψη τον αυξηµένο βαθµό διάβρωσης κοντά στο φράγµα, εκτι- µάται σε 11,5x10 6 m 3. Υποθέτοντας ότι 17,6x10 6 m 3 [6] ή περισσότερα αµµοχάλικα συνολικά λήφθηκαν από το 1967 έως το 1999, ήτοι περίπου διπλάσιος όγκος από

278 Υδραυλική, Υδραυλικά Έργα, Περιβαλλοντική Υδραυλική 25 Στάθµη όχθης (m) 20 15 10 5 Οδική γέφυρα Σιδηροδροµική γέφυρα Φράγµα Φλόκα 0 Έτος 1965 Έτος 2002 (α) -5 1 1 Όγκος Όγκος διάβρωσης (10 6 m 3 ) 0-1 -2 Επιφάνεια 0-1 -2 Επιφάνεια διάβρωσης (10 3 m 2 ) (β) -3-3 2 Αθροιστικός όγκος διάβρωσης (10 6 m 3 ) (γ) 0-2 -4-6 -8-10 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Απόσταση από εκβολή (km) Σχήµα 2: Κατά µήκος µεταβολές µορφολογίας και διάβρωσης στην κάτω λεκάνη του Αλφειού ποταµού το διαβρωθέντα, µπορεί να υποτεθεί ότι η µεταφορά φερτών κατά τα τελευταία 30 έτη ισούται περίπου µε τον ό- γκο που διαβρώθηκε. Συνεπώς, θεωρώντας πλήρη απουσία αµµοχαλικοληψίας, η αποκατάσταση της κάτω λεκάνης του Αλφειού ποταµού αναµένεται να λάβει χώρα σε χρονικό ορίζοντα 30 ετών. Η υποβάθµιση του ποταµού και η υποχώρηση της ό- χθης του προκαλούν σηµαντικές επιπτώσεις στο παρόχθιο

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 279 οικοσύστηµα. Η πτώση του υδροφόρου ορίζοντα, η οποία λαµβάνει χώρα στην κάτω λεκάνη του Αλφειού, έχει ε- πηρεάσει σηµαντικά τη χλωρίδα [8, 9, 10] και κατ επέκταση την πανίδα. Υποβάθµιση σε µικρότερο βαθµό, λόγω των αµµοχαλικοληψιών, παρατηρείται στους παραπόταµους του Αλφειού, Ερύµανθο και Λάδωνα. Πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι τα όρια του έλτα του Αλφειού και οι καλυπτόµενες από βλάστηση εκτάσεις είναι υπό συνεχή πίεση λόγω του χαµηλού ρυθµού ιζηµατογένεσης και η περιοχή εκεί είναι υπό συνεχή υποβάθµιση λόγω των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων [9]. Γεωµορφολογικές µεταβολές έχουν επίσης επέλθει στην περιοχή της Μεγαλόπολης λόγω της εξόρυξης λιγνίτη για τη λειτουργία του ατµοηλεκτρικού σταθµού. Παρότι ο λιγνίτης αποτελεί σηµαντικό εθνικό πόρο και η λειτουργία των ατµοηλεκτρικών µονάδων έχει σηµαντικό ρόλο στην εθνική οικονοµία, η υποβάθµιση του οικοσυστήµατος από την εξόρυξη λιγνίτη και τις εκποµπές ρύπων δεν µπορεί να αγνοηθεί. Πρόσφατα, επίσης άρχισε η εκτροπή της κοίτης του ποταµού Αλφειού σε µήκος 7 km στην περιοχή της Μεγαλόπολης, µε σκοπό την εκµετάλλευση των λιγνιτικών αποθεµάτων κάτωθεν της υφιστά- µενης κοίτης. Το έργο αυτό προβλέπεται να ολοκληρωθεί το έτος 2006. Εκτιµάται ότι θα προκληθούν γεωµορφολογικές µεταβολές από διάβρωση εδαφών, υποβάθµιση υπόγειων και επιφανειακών υδάτων του ποταµού Αλφειού, υποβάθµιση οικοσυστηµάτων και ζηµιές σε παραποτάµια δάση, χλωρίδα και πανίδα. Ολοκληρωµένη συνοπτική εικόνα πρωτογενών και δευτερογενών επιπτώσεων, που προκαλούν τα έργα υποδοµής και οι συναφείς δραστηριότητες ανά υπολεκάνη Αλφειού ποταµού, παρέχεται από τον Πίνακα 2. 4. ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΦΕΡΤΩΝ ΥΛΩΝ Ο ρόλος των αµµοχαλικοληψιών είναι διττός. Γίνονται α) για λόγους διαχείρισης των ποταµών (ευστάθεια ποταµού, αντιµετώπιση πληµµυρικών καταστάσεων), αλλά και β) για αναπτυξιακούς σκοπούς (χρήση ως φυσικού πόρου στον κατασκευαστικό τοµέα και στα έργα υποδο- µής). Ο στόχος ενός σχεδίου διαχείρισης είναι η κατανόηση του µηχανισµού φερτών υλών και οι επιπτώσεις των αµµοχαλικοληψιών στα ποτάµια. Οι αµµοχαλικοληψίες θα πρέπει να γίνονται µε περιβαλλοντικά βιώσιµο τρόπο έτσι ώστε να αποφεύγονται ή να ελαχιστοποιούνται οι επιπτώσεις τους. Οι επιλογές για τη διαχείριση συσσωρευµένου υλικού περιλαµβάνουν τις ακόλουθες µεθόδους: Μείωση παροχής φερτών στον ποταµό. Μεταφορά και επανατοποθέτηση φερτών από περιοχές που παρατηρείται συσσώρευση σε περιοχές που παρατηρείται διάβρωση. Έλεγχος πληµµυρικών παροχών, διάβρωσης κοίτης µέσω αντιπληµµυρικών αναχωµάτων και προστασίας έργων. Αύξηση της µεταφοράς φερτών στον ποταµό. Αφαίρεση αµµοχάλικων απευθείας από το ποτάµι. Αύξηση της ταµιευτικής υδατοϊκανότητας. Για την παρακολούθηση της µεταφοράς φερτών υλών απαιτούνται: Καταγραφή της κατάστασης του ποταµού µε διατοµές σε συγκεκριµένες θέσεις κατά µήκος του και παρακολούθηση της µεταβολής τους σε τακτά χρονικά διαστήµατα. Ιστορικό αµµοχαλικοληψιών (θέση και ποσότητα εκσκαφής σε ετήσια βάση). Οπτική εκτίµηση της κατάστασης της κοίτης του ποταµού µέσω αεροφωτογραφιών και εκτίµηση της συσσώρευσης υλικών σε διάφορες θέσεις. Υδρολογικά και υδραυλικά στοιχεία. Εκτίµηση επιπέδου εκσκαφής, δηλαδή του ελάχιστου επιπέδου εκσκαφής που απαιτείται για λόγους διαχείρισης και του µέγιστου επιπέδου που µπορεί να αφαιρεθεί πριν να εµφανιστούν οποιεσδήποτε αρνητικές επιδράσεις. Η συστηµατική παρακολούθηση των εργασιών αµµοχαλικοληψιών µέσω συστηµατικών µετρήσεων των τάσεων µεταβολής της κοίτης του ποταµού, της εναπόθεσης φερτών και του ρυθµού εκσκαφής µε το χρόνο είναι ουσιαστική για τον καθορισµό του ελάχιστου και µέγιστου ρυθµού εκσκαφής. Τα αναµενόµενα περιβαλλοντικά οφέλη από την ε- φαρµογή προγράµµατος διαχείρισης λήψης αδρανών υλικών από ποτάµια συνοψίζονται παρακάτω: Προστασία του φυσικού χαρακτήρα των ποταµών και των ορίων τους µε ορθολογική, ελεγχόµενη και όχι αυθαίρετη εκµετάλλευση. ιατήρηση και βελτίωση της ποιότητας των υδάτων. ιατήρηση των φυσικών και οικολογικών διεργασιών του ποταµού. ιατήρηση της βιοποικιλότητας στο περιβάλλον του ποταµού. Ενίσχυση φιλικών προς το περιβάλλον δραστηριοτήτων, όπως αναψυχής, εκπαίδευσης, πολιτιστικών και κοινωνικών. Προστασία πολιτιστικής κληρονοµιάς και κατασκευών. Βιώσιµη ανάπτυξη χρήσεων των φυσικών πόρων του παραποτάµιου περιβάλλοντος.

280 Υδραυλική, Υδραυλικά Έργα, Περιβαλλοντική Υδραυλική Πίνακας 2: Επιπτώσεις στη Λεκάνη του Αλφειού από έργα υποδοµής και σχετικές δραστηριότητες Έργα υποδοµής, συναφείς δραστηριότητες Πρωτογενείς επιπτώσεις ευτερογενείς επιπτώσεις Κάτω Λεκάνη Αλφειού - Αναχώµατα, Φράγµα Φλόκα, οδική και σιδηροδροµική γέφυρα, αρδευτικά έργα - Αµµοχαλικοληψία στην κοίτη του ποτα- µού - Μεταφορά ρύπων από ανάντη - Αναχώµατα, Φράγµα Λάδωνα, Υδροηλεκτρικός σταθµός Λάδωνα, οδικές γέφυρες - Μικρότερος ρυθµός αµµοχαλικοληψιών από την κοίτη του ποταµού - Μεταφορά ρύπων από ανάντη - Ατµοηλεκτρικός σταθµός Μεγαλόπολης, οδικές γέφυρες - Εξόρυξη λιγνίτη - Εκτροπή Αλφειού ποταµού µήκους 7 km ανάντη της διάθεσης των επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων του ατµοηλεκτρικού σταθµού Γεωµορφολογικές επιπτώσεις - Αυξηµένος ρυθµός διάβρωσης από το έλτα στο Φράγµα Φλόκα µε µέγιστη υποχώρηση ό- χθης 5,1 m στα 2,4 km και 7,0 m έως 0,8 km κατάντη του φράγµατος (οι µέγιστες υποχωρήσεις παρατηρήθηκαν αµέσως κατάντη των έργων υποδοµής) [4, 7] - Συνολικός όγκος διάβρωσης από το έλτα έως το φράγµα περίπου 11,5 10 6 m 3 [4] - Αθροιστική υποχώρηση κοίτης ποταµού στην περιοχή της αµµοχαλικοληψίας (8 km 250 m) περίπου 9 m [6] - Υποχώρηση όχθης έως 16 m στο τµήµα 2,5 έως 2,9 km κατάντη του φράγµατος κατά την περίοδο Απρίλιος 1994 έως Απρίλιος 1996 [6] Επιπτώσεις στη στάθµη και στην ποιότητα του νερού - Μέγιστη πτώση της στάθµης επιφάνειας νερού από το υψόµετρο του εδάφους εξωτερικά των αναχωµάτων 6,1 m στα 2,4 km και 7,0 m έως 0,8 km κατάντη του φράγµατος [4] - Μέγιστη πτώση της στάθµης των υπόγειων υδάτων σε αποµακρυσµένες από τις όχθες περιοχές 8 έως 10 m κατά τα τελευταία 40 έτη [4] - Αυξηµένα επίπεδα θολότητας [4, 10, 11] Επιπτώσεις στα οικοσυστήµατα - Υποβάθµιση του υδάτινου παρόχθιου οικοσυστήµατος [9, 10] - Ζηµιές σε συστάδες παραποτάµιων δασών και παρόχθιας βλάστησης [9, 10] - ιακοπή της δυνατότητας µετακίνησης ψαριών και χελιών [7] Μεσαία Λεκάνη Αλφειού - ιάβρωση σε µικρότερο βαθµό στους παραπόταµους του Αλφειού, Ερύµανθο και Λάδωνα, προκαλεί λιγότερο σηµαντικές επιπτώσεις στη στάθµη νερού, ποιότητα νερού και οικοσυστηµάτων [4] Άνω Λεκάνη Αλφειού - Γεωµορφολογικές µεταβολές µε διάβρωση του εδάφους [4, 12] - Υποβάθµιση υπόγειων υδάτων [4] - Υποβάθµιση ποιότητας νερού (µαύρο χρώµα στο νερό του ποταµού, αυξηµένα επίπεδα θολότητας, ρύπανση από αστικά και βιοµηχανικά απόβλητα) [12, 13, 14] - Η αγωγιµότητα και η συγκέντρωση θειικών του νερού του ποταµού σε επίπεδα κατά 1,6 και 2,0 φορές υψηλότερα σε σχέση µε τη γύρω περιοχή [8, 11] - Υποβάθµιση του υδάτινου και παρόχθιου οικοσυστήµατος [13] - Ζηµιές σε συστάδες παραποτάµιων δασών και παρόχθιας βλάστησης [12] - Αυξηµένος ρυθµός διάβρωσης εξαιτίας ευθυγράµµισης του ποταµού [4, 6] - Ελαχιστοποίηση µεταφοράς φερτών κατάντη του φράγµατος [4, 9] - Ιζηµατογένεση στις όχθες από το έλτα έως και 1,5 km ανάντη [4], µε τα χαµηλότερα επίπεδα στα όρια του έλτα [9] - Σηµαντική διάβρωση της θεµελίωσης των έργων υποδοµής προκαλώντας προβλήµατα ασφάλειας [4] - Σηµαντική δαπάνη πόρων για έργα συντήρησης της θεµελίωσης του φράγµατος (περίπου 10 7 Ευρώ το 2001) [7] - Ανάγκη για εξοπλισµό βαθείας άντλησης και αυξηµένο κόστος άντλησης [4] - Σηµαντικές επιπτώσεις στη χλωρίδα και πανίδα [9, 10] - Μείωση ψαριών και χελιών [7] - Υποβάθµιση οικοσυστηµάτων [9] - Ελαχιστοποίηση µεταφοράς φερτών κατάντη του φράγµατος [4] - Ιζηµατογένεση στην περιοχή του ταµιευτήρα [4] - Πιθανές επιπτώσεις στην περιοχή της Αρχαίας Ολυµπίας [10] - Υποβάθµιση οικοσυστηµάτων [10, 13] - Ατµοσφαιρική ρύπανση από βιοµηχανικές εκποµπές (ιπτάµενη τέφρα, διοξείδιο του θείου) [12] - Υποβάθµιση οικοσυστηµάτων [12, 13, 14]

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 281 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σηµαντικές επιπτώσεις στα γεωµορφολογικά χαρακτηριστικά του ποταµού Αλφειού παρατηρούνται στην κάτω λεκάνη του. Η µέγιστη πτώση της όχθης εκτιµάται σε 5,1 m, σε απόσταση 2,4 km κατάντη του φράγµατος Φλόκα, ενώ στην ίδια θέση η πτώση της επιφάνειας του νερού ήταν 6,1 m ως προς το επίπεδο εξωτερικά των αναχωµάτων. Ο συνολικός όγκος διάβρωσης εκτιµάται σε 11,5x10 6 m 3. Η αποκατάσταση της κοίτης του ποταµού, θεωρώντας πλήρη απουσία αµµοχαλικοληψιών, εκτιµάται ότι θα ε- πέλθει σε χρονικό ορίζοντα 30-ετίας. Η ανεξέλεγκτη αµµοχαλικοληψία οδήγησε σε σοβαρές επιπτώσεις στη θεµελίωση των έργων υποδοµής µε αποτέλεσµα την απαίτηση σηµαντικών πόρων για την αποκατάσταση των προβληµάτων και την προστασία τους. Οι φερτές ύλες στα ποτάµια αποτελούν αναµφίβολα ένα σηµαντικό πόρο. Για την ορθολογική λήψη τους θα πρέπει να εκπονείται συνολικά στο ποτάµι ένα πρόγραµ- µα διαχείρισης λήψης αδρανών έτσι ώστε να µεγιστοποιούνται τα περιβαλλοντικά οφέλη. Το πρόγραµµα αυτό θα πρέπει να εντάσσεται στο ολοκληρωµένο σχέδιο διαχείρισης της λεκάνης απορροής του ποταµού. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Απευθύνονται ευχαριστίες στους κκ. Κωνσταντίνο Καψάλη και Ευάγγελο Κεφάλα, Πολιτικούς Μηχανικούς, για την συµβολή τους κυρίως στην συλλογή πρωτογενούς πληροφορίας στα πλαίσια εκπόνησης της διπλωµατικής τους εργασίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Morris G.L., Fan J., (1997). Reservoir Sedimentation Handbook: Design and Management of Dams, Reservoirs, and Watersheds for Sustainable Use, McGraw-Hill, New York. 2. Lorenz C.M., Gilbert A.J., Cofino W.P., (2001). Environmental auditing: Indicators for transboundary river management, Environmental Management 28(1), 115-129. 3. Οδηγία 2000/ΕΚ/60, (2000). Θέσπιση Πλαισίου Κοινοτικής ράσης στον Τοµέα της Πολιτικής των Υδάτων, Επίσηµη Εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L327, 1-72. 4. Manariotis I.D., Yannopoulos P.C., Adverse Effects on Alfeios River Basin and an Integrated Management Framework Based on Sustainability, Environmental Management 34(2), 261-269. 5. Υπουργείο Ανάπτυξης, ΕΜΠ, ΙΓΜΕ, ΚΕΠΕ, (1996). Σχέδιο Προγράµµατος ιαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Χώρας, ιεύθυνση Υδατικού υναµικού και Φυσικών Πόρων, Υπουργείο Ανάπτυξης, σ. 278. 6. Nicholas A.P., Woodward J.C., Christopoulos G., Macklin M.G., (1999). Modelling and Monitoring River Response to Environmental Change: The Impact of Dam Construction and Alluvial Gravel Extraction on Bank Erosion Rates in the Lower Alfios Basin, Greece, Fluid Processes and Environmental Change. A.G. Brown and T.A. Quine (eds.), John Wiley & Sons Ltd., New York, pp. 117-137. 7. ΕΤΜΕ: Αντωνίου-Πέππας και συνεργάτες, (1997). Έργα Προστασίας Φράγµατος Φλόκα π. Αλφειού, Γενική ιεύθυνση ηµοσίων Έργων, ιεύθυνση Εγγειοβελτιωτικών Έργων, Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων, Αθήνα, σ. 1-11 (στο Παράρτηµα 6) και 13.1-13.45 (στο Παράρτηµα 8). 8. Γιαννόπουλος Π.Χρ., Τσιβόγλου Ι., (1992). Επιπτώσεις Παραποτά- µιων ραστηριοτήτων στην Ποιότητα των Υδάτων Ποταµού Αλφειού, Πρακτικά 1 ου Εθνικού Συνεδρίου της ΕΕ ΥΠ, 18-20 Νοεµβρίου 1992, Επιµέλεια Σ. Καϊµάκη, Αθήνα, 197-204. 9. Dafis S., Papastergiadou E.,. Georghiou K, Babalonas D., Georgiadis T., Papageorgiou M., Lazaridou T., Tsiaoussi V., (1996). Directive 92/43/EEC The Greek Habitat Project NATURA 2000: An Overview. Life Contract B4-3200/94/756, Commission of the European Communities DG XI, The Goulandris Natural History Museum-Greek Biotope/Wetland Centre. 917 p. 10. Manariotis I.D., Yannopoulos P.C., (2001). Environmental Impact of Riverine Activities on Alfios River and Measures Toward Sustainability, in Proceedings of an International Conference Ecological Protection of the Planet Earth I (ed. V. A. Tsihrintzis and P. Tsalides), 5-8 June 2001, Xanthi, Greece, 1, 131-139. 11. Βόσσος Γ., Καλλίτσης Θ., Ξυπολιτίδης Β., (1993). Καταγραφή Πηγών Ρύπανσης Ποταµού Αλφειού και Επίπεδα Αυτής, ιπλωµατική Εργασία, Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Πανεπιστήµιο Πατρών. 12. Μπακάλης Ν., Μαρκαντωνάτος Π., Γιαννάτος Γ., Ζαλαχώρη Ε., Ροµπός Ν., Πανέτσος Λ., (1995). Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του Έργου Μετατόπισης της Κοίτης Ποταµού Αλφειού Ν. Αρκαδίας, Στάδια Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, ιεύθυνση Ανάπτυξης Υ- δροηλεκτρικών Έργων, ηµόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισµού, σ. 314. 13. αλέζιος Ι., Βαλλασόπουλος Ο., Σαρλετάκος., (1977). Ρύπανση Περιοχής Ποταµού Αλφειού, Εµπιστευτική Έκθεση της Οµάδας Εργασίας για την προστασία του περιβάλλοντος, Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος, σ. 10. 14. Υπουργείο Γεωργίας, (1997). Ποιοτικά Χαρακτηριστικά Υδάτων Ποταµών και Λιµνών, Υδατικό Τµήµα υτικής Πελοποννήσου, Ποιοτικά Χαρακτηριστικά Αλφειού Ποταµού 1983-1997, ιεύθυνση Σχεδιασµού Εγγειοβελτιωτικών Έργων & Αξιοποίησης Εδαφοϋδάτινων Πόρων, Υπουργείο Γεωργίας. http://www.minagric.gr/greek/2.9.3.alfeios.html Π.ΧΡ. Γιαννόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής, Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Πανεπιστήµιο Πατρών, Πάτρα 265 00. Τηλ./Τ/ο.: 2610-996527/996573 Η.τ.: p.c.yannopoulos@upatras.gr

282 Υδραυλική, Υδραυλικά Έργα, Περιβαλλοντική Υδραυλική Ι.. Μαναριώτης, ρ Πολιτικός Μηχανικός, Περιφέρεια υτικής Ελλάδας, Πάτρα 261 10. Τηλ./Τ/ο.: 2610-455011/454986. Η.τ.: i.d.man@upatras.gr