«ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟ Ο. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΑΝ ΡΟΣ, ΝΑΞΟΣ, ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ»

ΕΡΓΑΣΙΑ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ 7 ου ΕΞΑΜΗΝΟΥ «ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟ Ο. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΑΝ ΡΟΣ, ΝΑΞΟΣ, ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ» ΦΟΙΤ. ΟΜΑ Α: ΓΚΟΥΜΑ ΑΘΗΝΑ ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΨΥΛΛΙ ΗΣ ΑΧΙΛΛΕΑΣ Ι ΑΣΚΟΥΣΑ: ΕΛΙΖΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΤΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2005 1

Α. ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η µονοκαλλιέργεια του τουρισµού στα 3 προς µελέτη νησιά (Άνδρος, Νάξος, Σαντορίνη) αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα ανεπαρκούς απασχόλησης κατά τη διάρκεια της µη τουριστικής περιόδου. Παρόλη τη φαινοµενική οµοιογένεια των νησιών αυτών ως προς τον προαναφερθέντα παράγοντα στην πραγµατικότητα υφίστανται διαφοροποιήσεις σε πολλά επίπεδα ως προς την απασχόληση. Οι διαφοροποιήσεις δηµιουργούν θύλακες στο χώρο. Οι θύλακες αναπτύσσουν µεταξύ τους δίκτυα επικοινωνίας ανοµοιογενή τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο. Στόχος της παρούσας µελέτης είναι η προσπάθεια βελτίωσης των συνθηκών απασχόλησης και κατά προέκταση την βελτίωση των συνθηκών της ποιότητας ζωής. Α. 1. ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ (ΕΠΙΛΟΓΗ ΧΩΡΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ) Ένα από τα σηµαντικότερα µεθοδολογικά βήµατα σε κάθε αναπτυξιακή µελέτη, είναι η επιλογή της περιοχής που αυτή θα πραγµατοποιηθεί και στην οποία θα χαραχθεί η στρατηγική παρέµβασης. Στην περίπτωσή µας, έχουµε διευκρινίσει εξ αρχής ότι το πεδίο έρευνάς µας είναι ο νησιωτικός χώρος. Πιστεύουµε, όµως, ότι είναι πολύ ουσιώδες κάθε φορά να καθορίζουµε την κλίµακα της µελέτης περίπτωσης. Με τον όρο αυτό, εννοούµε την προσπάθεια διατήρησης ενός ισοζυγίου ανάµεσα στην υπερβολική γενίκευση αλλά και την υπέρµετρη εξειδίκευση. Η πρώτη περίπτωση θα συνέβαινε αν µελετούσαµε το θέµα σε εθνικό επίπεδο (σύνολο της Χώρας), ενώ η δεύτερη αν εστιάζαµε την προσοχή µας σε µεµονωµένο νησιωτικό χώρο. Και οι δύο, όµως, προαναφερθείσες περιπτώσεις θα έδιναν, κατά τη γνώµη µας, εσφαλµένα συµπεράσµατα για το ζήτηµα που θέσαµε προς µελέτη στην υπόθεση εργασίας. Κατά συνέπεια, µε την επιλογή 3 νησιών ευελπιστούµε να δώσουµε µια σαφέστερη εικόνα της υφιστάµενης κατάστασης (αναπτυξιακή χαρτογράφηση) και να σχεδιάσουµε µια ευρύτερη αναπτυξιακή πολιτική, η οποία δεν θα «χάνεται» σε ανούσιες γενικότητες εθνικού επιπέδου. Τα νησιά που επιλέχθηκαν (Άνδρος, Νάξος, Σαντορίνη), παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις σε βασικούς τοµείς που θα αναφέρουµε παρακάτω. Συνεπώς, πιστεύουµε ότι οι νησιωτικοί χώροι µε διαφοροποιηµένα γεωγραφικά και κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά, µπορούν να µας δώσουν καλύτερη εικόνα για το 2

ζήτηµα της απασχόλησης και ιδιαίτερα κατά τη µη τουριστική χειµερινή περίοδο. ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ: Η Άνδρος, είναι το κοντινότερο νησί των Κυκλάδων στην Αττική. Αυτό του χαρίζει το πλεονέκτηµα της εύκολης και άµεσης πρόσβασης από τα µεγαλύτερα λιµάνια (Ραφήνα, Πειραιάς). Για το λόγο αυτό η Άνδρος βρίσκεται στο σταυροδρόµι πολλών θαλάσσιων οδών. Είναι το βορειότερο και το δεύτερο µεγαλύτερο σε έκταση νησί των Κυκλάδων (380 km 2 ). Η Νάξος είναι το µεγαλύτερο από τα Κυκλαδονήσια (428 km 2 ). Έχει στρατηγική και εξέχουσα θέση µέσα στο νησιωτικό σύµπλεγµα, µιας που βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο του. Αυτό το κατέστησε εύκολα προσβάσιµο από πλοία και αεροπλάνα. Η Σαντορίνη (Θήρα), είναι το νοτιότερο νησί των Κυκλάδων, καθώς και ένα από τα µικρότερα (76 km 2 ). Κατά συνέπεια είναι αρκετά αποµακρυσµένο από την Αθήνα. Το γεγονός αυτό δεν πτόησε καθόλου την τουριστική ανάπτυξη, η οποία είχε ως αποτέλεσµα την ζήτηση για καθηµερινή πρόσβαση σε αυτό και ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς µήνες. ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ: Τα τρία προαναφερθέντα νησιά, είναι κατά γενική οµολογία βραχώδη και µε ελάχιστη βλάστηση. Μικρή εξαίρεση αποτελεί, ίσως, το νησί της Νάξου, το οποίο έχει εύφορη ενδοχώρα. Οι ακτές τους παρουσιάζουν ποικιλοµορφία, µιας που εναλλάσσονται ανάµεσα στις αµµώδεις ακρογιαλιές και σε αυτές µε απόκρηµνα βράχια. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί το νησί της Σαντορίνης, το οποίο είναι ηφαιστιογενές. Το έδαφός της παράγει µια εξαιρετικής ποιότητας ποζολάνη, τη θηραϊκή γη. Σηµαντική είναι και η εξόρυξη σµύριδας, κυρίως στο νησί της Νάξου. ΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΤΟΜΕΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ Τα τρία προς µελέτη νησιά, παρουσιάζουν κατά γενική οµολογία, µεγάλη άνθηση στον τριτογενή τοµέα και ιδιαίτερα στην περιοχή του τουρισµού. Βέβαια, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις, όπου σηµαντική θέση κατέχει και ο πρωτογενής τοµέας (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, εξόρυξη), όπως στο νησί της Νάξου. Ευρύτερη, όµως, και σε βάθος καταγραφή και ανάλυση των διαφοροποιήσεων στους τοµείς 3

οικονοµικής δραστηριότητας, πραγµατοποιείται στην ενότητα της Αναπτυξιακής Χαρτογράφησης. Β. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Α ΦΑΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ (ΚΑΤΑ ΝΗΣΟ & ΚΑΤΑ ΤΟΜΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ) Στόχος της αναπτυξιακής χαρτογράφησης είναι η διερεύνηση και ανάδειξη των τυπολογιών χωρικών ενοτήτων, οι οποίες χρήζουν διαφορετικής χάραξης αναπτυξιακής πολιτικής. Από τη µακροσκοπική θεώρηση του οικονοµικού περιβάλλοντος των 3 νησιών διαπιστώθηκε η έµφαση του τριτογενούς τοµέα και ιδίως του τουρισµού τόσο στην απασχόληση όσο και στο παραγόµενο προϊόν συνολικά για τον νοµό. Οι διαπιστώσεις, λοιπόν, αυτές οδηγούν στον καθορισµό χωρικών ενοτήτων. Η κατάταξη και οµαδοποίηση σε χωρικές ενότητες έγινε ανάλογα µε την «παραγωγική τους εξειδίκευση» κατά κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας. Β.1. ΑΝ ΡΟΣ Β.1.1. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ιαπιστώσεις Συµπεράσµατα: Στο κεντρικό τµήµα του νησιού (Κοινότητες: Κατάκοιλος, Αρνάς, Βουρκωτή, Αποίκια, Συνετί, Άνω Απρόβατο) µια πρώτη µατιά στους χάρτες µας δίνει την εντύπωση ότι η γεωργική παραγωγή, φυτικής και κτηνοτροφικής κατεύθυνσης, αποτελεί ουσιαστικό συνθετικό στοιχείο του παραγωγικού µηχανισµού των προαναφερθέντων οικισµών. Στην πραγµατικότητα όµως, εξετάζοντας πιο διεξοδικά τα δεδοµένα 1, παρατηρούµε ότι µικρό µόνο µέρος του πληθυσµού των κοινοτήτων αυτών δραστηριοποιείται στον συγκεκριµένο τοµέα παραγωγής. Κατά συνέπεια, δεν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι ο πρωτογενής τοµέας, καλύπτει ικανοποιητικά τις ανάγκες απασχόλησης του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού των περιοχών αυτών (λανθάνον δυναµικό). Εν αντιθέσει, στα Βόρεια και Νότια της Άνδρου (Κοινότητες: Κόρθι, Παλαιόκαστρο, Καππαριά, Μακροτάνταλο, Κάτω Φελλός) η γεωργική παραγωγή είναι πρωτεύουσας σηµασίας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το µεγαλύτερο 1 Πηγή: ΕΣΥΕ 4

µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού των κοινοτήτων αυτών δραστηριοποιείται κατά αποκλειστικότητα στον συγκεκριµένο τοµέα, τόσο κατά την καλοκαιρινή όσο και κατά τη χειµερινή περίοδο. Συµπερασµατικά, µπορούµε να ισχυριστούµε από τα παραπάνω, την ύπαρξη δύο διακριτών θυλάκων του πρωτογενούς τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας στο χώρο της νήσου Άνδρου, που µας δίνουν τη δυνατότητα περαιτέρω ανάδειξης τυπολογιών χωρικών ενοτήτων (µε κοινά χαρακτηριστικά) στον ευρύτερο χώρο του συµπλέγµατος των τριών νησιών, στις οποίες και θα γίνει προσπάθεια χάραξης κοινής αναπτυξιακής πολιτικής. Β.1.2. ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Ο συγκεκριµένος τοµέας οικονοµικής δραστηριότητας, αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο στις µεγαλύτερες κοινότητες του νησιού ( Χώρα Άνδρου, Γαύριο, Μπατσί, Όρµος Κορθίου), ενώ στους υπόλοιπους οικισµούς είναι ελάχιστα έως καθόλου ανεπτυγµένος. Ειδικότερα, στο κλάδο της µεταποίησης παρουσιάζεται κατά την περίοδο 1991 2001 σηµαντική µείωση. Το φαινόµενο αυτό παρατηρήθηκε και κατά την περίοδο 1981 1991. 2 Αυτό οφείλεται σε µεγάλο βαθµό, στην απόσταση που έχουν τα νησιά από τα µεγάλα υπερτοπικά εµπορικά κέντρα, καθιστώντας αντιοικονοµική τη µεταφορά πρώτων υλών σε αυτά 3. Σε γενικές όµως γραµµές, η εξόρυξη και η µεταποίηση και κατ επέκταση ο δευτερογενής τοµέας δεν µπορούµε να πούµε ότι αποτελεί τοµέα κλειδί της οικονοµικής δραστηριότητας του νησιού. Κατά συνέπεια, δεν προσφέρει ικανοποιητικές θέσεις εργασίας στους οικονοµικά ενεργούς κατοίκους της Άνδρου. Β.1.3. ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Στον τοµέα αυτό δραστηριοποιείται το µεγαλύτερο µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού του νησιού. Για την περίπτωση όµως της Άνδρου δεν µπορούµε να πούµε ότι υπάρχει µονοκαλλιέργεια στον τουρισµό, άρα και αντίστοιχος κορεσµός. Ο χώρος που αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο η συγκεκριµένη δραστηριότητα, είναι οι παραθαλάσσιες περιοχές. Θα πρέπει όµως να έχουµε πάντοτε υπ όψη ότι ο τουρισµός και κατ επέκταση το εµπόριο και άλλες σχετικές µε αυτόν υπηρεσίες επηρεάζονται δραστικά από τις εναλλαγές των 2 βλ. Ε. Κλαµπατσέα, ιδακτορική ιατριβή. 3 ΥΠΕΧΩ Ε: ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ /ΝΣΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ, Α ΦΑΣΗ, ΤΕΥΧΟΣ Ι, ENVIPLAN, Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, Αθήνα, Μάιος, 1999. 5

εποχών. Κατά συνέπεια, οι θύλακες που δηµιουργούνται σε αυτόν τον τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας, παρουσιάζουν από τη µια σταθερότητα ως προς το χώρο και από την άλλη έντονη µεταβλητότητα ως προς το χρόνο. Επιπροσθέτως, παρατηρείται έντονα το φαινόµενο γενικότερα στα νησιά της διπλής οικονοµικής δραστηριοποίησης των κατοίκων (οι περισσότεροι είναι ιδιοκτήτες µικρών ξενοδοχειακών επιχειρήσεων (ενοικιαζόµενα δωµάτια κλπ.) καθώς και κοµµατιών αγροτικής γης), πράγµα που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπ όψη κατά την παραγωγή συµπερασµάτων για την χάραξη αναπτυξιακής πολιτικής, µιας που επηρεάζει δραστικά την εικόνα της απασχόλησης των κατοίκων στα νησιά. 6

7

ΝΗΣΟΣ ΑΝ ΡΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον πρωτογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 8

ΝΗΣΟΣ ΑΝ ΡΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον δευτερογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 9

ΝΗΣΟΣ ΑΝ ΡΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον τριτογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 10

ΝΗΣΟΣ ΑΝ ΡΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού κατά τη χειµερινή περίοδο συνολικά. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 11

ΝΗΣΟΣ ΑΝ ΡΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού κατά τη θερινή περίοδο συνολικά. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 12

Β.2. ΝΑΞΟΣ Β.2.1. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Η Νάξος αποτελεί έναν νησιωτικό χώρο ο οποίος δραστηριοποιείται έντονα στον πρωτογενή τοµέα παραγωγής και ιδιαίτερα στους κλάδους της γεωργίας και κτηνοτροφίας. Σε αυτό συνέβαλε ιδιαίτερα η γεωµορφολογία της, η οποία οδήγησε στην ανάπτυξη µιας εύφορης ενδοχώρας που προσφέρεται για γεωργικές καλλιέργειες και ζωική παραγωγή. Κατά συνέπεια, τα µεγαλύτερα ποσοστά απασχόλησης στον τοµέα αυτό παρατηρούνται στο κεντρικό τµήµα του νησιού και ειδικότερα στις κοινότητες Βίβλου, Αρσενίου, Φιλοτίου, Απειράθου, Γαλανάδου. Εντελώς διαφορετική εικόνα όµως παρουσιάζουν το Βόρειο και Νότιο τµήµα του νησιού. Η αγροτική ανάπτυξη στις περιοχές αυτές είναι σχεδόν ανύπαρκτη, πράγµα που σηµαίνει ότι ο πρωτογενής τοµέας δεν αποτελεί τοµέα κλειδί για τον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό των προαναφερθέντων τµηµάτων του νησιού. Οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους παρατηρείται αυτό το «λανθάνον δυναµικό» αν µπορούµε να το θέσουµε έτσι είναι, για το µεν Νότιο τµήµα του νησιού, το όρος Ζας που καθιστά το έδαφος ιδιαίτερα άγονο, για το δε Βόρειο τµήµα, οι σχετικά µεγάλες αποστάσεις από τις κεντρικές περιοχές του νησιού, που καθιστούν ασύµφορη τη µεταφορά των προϊόντων. Συµπερασµατικά, κρίνοντας από τα παραπάνω, διακρίνουµε έντονες διαφοροποιήσεις σε τοπικό επίπεδο µεταξύ των οικισµών του νησιού, που δηµιουργούν αντίστοιχους θύλακες στο χώρο, και που ταυτόχρονα µας δίνουν τη δυνατότητα οργάνωσης αυτών των διαφοροποιήσεων σε τυπολογίες χωρικών ενοτήτων σε επίπεδο, πλέον, περιφέρειας µεταξύ των νησιών, όπως θα δούµε και παρακάτω. Β.2.2. ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Σε αντίθεση µε τα άλλα δύο νησιά (Άνδρος, Σαντορίνη), η Νάξος παρουσιάζει έντονο δυναµικό στον δευτερογενή τοµέα παραγωγής. Βέβαια, η απασχόληση στον συγκεκριµένο τοµέα εµφανιζόταν σε µεγαλύτερα ποσοστά από ότι παρατηρείται σήµερα, αλλά δεν παύει να ασχολείται µε αυτόν ικανό µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού του νησιού. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι τόσο ο δευτερογενής τοµέας όσο και ο πρωτογενής που αναλύσαµε προηγουµένως, αποτελούν οικονοµικές δραστηριότητες που δεν επηρεάζονται από την εναλλαγή των εποχών (τουριστική θερινή περίοδος, µη τουριστική χειµερινή περίοδος). Εποµένως, οι θύλακες 13

που δηµιουργούνται παρουσιάζουν σταθερότητα στο χώρο και στο χρόνο και µπορούν να αποτελέσουν τους τοµείς κλειδιά για την ανάπτυξη της απασχόλησης των κατοίκων του νησιού. Ειδικά για το νησί της Νάξου, το µεγαλύτερο ποσοστό απασχόλησης στο δευτερογενή τοµέα συγκεντρώνει η Χώρα, καθώς και οι κοινότητες Φιλοτίου και Απειράθου. Παράλληλα, στην κεντρική περιοχή του νησιού και ειδικότερα στις κοινότητες Κορώνου, Κινίδαρου, Μέσης Μονής κ.ά. (βλ. Χάρτης αναπτυξιακής χαρτογράφησης του δευτερογενούς τοµέα για τη νήσο Νάξο), λόγω του γεωλογικού πλούτου εξόρυξη σµύριδας υπάρχει έντονη δραστηριοποίηση των κατοίκων. Μειονεκτικό οικονοµικό κλάδο αποτελεί η µεταποίηση, αφού σχεδόν κανένας από τους επιµέρους οικισµούς του νησιού δεν δραστηριοποιείται στον κλάδο αυτό. Β.2.3. ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Όπως σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων, έτσι και στη Νάξο, ο τουρισµός καταλαµβάνει µεγάλο µέρος από την οικονοµική δραστηριότητα των κατοίκων. Ταυτόχρονα βέβαια µε τον τουρισµό, αναπτύσσονται και άλλοι κλάδοι του τριτογενούς τοµέα, όπως οι µεταφορές, οι τράπεζες και λοιπές άλλες υπηρεσίες, που όλοι µαζί συµπληρώνουν την τουριστική ανάπτυξη του νησιού. Η ανάπτυξη όµως αυτή, όπως έχουµε ήδη αναφέρει, κυµαίνεται ανάµεσα σε συγκεκριµένα χρονικά όρια (κυρίως από το Μάιο ως τον Οκτώβριο). Πέρα από τα όρια αυτά, η εικόνα που εµφανίζει το νησί είναι εντελώς διαφορετική λόγω της ραγδαίας µείωσης της δραστηριοποίησης στο συγκεκριµένο κλάδο. Για τη θερινή τουριστική περίοδο, το µεγαλύτερο ποσοστό απασχόλησης στον τοµέα αυτό καταλαµβάνει η Χώρα. Ψήγµατα ανάπτυξης του τουρισµού και των υπηρεσιών, παρουσιάζονται στις κοινότητες Απειράθου, Φιλοτίου και Βίβλου, που όπως είδαµε και προηγουµένως δραστηριοποιούνται και σε άλλους τοµείς οικονοµικής δραστηριότητας. Τέλος, µια σηµαντική παρατήρηση της µελέτης µας, είναι η µη ύπαρξη περιοχών αµιγούς απασχόλησης σε συγκεκριµένο τοµέα ή κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας. Αυτό είναι κάτι, που όπως θα δούµε παρακάτω (βλ. Αναπτυξιακή Χαρτογράφηση σε επίπεδο περιφέρειας των τριών νησιών), αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό των προς µελέτη νησιών, αλλά και του ευρύτερου νησιωτικού συµπλέγµατος των Κυκλάδων. 14

15

ΝΗΣΟΣ ΝΑΞΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον πρωτογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 16

ΝΗΣΟΣ ΝΑΞΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον δευτερογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 17

ΝΗΣΟΣ ΝΑΞΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον τριτογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 18

ΝΗΣΟΣ ΝΑΞΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού κατά τη χειµερινή περίοδο συνολικά. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 19

ΝΗΣΟΣ ΝΑΞΟΣ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού κατά τη θερινή περίοδο συνολικά. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 20

Β.3. ΘΗΡΑ (ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ) Β.3.1. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Το νησί της Σαντορίνης, παρουσιάζει ιδιαίτερη αδυναµία στον συγκεκριµένο τοµέα. Ελάχιστες είναι οι περιοχές των οποίων οι κάτοικοι απασχολούνται µε τους κλάδους της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Αυτό, οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στο γεγονός ότι µεγάλο µέρος του νησιού είναι ιδιαίτερα απόκρηµνο µε απαγορευτικές κλίσεις εδάφους για την ανάπτυξη γεωργικών καλλιεργειών (περιοχή ηφαιστειακής Καλντέρας). Οι τελευταίες, συγκεντρώνονται κατά κύριο λόγο στις κοινότητες Κολούµπου, Πορίου, Φοινικιάς, Βόθωνα και Επισκοπής Γωνιάς. Μικρό µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού απασχολείται µε τη γεωργία και στις περιοχές της Έξω Γωνιάς και του Ακρωτηρίου. Οι προαναφερθέντες οικισµοί οφείλουν τη γεωργική τους δραστηριότητα στο ηφαίστειο, που κατέστησε το έδαφος ιδιαίτερα εύφορο σε µερικά σηµεία. Κατά τα άλλα, δεν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι ο τοµέας αυτός αποτελεί τοµέα κλειδί της υφιστάµενης κατάστασης του νησιού, ενώ οι δηµιουργούµενοι θύλακες δεν παρουσιάζουν έντονες διαφοροποιήσεις µεταξύ τους. Β.3.2. ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Και σε αυτόν τον τοµέα, η Σαντορίνη παρουσιάζει σηµαντικότατες αδυναµίες, εν συγκρίσει µάλιστα µε τα δύο προηγούµενα νησιά. Ορισµένοι µάλιστα από τους επιµέρους κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας, δεν υφίστανται καθόλου, ενώ οι κάτοικοι απασχολούνται κυρίως στον κλάδο των κατασκευών και λιγότερο µε δραστηριότητες παροχής ηλεκτρικού ρεύµατος, φυσικού αερίου και νερού. Θα πρέπει να προσθέσουµε ότι η ενασχόληση µε τις κατασκευές πραγµατοποιείται κατά τη χειµερινή µη τουριστική περίοδο, που όµως έχει και πάλι απώτερο σκοπό την περαιτέρω διεύρυνση της τουριστικής ανάπτυξης του νησιού. Οι κοινότητες που συγκεντρώνουν τους περισσότερους απασχολούµενους στον κλάδο αυτό, είναι αυτές του Ακρωτηρίου, Βουρβούλου, Καρτεράδου, Μεγαλοχωρίου, Μεσαριάς και Βόθωνα. Κρίνοντας, όµως από τα προηγούµενα (Γ.1, Γ.2), συµπεραίνουµε πόσο σηµαντική είναι η ενίσχυση ορισµένων από αυτούς τους κλάδους, για την απασχόληση µεγαλύτερου µέρους του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού σε αυτούς. 21

Β.3.3. ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Ο τοµέας αυτός αποτελεί και τον κυριότερο τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας των κατοίκων του νησιού. Ιδιαίτερα ο κλάδος του τουρισµού αλλά και των υπηρεσιών που είναι συναφείς µε αυτόν θα λέγαµε ότι παρουσιάζει µονοκαλλιέργεια, αν κρίνουµε και από την ουσιαστικά ελάχιστη ενασχόληση των κατοίκων µε τους άλλους δύο τοµείς οικονοµικής δραστηριότητας. Η µεγαλύτερη συγκέντρωση απασχολούµενων στον τουρισµό, παρατηρείται στις κοινότητες Φηρών, Οίας, Ηµεροβιγλίου, Περίσσας και Καµαρίου. Ένα φαινόµενο που εµφανίζεται έντονα στη Σαντορίνη, είναι η ύπαρξη θυλάκων (στον τουριστικό τοµέα) κατά την θερινή περίοδο (κυρίως από Μάιο έως Οκτώβριο) µε πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά. Θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε την ύπαρξη δύο «διαφορετικών κόσµων», όπου ο ένας χαρακτηρίζεται από τουριστικό υπερκορεσµό, ενώ ο άλλος από τουριστική ανεπάρκεια και αποµόνωση. Θεωρούµε ότι αυτό το φαινόµενο είναι µείζονος σηµασίας για τη χάραξη αναπτυξιακής πολιτικής (τόσο στο τοπικό νησιωτικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο περιφέρειας των τριών νησιών) η οποία θα πρέπει να µετριάσει τη µονοκαλλιέργεια του τουρισµού, ενισχύοντας και τους άλλους τοµείς οικονοµικής δραστηριότητας και να αποβλέπει στην ανάπτυξη των µειονεκτικών οικισµών, σεβόµενη όµως πάντα το χαρακτήρα του νησιού. 22

23

ΝΗΣΟΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον πρωτογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 24

ΝΗΣΟΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον δευτερογενή τοµέα. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 25

ΝΗΣΟΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού στον τριτογενή τοµέα Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 26

ΝΗΣΟΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού κατά τη χειµερινή περίοδο συνολικά. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 27

ΝΗΣΟΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ Εστίες απασχόλησης εργατικού δυναµικού κατά τη θερινή περίοδο συνολικά. Κάθε χιλιοστό διαµέτρου αντιστοιχεί σε 10 εργαζοµένους. 28

Γ. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Β ΦΑΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ (ΣΕ ΕΠΙΠΕ Ο ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΝΗΣΙΩΝ & ΚΑΤΑ ΤΟΜΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ) ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Γ.1. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Όπως έχουµε θίξει από την υπόθεση ακόµη της εργασίας µας, στόχος µας είναι η ανάδειξη των διαφοροποιήσεων που υφίστανται στον τοµέα της απασχόλησης, τόσο σε τοπικό επίπεδο (µεταξύ των οικισµών του εκάστοτε νησιού), όσο και σε επίπεδο περιφέρειας µεταξύ των τριών νησιών, και η οργάνωσή τους σε τυπολογίες χωρικών ενοτήτων µε απώτερο σκοπό την διευκόλυνση στη χάραξη ορθής αναπτυξιακής πολιτικής µε κέντρο τον µικροµεσαίο µόνιµο κάτοικο και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του. Με βάση αυτό το σκεπτικό και κρίνοντας από την προηγούµενη ανάλυση, διακρίνουµε την ύπαρξη θυλάκων, κατά τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας, που αναπτύσσονται τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο. Οι θύλακες αυτοί οι οποίοι αναπτύχθηκαν κατά βάση για το κάθε ένα από τα νησιά µπορούν άλλοτε να συνδεθούν µε αντίστοιχους άλλων νησιών, δηµιουργώντας µε αυτό τον τρόπο διανησιωτικούς θύλακες (ή τυπολογίες χωρικών ενοτήτων), και άλλοτε όχι. Όσον αφορά τον πρωτογενή τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας, είδαµε ότι για µερικά νησιά, είτε λιγότερο είτε περισσότερο (Νάξος, Άνδρος) αποτελεί τοµέα κλειδί για την τοπική οικονοµία, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ισχύει το ακριβώς αντίθετο (Σαντορίνη). εν θα πρέπει µάλιστα να ξεχνάµε τη βασικότατη ιδιότητα του τοµέα αυτού να µην επηρεάζεται από τις εναλλαγές των, τουριστικών ή µη, περιόδων. Αυτό, σίγουρα αποτελεί από µόνο του ένα πολύ σηµαντικό στοιχείο µιας αναπτυξιακής στρατηγικής που αποβλέπει στη βελτίωση των θέσεων απασχόλησης κατά τη χειµερινή µη τουριστική περίοδο. Βεβαίως, διακρίναµε περιπτώσεις έντονων διαφοροποιήσεων και µέσα στο χώρο κάθε ενός από τα νησιά, ενώ παράλληλα δεν έλειψαν και οι φορές που τα στατιστικά δεδοµένα ήταν, µε µια πρώτη κοντόφθαλµη µατιά παραπλανητικά. Άλλες φορές, για παράδειγµα, έδιναν για ένα 29

συγκεκριµένο οικονοµικό τοµέα την ψευδή εικόνα σε επίπεδο χαρτογράφησης ότι αποτελούσε τοµέα κλειδί για την περιοχή, ενώ αναλύοντας περισσότερο τα πληθυσµιακά δεδοµένα, καταλήγαµε στο συµπέρασµα ότι µικρό µόνο µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού απασχολούνταν στον συγκεκριµένο τοµέα. Σε µια διαφορετική περίπτωση, µπορεί για παράδειγµα να θεωρούσαµε σηµαντική τη δραστηριοποίηση σε ένα τοµέα, όµως στην πραγµατικότητα το µεγαλύτερο ποσοστό να συγκεντρωνόταν σε ένα µόνο επιµέρους οικονοµικό του κλάδο, ενώ δεν ήταν και λίγες οι περιπτώσεις που διαπιστώσαµε (όσο ήταν δυνατό) έναν επαγγελµατικό δυϊσµό, όπως θα αναφέρουµε αναλυτικότερα παρακάτω. Τα προηγούµενα, κρίναµε ότι θα ήταν πολύ σηµαντικό να τα αναφέρουµε για να αποφευχθούν τυχόν παρεξηγήσεις και για να επισηµάνουµε ότι αυτές ήταν οι µέγιστες δυνατές διαπιστώσεις και συµπεράσµατα µε τα συγκεκριµένα δεδοµένα που είχαµε στα χέρια µας, µιας που δεν ήταν δυνατή µια επί τόπου έρευνα που σίγουρα θα έδινε µια σαφέστερη εικόνα για τα ζητήµατα της απασχόλησης. Ξαναγυρνώντας στην αναπτυξιακή χαρτογράφηση των νησιών, παρατηρήσαµε τη δηµιουργία ενός θύλακα στο νησί της Άνδρου που περιελάµβανε περιοχές στις οποίες ο πρωτογενής τοµέας αποτελεί τοµέα κλειδί της οικονοµικής δραστηριότητας των κατοίκων (Κοινότητες: Κόρθι, Παλαιόκαστρο, Καππαριά, Μακροτάνταλο, Κάτω Φελλός) και που παρουσίαζε κοινά χωροχρονικά χαρακτηριστικά µε ορισµένες κοινότητες της νήσου Νάξου (Κοινότητες: Βίβλου, Αρσενίου, Φιλοτίου, Απειράθου, Γαλανάδου). Συµπερασµατικά, µπορούµε να διακρίνουµε ένα κοινό, περιφερειακό αυτή τη φορά, θύλακα ανάµεσα στα δύο νησιά που δίνει τη δυνατότητα κοινού αναπτυξιακού σχεδιασµού. Με την ίδια λογική, µπορούµε να διακρίνουµε έναν άλλο περιφερειακό θύλακα, ο οποίος χαρακτηρίζεται από µειονεκτική ανάπτυξη του συγκεκριµένου τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας. Συγκεκριµένα, µπορεί να περιλαµβάνει τις Κοινότητες Κατάκοιλου, Αρνά, Βουρκωτής, Αποικίων, Συνετίου, Άνω Απρόβατου από τη νήσο Άνδρο, τις Βόρειες και Νότιες περιοχές της νήσου Νάξου, καθώς και τις περισσότερες κοινότητες της νήσου Σαντορίνης, όπως Κολούµπου, Πορίου, Φοινικιάς, Βόθωνα και Επισκοπής Γωνιάς, που έχουν µεν αγροτικό χαρακτήρα άλλα σε πολύ µειωµένο βαθµό. Γ.2. ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Από την ανάλυση που πραγµατοποιήσαµε για κάθε ένα από τα νησιά, παρατηρήσαµε ότι ο τοµέας αυτός, σε γενικές γραµµές, δεν καλύπτει ικανοποιητικά ποσοστά απασχόλησης σε κανένα σχεδόν από τα νησιά, παρ όλο που και αυτός δεν επηρεάζεται σηµαντικά από τις εναλλαγές 30

των περιόδων. Μικρή εξαίρεση είδαµε ότι αποτελεί η περίπτωση του νησιωτικού χώρου της Νάξου, της οποίας όµως οι κάτοικοι δραστηριοποιούνται κατά κύριο λόγο µε τον κλάδο της εξόρυξης, ενώ στους υπόλοιπους κλάδους του δευτερογενούς τοµέα παραγωγής τα ποσοστά παραµένουν εξίσου χαµηλά µε τα υπόλοιπα δύο νησιά. Ιδιαίτερα µειονεκτικός είδαµε ότι είναι ο κλάδος της µεταποίησης 4. Αυτό οφείλεται σε µεγάλο βαθµό, στην απόσταση που έχουν τα νησιά από τα µεγάλα υπερτοπικά εµπορικά κέντρα, καθιστώντας αντιοικονοµική τη µεταφορά πρώτων υλών σε αυτά 5. Παράλληλα, είδαµε την περίπτωση της νήσου Σαντορίνης, όπου υπάρχει κάποια δραστηριοποίηση στον κλάδο των κατασκευών, η οποία βέβαια πραγµατοποιείται µέσα στα πλαίσια της, ήδη κορεσµένης, τουριστικής της ανάπτυξης. Έτσι µπορούµε να διακρίνουµε µερικούς µόνο τύπους χωρικών ενοτήτων, όπως για παράδειγµα µεταξύ των Κοινοτήτων Χώρας Άνδρου, Γαυρίου, Μπατσίου, Όρµου Κορθίου από την Άνδρο, Φιλοτίου και Απειράθου από τη Νάξο και Ακρωτηρίου, Βουρβούλου, Καρτεράδου, Μεγαλοχωρίου, Μεσαριάς και Βόθωνα από τη Σαντορίνη. Για τους προαναφερθέντες οικισµούς κρίνεται απαραίτητη η ανάπτυξη ενίσχυση του δευτερογενούς τοµέα παραγωγής, για την απασχόληση µεγαλύτερου µέρους του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού των νησιών αυτών. Τέλος, µπορούµε να εντάξουµε σε ξεχωριστή τυπολογία τον θύλακα των Κοινοτήτων Κορώνου, Κινίδαρου, Μέσης Μονής του νησιωτικού χώρου της Νάξου, λόγω της ήδη ανεπτυγµένης δραστηριοποίησης στον δευτερογενή τοµέα παραγωγής. Γ.3. ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Ο τοµέας αυτός αποτελεί τον κατ εξοχήν τοµέα απασχόλησης των τριών προς µελέτη νησιών. Σε ορισµένες περιπτώσεις µάλιστα φθάνει το βαθµό της µονοκαλλιέργειας (περίπτωση Σαντορίνης). εν θα πρέπει όµως να ξεχνάµε ότι η συγκεκριµένη οικονοµική δραστηριότητα (και δη του τουρισµού), παρουσιάζει έντονες διαφοροποιήσεις και στο χώρο, µα πολύ περισσότερο στο χρόνο. Έτσι, οι δηµιουργούµενοι θύλακες παρουσιάζουν τις περισσότερες φορές σταθερότητα ως προς το χώρο, µα µεγάλη διαφοροποίηση ως προς το χρόνο (ιδιαίτερα αυξηµένα ποσοστά κατά τη θερινή περίοδο Μαΐου Οκτωβρίου και πολύ χαµηλά κατά την υπόλοιπη χρονική περίοδο). 4 Βλ. Ε. Κλαµπατσέα, ιδακτορική ιατριβή. 5 ΥΠΕΧΩ Ε: ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ /ΝΣΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ, Α ΦΑΣΗ, ΤΕΥΧΟΣ Ι, ENVIPLAN, Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, Αθήνα, Μάιος, 1999. 31

Από τα παραπάνω συµπεραίνουµε ότι, κατά γενική οµολογία, οι κάτοικοι των τριών νησιών έχουν επαρκείς θέσεις απασχόλησης κατά την καλοκαιρινή περίοδο µα ανεπάρκεια σε αρκετούς κλάδους κατά τη χειµερινή περίοδο (των οποίων η προσπάθεια βελτίωσης είναι και στόχος της παρούσας εργασίας). Βέβαια, θα πρέπει να υπολογίζουµε και στο ότι αρκετοί από τους κατοίκους των νησιών, παραµένουν σε αυτά µόνο κατά την τουριστική περίοδο ενώ το υπόλοιπο του έτους εργάζονται (ή ξεκουράζονται) στα µεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη). Μια άλλη σηµαντική παρατήρηση είναι η ύπαρξη της «πολυδραστηριότητας» των κατοίκων των νησιών, µε δυσδιάκριτα τα όρια της υπεροχής της απασχόλησης του πρωτογενή ή τριτογενή τοµέα. Σειρά µελετών και ερευνών, που υπερβαίνουν τις Επίσηµες Απογραφές, καταλήγει στην ύπαρξη αυτού του τύπου δυϊσµού στην απασχόληση των κατοίκων των νησιών (µε έµφαση στα χαµηλής και µέσης ανάπτυξης) 6. Έτσι, ήταν αρκετές οι περιπτώσεις που παρατηρήθηκε µη αµιγής απασχόληση σε ένα συγκεκριµένο τοµέα. Το τελευταίο, µπορεί να συµβάλλει παραπλανητικά στην εικόνα της απασχόλησης των κατοίκων των νησιών (όπως έχουµε αναφέρει και παραπάνω). Κατά συνέπεια, ο θύλακας που περιλαµβάνει τους οικισµούς Φηρών, Οίας, Ηµεροβιγλίου, Περίσσας και Καµαρίου της νήσου Σαντορίνης, µπορεί να αποτελέσει ξεχωριστό τύπο χωρικής ενότητας, ο οποίος χαρακτηρίζεται από υπερκορεσµό στον τουρισµό (και στις υπηρεσίες που είναι συναφείς προς αυτόν) και για τον οποίο θα πρέπει να ληφθούν µέτρα εξοµάλυνσης της ραγδαίας ανάπτυξής του. Μια άλλη τυπολογία, µπορεί να είναι ο θύλακας που περιλαµβάνει τις παραθαλάσσιες περιοχές της νήσου Άνδρου, µε τη Χώρα της Νάξου, µιας που παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. Τέλος, ένας τρίτος τύπος µπορεί να είναι αυτός που περιλαµβάνει τους οικισµούς Απειράθου, Φιλοτίου και Βίβλου από τη Νάξο καθώς και τις περιοχές Ακρωτηρίου, Βουρβούλου, Καρτεράδου, Μεγαλοχωρίου, Μεσαριάς και Βόθωνα από τη Σαντορίνη, οι οποίοι παρουσιάζουν ψήγµατα τουριστικής ανάπτυξης και στους οποίους θα πρέπει να ληφθεί υπ όψη στο παρεµβατικό σχεδιασµό και ο ιδιαίτερος παραδοσιακός νησιωτικός χαρακτήρας τους. 6 ο. π. 5 32

Τυπολογίες χωρικών ενοτήτων στον πρωτογενή τοµέα. Περιοχές που είναι παραγωγικές (Τυπολογία Π1) Περιοχές που µπορούν να αναπτυχθούν. Περιοχές που δεν µπορούν να αναπτυχθούν (Τυπολογία Π2) 33

Τυπολογίες χωρικών ενοτήτων στον δευτερογενή τοµέα. Περιοχές που είναι µπορούν να γίνουν παραγωγικότερες (Τυπολογία 1). Περιοχές που συγκεντρώνουν ικανοποιητικό αριθµό εργατικού δυναµικού (Τυπολογία 2). 34

Τυπολογίες χωρικών ενοτήτων στον τριτογενής τοµέα. Περιοχές που µπορούν να αναπτυχθούν τουριστικά (Τυπολογία Τ3). Περιοχές που µπορούν να αναπτυχθούν τουριστικά αλλά µε έλεγχο (Τυπολογία Τ2). Περιοχές που παρουσιάζεται υπερκορεσµός και χρειάζεται µέτρα περιορισµού (Τυπολογία Τ1). 35

. ΓΕΝΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Από τις προαναφερθείσες διαπιστώσεις και συµπεράσµατα, µπορούµε να πούµε ότι η βασική καθοριστική δραστηριότητα για την ανάπτυξη των τριών νησιωτικών χώρων, θα συνεχίσει µεσοπρόθεσµα να είναι αναµφίβολα ο τουρισµός. Βέβαια ο τελευταίος, όπως διαπιστώσαµε, τις περισσότερες φορές αναπτύσσεται για µια πολύ περιορισµένη χρονική περίοδο (Μάιος Οκτώβριος) και µάλιστα µε ιδιαίτερες συγκεντρωτικές τάσεις σε ορισµένους µόνο από τους οικισµούς των εκάστοτε νησιών. Συνεπώς, ένας από τους κυρίαρχους στόχους θα πρέπει να είναι η κατά το δυνατό ισόρροπη κατανοµή του τουρισµού τόσο σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο (µεταξύ των οικισµών του κάθε νησιωτικού χώρου), σύµφωνα µε τις ανάγκες αλλά και τις δυνατότητες του εκάστοτε νησιού, όσο και κατά τη διάρκεια του έτους. Ειδικότερα µάλιστα για την περίπτωση περιοχών µε ήδη κορεσµένη την τουριστική ανάπτυξη (όπως η περίπτωση της νήσου Σαντορίνης), θα πρέπει να ληφθούν µέτρα για µια ελεγχόµενη ανάπτυξη του τουρισµού που θα µας δώσει τη δυνατότητα της πλήρους αξιοποίησης των δυνατοτήτων εξέλιξης, σε συνδυασµό µε την βελτίωση της ποιότητας και τη διερεύνηση των προσφερόµενων τουριστικών υπηρεσιών. Ο εναλλακτικός τουρισµός (αγροτουρισµός), η πολιτισµική κληρονοµιά και παράδοση και η υψηλή ποιότητα του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, αποτελούν τους παράγοντες που θα εξακολουθήσουν να προσελκύουν το ενδιαφέρον των τουριστών (Ελλήνων και ξένων). Βέβαια, η στρατηγική αξιοποίηση των διαθέσιµων τουριστικών πόρων είναι υποχρεωµένη να λάβει υπ όψη της τις αρνητικές επιπτώσεις στην υποβάθµιση του φυσικού περιβάλλοντος, που συνεπάγεται η συγκέντρωση τουριστικής δραστηριότητας σε συγκεκριµένους γεωγραφικούς χώρους και σε περιορισµένη χρονική περίοδο. Μεγάλη βαρύτητα θα πρέπει να δοθεί, όµως, στις δυνατότητες ανάπτυξης του πρωτογενούς τοµέα. Όπως έχουµε αναφέρει επανειληµµένα, οι παραγωγικές δραστηριότητες που εντάσσονται στον συγκεκριµένο τοµέα, δεν επηρεάζονται σε γενικές γραµµές από τις εναλλαγές των περιόδων. Κατά συνέπεια, µπορεί να αποτελέσει τοµέα κλειδί για αρκετούς από τους οικισµούς των τριών νησιωτικών χώρων, που θα προσφέρει ικανοποιητικές θέσεις εργασίας για το µεγαλύτερο µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού. Η εστίαση της προσοχής µας θα πρέπει να γίνει σε εκείνους τους θύλακες (όπως διατυπώθηκαν στην Αναπτυξιακή Χαρτογράφηση), που παρουσιάζουν αδυναµίες απασχόλησης στον τοµέα αυτό. Για την επίτευξη της προαναφερθείσας ενίσχυσης του πρωτογενούς τοµέα παραγωγής, θα πρέπει να επιδιωχθεί βελτίωση της 36

συνεταιριστικής οργάνωσης των αγροτών, αλλά και γενικότερη ενίσχυση της τοπικής αυτοδιοίκησης. Παράλληλα, θα πρέπει να επιδιωχθεί η ασφάλιση των γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, καθώς και των ίδιων των αγροτών. Ο τοµέας, όµως, που παρουσιάζει τα λιγότερα ποσοστά απασχόλησης του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού των τριών νησιών, είναι αδιαµφισβήτητα ο δευτερογενής. Όπως είδαµε και παραπάνω, η µειονεκτική θέση των νησιών, από πλευράς απόστασης από τα µεγάλα εµπορικά αστικά κέντρα που αποτελεί µάλιστα ένα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας οδήγησε κατά κύριο λόγο σε αυτή την υποβάθµιση. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να επαναπροσδιοριστούν οι δυνατότητες ανάπτυξης κυρίως του οικονοµικού κλάδου της µεταποίησης, ο οποίος θα µπορούσε να απασχολήσει σηµαντικό µέρος του πληθυσµού και ειδικότερα τις γυναίκες. Οι παραπάνω αναπτυξιακές στρατηγικές, αφορούν µια γενική χάραξη πολιτικής όπως άλλωστε αναφέρεται και στον τίτλο αυτής της ενότητας που πρέπει να λάβει χώρο, κατά την άποψή µας, στο επίπεδο της περιφέρειας των τριών νησιωτικών χώρων. Αυτό που χρειάζεται ακόµη να αναλυθεί, είναι το ποιες ακριβώς είναι οι ειδικότερες προτάσεις για τις επιµέρους τυπολογίες χωρικών ενοτήτων, που δηµιουργήθηκαν από τη σύζευξη τοπικών θυλάκων µε κοινά χαρακτηριστικά (κοινωνικοπολιτικά, οικονοµικά, απασχόλησης κλπ.), όπως είδαµε στο στάδιο της αναπτυξιακής χαρτογράφησης. Ε. ΕΙ ΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΧΩΡΙΚΕΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ Στην υπόθεση εργασίας µας διατυπώσαµε µε σαφήνεια ότι, κύριο στοιχείο της µεθοδολογίας µας θα είναι η χωροχρονική µελέτη των εκάστοτε τοµέων οικονοµικής δραστηριότητας, µιας που στοχεύουµε και εστιάζουµε στη βελτίωση της απασχόλησης για µια συγκεκριµένη χρονική περίοδο και για ένα δεδοµένο χώρο (µελέτη περίπτωσης). Αυτή η µεθοδολογική αρχή όπως είναι φανερό και από τις προηγούµενες ενότητες «διατρέχει» το σύνολο της εργασίας µας, θα µπορούσαµε µάλιστα να πούµε ότι αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της και βοηθάει στο να ξεδιπλωθεί σταδιακά η σκέψη µας ταυτόχρονα σε αναλυτικό και συνθετικό επίπεδο. Κατά συνέπεια, δεν θα µπορούσε να µην αποτελεί κύριο συστατικό των ειδικότερων προτάσεών µας για τις επιµέρους χωρικές τυπολογίες. 37

Με την ίδια λογική, επειδή η µελέτη µας οργανώθηκε µε τη χαρτογράφηση κατά τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας, προχωρούµε µε την ίδια διαγραµµατική δοµή και στο επίπεδο των ειδικότερων αναπτυξιακών κατευθύνσεών µας. Έτσι, θα έχουµε: ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Ο τοµέας αυτός όπως έχουµε δει µπορεί να θεωρηθεί, χωρίς σηµαντικές αποκλίσεις, ανεξαρτητοποιηµένος από τις εποχικές µεταβολές (Θύλακες και τυπολογίες σταθερές στο χώρο και στο χρόνο). Στο στάδιο της Αναπτυξιακής Χαρτογράφησης διακρίναµε δύο διακριτές τυπολογίες χωρικών ενοτήτων. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ (Π1) (Κοινότητες: Κορθίου, Παλαιοκάστρου, Καππαριάς, Μακροτάνταλου, Κάτω Φελλού: Θύλακας Άνδρου. Κοινότητες: Βίβλου, Αρσενίου, Φιλοτίου, Απειράθου, Γαλανάδου: Θύλακας Νάξου) Για τη συγκεκριµένη χωρική ενότητα παρατηρήσαµε ότι ο πρωτογενής τοµέας αποτελεί τοµέα κλειδί της τοπικής οικονοµικής δραστηριότητας µιας που απασχολεί µεγάλο µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού των οικισµών αυτών. Έτσι, οι κατευθύνσεις ανάπτυξης για χωρική αυτή τυπολογία θα µπορούσαν διαγραµµατικά να είναι: ιατήρηση της παρούσας κατάστασης, µιας που παρουσιάζει θετική εικόνα ως προς τις δυνατότητες χειµερινής απασχόλησης. Αξιολόγηση της δυνατότητας περαιτέρω ενίσχυσης της συγκεκριµένης οικονοµικής δραστηριότητας. Ασφάλιση των τοπικών γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων καθώς και των αγροτών. Καλύτερη οργάνωση του τοπικού συγκοινωνιακού δικτύου για την καλύτερη µεταφορά των προϊόντων. Περαιτέρω βελτίωση της συνεταιριστικής οργάνωσης των αγροτών αλλά και γενικότερη ενίσχυση της τοπικής αυτοδιοίκησης. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ (Π2) (Κοινότητες: Κατάκοιλου, Αρνά, Βουρκωτής, Αποικίων, Συνετίου, Άνω Απρόβατου Θύλακας Άνδρου. Βόρειες και Νότιες περιοχές της νήσου Νάξου. 38

Κοινότητες: Κολούµπου, Πορίου, Φοινικιάς, Βόθωνα και Επισκοπής Γωνιάς Θύλακας Σαντορίνης) Οι παραπάνω περιοχές παρουσιάζουν µεν αγροτικό χαρακτήρα αλλά σε πολύ µειωµένο βαθµό. Η παρατήρηση αυτή εντάσσεται στα πλαίσια της σε ορισµένες γραµµές παραπλανητικής εικόνας που µπορεί να έχουµε για κάποιες χωρικές ενότητες (όπως έχει ήδη θιχτεί). Βέβαια, είδαµε ότι ελάχιστο µέρος του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού των περιοχών αυτών απασχολείται στο συγκεκριµένο τοµέα και άρα δεν µπορούµε να τον χαρακτηρίσουµε ως τοµέα κλειδί. Αυτό οφείλεται και σε µεγάλο βαθµό στη ιδιαίτερη γεωµορφολογική υποδοµή ορισµένων από τις ανωτέρω περιοχές (όπως π. χ. της Σαντορίνης), που δεν ευνοούν την ανάπτυξη γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων. Αυτό που θα έπρεπε, κατά τη γνώµη µας, να γίνει είναι η αξιολόγηση από τις οικείες τοπικές αυτοδιοικήσεις, της δυνατότητας ανάπτυξης αυτών των περιοχών στον συγκεκριµένο τοµέα και η εφαρµογή ορισµένων κατευθύνσεων που αναφέρονται στην Τυπολογία (Π1). ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Οι οικονοµικές δραστηριότητες που εντάσσονται στον συγκεκριµένο τοµέα, παρουσιάζουν και αυτές σχετική σταθερότητα απέναντι στις διάφορες εποχές του έτους (είτε αυτές είναι τουριστικές είτε όχι). Όπως παρατηρήσαµε, ο τοµέας αυτός παρουσιάζει µειονεκτικά ποσοστά απασχόλησης των κατοίκων, µε µικρή ίσως εξαίρεση αυτή της Νάξου (µε ενισχυµένη κλαδική απασχόληση κυρίως στις εξορύξεις σµύριδας). Έτσι, διακρίναµε τις εξής τυπολογίες. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ( 1) (Κοινότητες: Χώρας Άνδρου, Γαυρίου, Μπατσίου, Όρµου Κορθίου Θύλακας Άνδρου. Κοινότητες: Φιλοτίου και Απειράθου Θύλακας Νάξου. Κοινότητες: Ακρωτηρίου, Βουρβούλου, Καρτεράδου, Μεγαλοχωρίου, Μεσαριάς και Βόθωνα Θύλακας Σαντορίνης) Οι επιµέρους προαναφερθέντες θύλακες, όπως είδαµε, δεν παρέχουν ικανοποιητικές θέσεις εργασίας στους κατοίκους των εκάστοτε νησιών και ιδιαίτερα στον κλάδο της µεταποίησης. Έτσι, προτείνουµε διαγραµµατικά: 39

Ενίσχυση της µεταποίησης και αξιολόγηση της δυνατότητας να πραγµατοποιηθεί αυτό. Επενδύσεις στη µεταποίηση τοπικών προϊόντων, για την ενίσχυση της τοπικής οικονοµίας. Οργάνωση και βελτίωση των συγκοινωνιακών δικτύων τόσο σε τοπικό (µεταξύ των οικισµών του κάθε νησιού) όσο και σε περιφερειακό εθνικό επίπεδο (συχνότερες ακτοπλοϊκές και αεροπορικές διασυνδέσεις κατά τη χειµερινή περίοδο). Ενθάρρυνση της απασχόλησης συγκεκριµένων κοινωνικών οµάδων, όπως οι γυναίκες, που µπορεί σήµερα να βρίσκονται σε µειονεκτική θέση στις τοπικές µικρο κοινωνίες. ηµιουργία νέων µονάδων αφαλάτωσης θαλασσινού νερού, που θα αµβλύνει το πρόβληµα των υδάτινων πόρων των νησιών αυτών και θα δηµιουργήσει νέες θέσεις απασχόλησης καθ όλο το έτος. Ενίσχυση της παροχής φυσικού αερίου και ηλεκτρικού ρεύµατος. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ( 2) (Κοινότητες: Κοινοτήτων Κορώνου, Κινίδαρου, Μέσης Μονής Θύλακας Νάξου) Όπως προαναφέραµε, ξεχωρίσαµε τον συγκεκριµένο θύλακα από τους υπολοίπους, µιας που δεν δηµιουργεί χωρική ενότητα µε θύλακες άλλων νησιωτικών χώρων. Στόχος µας, για την παρούσα χωρική τυπολογία, είναι η διατήρηση και κατά το δυνατόν ενίσχυση της κλαδικής απασχόλησης στην εξόρυξη, κατά κύριο λόγο από την τοπική αυτοδιοίκηση του νησιού, καθώς και η βελτιστοποίηση των τοπικών οδικών δικτύων για την καλύτερη και ευκολότερη µεταφορά των προϊόντων της εξόρυξης. Παράλληλα, θα πρέπει να αξιολογηθεί η δυνατότητα ανάπτυξης και άλλων κλάδων του δευτερογενούς τοµέα παραγωγής. ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Ο τοµέας αυτός είναι κατά κύριο λόγο ο πιο «επιρρεπής» στις διάφορες εποχικές εναλλαγές. Βέβαια, ο τουρισµός θα συνεχίσει αναµφίβολα να αποτελεί µεσοπρόθεσµα τη βασική καθοριστική δραστηριότητα για την 40

ανάπτυξη των τριών προς µελέτη νησιωτικών χώρων. Ενώ όµως κατά την καλοκαιρινή τουριστική περίοδο προσφέρονται ικανοποιητικές θέσεις απασχόλησης (και σε ορισµένες περιπτώσεις σε επίπεδα κορεσµού), δεν ισχύει το ίδιο κατά τη διάρκεια του χειµώνα. Οι δηµιουργούµενοι θύλακες εποµένως παρουσιάζουν ιδιαίτερη αστάθεια στο χρόνο. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ (Τ1) (Κοινότητες: Φηρών, Οίας, Ηµεροβιγλίου, Περίσσας και Καµαρίου Θύλακας Σαντορίνης) Ο θύλακας αυτός µπορεί να αποτελέσεις ξεχωριστή χωρική ενότητα, µιας που παρουσιάζει χαρακτηριστικά τουριστικού κορεσµού. Έτσι, επιγραµµατικά προτείνεται: Ισόρροπη κατανοµή του τουρισµού κατά τη διάρκεια του έτους (όσο αυτό είναι δυνατόν). Λήψη µέτρων για µια ελεγχόµενη ανάπτυξη του τουρισµού που θα µας δώσει τη δυνατότητα της πλήρους αξιοποίησης των δυνατοτήτων εξέλιξης, σε συνδυασµό µε τη βελτίωση της ποιότητας και τη διερεύνηση των προσφερόµενων τουριστικών υπηρεσιών. Ενίσχυση και ανάπτυξη των εναλλακτικών µορφών τουρισµού (όπως ο αγροτουρισµός). Ουσιαστικός έλεγχος της παραγωγής του κτισµένου χώρου από τα αρµόδια πολεοδοµικά γραφεία. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ (Τ2) (Παραθαλάσσιες περιοχές της νήσου Άνδρου, Χώρα της Νάξου) Οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν τουριστικό χαρακτήρα, όχι όµως στα κορεσµένα επίπεδα που είδαµε σε αντίστοιχους θύλακες της Σαντορίνης. Οι συγκεκριµένες χωρικές ενότητες µπορούν να συµβάλλουν στην εξισορρόπηση της κατανοµής του τουρισµού ανάµεσα στα τρία νησιά. Παράλληλα, οι τοπικές αυτοδιοικήσεις θα πρέπει να αξιολογήσουν τη δυνατότητα περαιτέρω ή όχι ανάπτυξής τους. 41

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ (Τ3) (Κοινότητες: Απειράθου, Φιλοτίου και Βίβλου Θύλακας Νάξου. Κοινότητες: Ακρωτηρίου, Βουρβούλου, Καρτεράδου, Μεγαλοχωρίου, Μεσαριάς και Βόθωνα Θύλακας Σαντορίνης) Όπως είδαµε, οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν ψήγµατα τουριστικής ανάπτυξης παράλληλα µε έναν άλλο χαρακτήρα (π. χ. αγροτικό κλπ). Και αυτές οι περιοχές µπορούν να συµβάλλουν στην ισόρροπη κατανοµή του τουρισµού ανάµεσα στα διάφορα νησιά και ειδικότερα µε εναλλακτικές µορφές, όπως ο αγροτουρισµός. Άλλωστε η ιδιαίτερη πολιτιστική κληρονοµιά και παράδοση, καθώς και η υψηλή ποιότητα του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος θα αποτελούν πάντα παράγοντες που θα εξακολουθούν να προσελκύουν το ενδιαφέρον των τουριστών. Βέβαια, για τις συγκεκριµένες περιπτώσεις λόγω του ιδιαίτερου φυσικού τους κάλους η στρατηγική αξιοποίηση των διαθέσιµων τουριστικών πόρων είναι υποχρεωµένη να λάβει υπ όψη της τις αρνητικές επιπτώσεις στην υποβάθµιση του φυσικού περιβάλλοντος, που συνεπάγεται η συγκέντρωση τουριστικής δραστηριότητας σε συγκεκριµένους γεωγραφικούς χώρους και σε περιορισµένη χρονική περίοδο. Για την πραγµατοποίηση όλων των ανωτέρω κατευθύνσεων αναπτυξιακής πολιτικής, κρίνουµε απαραίτητη τη δηµιουργία ενός παρατηρητηρίου που θα παρακολουθεί την εξέλιξη των διαφόρων φάσεων της ανάπτυξης και θα δίνει µια σαφή εικόνα (εξελισσόµενη αναπτυξιακή χαρτογράφηση) στις αρµόδιες τοπικές αυτοδιοικήσεις, καθώς και στα αρµόδια υπουργεία για την πορεία των αναπτυξιακών στρατηγικών, για ορισµένο χρονικό ορίζοντα (π. χ. ανά 5 έτη), µε στόχο την περαιτέρω βελτίωση και ενίσχυση νέων πολιτικών για την απασχόληση κατά την χειµερινή περίοδο και κατά προέκταση τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων (στόχος που είχε τεθεί και από την υπόθεση εργασίας µας). Κλείνοντας, θα θέλαµε να αναφέρουµε και να έχουµε πάντοτε υπ όψη µας, τόσο στη δική µας, όσο και στις υπόλοιπες αναπτυξιακές µελέτες που προτείνουν κατευθύνσεις αναπτυξιακής πολιτικής τα πολύ σοφά λόγια του Henry Lefebvre, που έλεγε ότι «ο χώρος δεν είναι ένα κενό δοχείο στο οποίο εγκαθίστανται δραστηριότητες και κοινωνικές θέσεις. Αντίθετα, οι δραστηριότητες και οι σχέσεις διαφοροποιούνται επειδή κατανέµονται µε διαφορετικό τρόπο» 7. 7 H. Lefebvre, «Το ικαίωµα στην Πόλη», εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 1968/1977. 42

ΣΤ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Κρίναµε σκόπιµο να παραθέσουµε και αυτή την τελευταία ενότητα στη µελέτη µας, στοχεύοντας σε µια αξιολόγηση κριτική της πορείας της τελευταίας από µια αποστασιοποιηµένη, κατά το δυνατόν, µατιά. Μια πρώτη βασική δυσκολία που συναντήσαµε ήταν η οργάνωση, σε πρώτη φάση, ενός ορθού οργανογράµµατος που θα αποτελούσε και το σκελετό της εργασίας µας. Το οργανόγραµµα αυτό, καθώς προχωρούσε η µελέτη, µετασχηµατίστηκε σε ορισµένα σηµεία του αρκετές φορές. Άλλες φορές εµπλουτίστηκε, σε µερικές περιπτώσεις κρίθηκε σκόπιµο να αφαιρεθούν κάποιες από τις αρχικά προβλεπόµενες ενότητές του µιας που θεωρήσαµε ότι δεν ανταποκρίνονταν στις ειδικές ανάγκες της εργασίας µας και γενικά υπήρχε µια συνεχής «ζύµωση» που στόχευε στην καλύτερη δυνατή (κατά την άποψή µας) οργάνωση της µελέτης µας. Όπως κάθε αναπτυξιακό σχέδιο, έτσι και το δικό µας εµπεριέχει κάποιο σενάριο υπόθεση εργασίας που στηρίζεται σε µια παρατήρηση (υποθετική πραγµατικότητα) και θέτει ορισµένους στόχους, για την υλοποίηση των οποίων θέσαµε σε µεταγενέστερο στάδιο κάποια µέτρα πολιτικής. Σε αυτό το πρωταρχικό επίπεδο, τέθηκαν και οι ειδικοί παράγοντες που αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα της µελέτης µας και αποτελούν τον άξονα κάθε µιας από τις επιµέρους ενότητές της. Φυσικά, ένα από τα βασικότερα σηµεία ήταν η επιλογή της κατάλληλης χωρικής ενότητας προς µελέτη. Για την αναπτυξιακή χαρτογράφηση της τελευταίας, εστιάσαµε στα ειδικά στοιχεία που είχαµε ήδη καθορίσει στην υπόθεση εργασίας (αυτό είναι που κάνει τη µελέτη µας ιδιαίτερη, γιατί αναλύει µια συγκεκριµένη χωρική ενότητα µε βάση συγκεκριµένα χαρακτηριστικά που θέτουν και τα όριά της. Με άλλα λόγια δεν ακολουθεί ούτε αποτελεί και η ίδια µοντέλο αναπτυξιακής πολιτικής). Όπως αναφέραµε και στο κυρίως σώµα της εργασίας µας, πολλές φορές τα στατιστικά στοιχεία που είχαµε στα χέρια µας αποδείχθηκαν, σε διάφορους τοµείς, παραπλανητικά (βλ. αναλυτικότερα Αναπτυξιακή Χαρτογράφηση). Συνεπώς, θα έπρεπε να είµαστε πολύ επιφυλακτικοί στο τρόπο χειρισµού τους, µιας θα µπορούσαν να µας δώσουν ψευδή εικόνα της υπάρχουσας κατάστασης στον τοµέα της απασχόλησης. Επιπρόσθετα, δεν είχαµε τη δυνατότητα µιας επί τόπου έρευνας για να είµαστε ικανοί να κάνουµε σύγκριση των υφιστάµενων στοιχείων µε τις δικές µας εκτιµήσεις µετρήσεις. 43

Λόγω αυτού του γεγονότος, οι κατευθύνσεις αναπτυξιακής πολιτικής που θέσαµε (γενικές και ειδικές) θα πρέπει να ελέγχονται µε επιφύλαξη, από όσους µελλοντικά χρησιµοποιήσουν αυτή την εργασία για τη συλλογή στοιχείων, γιατί όπως αναφέραµε δεν γνωρίζουµε τις ειδικότερες ανάγκες των κατοίκων της περιοχής (άλλωστε, όπως αναφέραµε παραπάνω, µελετάµε το χώρο µε βάση συγκεκριµένα χαρακτηριστικά, που σίγουρα δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες όλων των µελετών που ασχολούνται µε συναφή προς αυτό θέµατα. εν αποτελεί µοντέλο). Κλείνοντας, θα θέλαµε να αναφέρουµε ότι η παρούσα εργασία και ο τρόπος µε τον οποίο δουλέψαµε κατά τη διάρκεια του εξαµήνου, µας οδήγησε στην ανάπτυξη µιας µεθοδικότητας στη σκέψη (ανάλυση σύνθεση), η οποία µας βοήθησε και βοηθάει περαιτέρω σε άλλους τοµείς των σπουδών µας. 44

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ H. Lefebvre, «Το ικαίωµα στην Πόλη», εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 1968/1977. Βασηλοπούλου Γρ., Μπιλά Αν., Περιφερειακές Ανισότητες και Πολιτικές Περιφερειακής Ανάπτυξης Στην Ελλάδα 1971-1991, ΙΠΑ, 1995. ΕΣΥΕ, Απογραφή Κατοίκων, 1991. Καββαδίας Π., Εξέλιξη Βασικών Μεγεθών ΑΕΠ και ΑΠΠ Περιόδου 1971-1996, Στατιστικά Στοιχεία 4, ΚΕΠΕ, 1993. Κανελοπούλου Κ., Ανθρώπινοι Πόροι: Πληθυσµός, Αγορά εργασίας, εκπαίδευση, Εκθεση Νο 10, ΚΕΠΕ, 1994. Παναγιωτάτου Ε., Εισαγωγή στο Χωροταξικό Σχεδιασµό, ΕΜΠ, Έδρα Χωροταξίας και Οικιστικής Ανάπτυξης, Αθήνα, 1982. Παναγιωτάτου Ε., Θάµατα Ανάπτυξης του Χώρου, ΕΜΠ, Εκδώσεις Συµµετρία, Αθήνα, 1990. ΥΠΕΧΩ Ε, Ειδική Χωροταξική Μελέτη Νήσου Νάξου, Ν. Κυκλάδων. ΕΜΧ Νάξου Ά Φάση Αναστ. Λαγουδάκη, Αθήνα, Απρίλιος 1992. ΥΠΕΧΩ Ε, Ειδική Χωροταξική Μελέτη, Άνδρος Πάρος Μύκονος. ΕΜΧ Άνδρου Πάρου Μυκόνου, Ά Φάση, Αθήνα, Φεβρουάριος 1993. ΥΠΕΧΩ Ε: ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ /ΝΣΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ, Α ΦΑΣΗ, ΤΕΥΧΟΣ Ι, ENVIPLAN, Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, Αθήνα, Μάιος, 1999. Υπουργείο Γεωργίας Ανάπτυξη Υπαίθρου Αγροτουρισµός www.minagric.gr 45