2. Αρχιτεκτονική ανάλυση - Τεκμηρίωση

1

στην οικογένεια μου

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Περιεχόμενα... 1 Εισαγωγή... 2 1.Σχέση του κτιρίου με την ευρύτερη περιοχή 3 1.1 Διαχρονική ανάλυση 1.1.1 Η ιστορία της Θεσσαλονίκης Σύντομο ιστορικό της Θεσσαλονίκης από την αρχαιότητα μέχρι την τουρκοκρατία... 4 1.1.2 Η νεότερη και σύγχρονη Θεσσαλονίκη... 5 Η εποχή της τουρκοκρατίας... 5 19ος αιώνας... 5 20ος αιώνας... 5 1.1.3 Οι συνοικίες και η εξέλιξή τους... 6 1.1.4 Πυρκαγιές στη Θεσσαλονίκη... 8 1.1.5 Πολεοδομικά... 9 1.1.6 Η νομοθεσία που εφαρμόστηκε ο Οικοδομικός Κανονισμός της Θεσσαλονίκης... 12 1.1.7 Το σχέδιο Hebrard για την περιοχή μελέτης 13 1.1.8 Η συνοικία Του Αγ. Νικολάου... 13 1.1.9 Η ιστορία του Ο.Τ. 83... 15 1.1.10 Οικοδομικές φάσεις του οικοδομικού τετραγώνου... 16 1.1.11 Η ανασκαφή του Αγ. Νικολάου... 22 1.1.12 Αχειροποίητος... 24 1.1.13 Μπέη Χαμάμ - Λουτρά Παράδεισος... 24 1.2 Συγχρονική ανάλυση... 25 2. Αρχιτεκτονική ανάλυση - Τεκμηρίωση 2.1 Ιστορική Ανάλυση του κτιρίου... 32 2.2 Περιγραφή του κτιρίου - Αρχιτεκτονική αποτύπωση... 33 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι : ΣΧΕΔΙΑ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗΣ 38 2.3 Τυπολογία - μορφολογία... 52 2.4 Οικοδομικές φάσεις... 54 2.5 Κατασκευαστική δομή - Παθολογία 2,5.1 Κατασκευαστική δομή... 59 2.5.2 Παθολογία... 63 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ.1: _ΑΝΑΠΤΥΓΜΑΤΑ ΧΩΡΩΝ 68 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ.2:_ΣΧΕΔΙΑ ΔΑΠΕΔΟΣΤΡΩΣΕΩΝ 76 2.6 Αξιολόγηση - Συμπεράσματα... 79 3. Πρόταση Αποκατάστασης - Επανάχρησης Εισαγωγή... 82 3.1 Αρχές σχεδιασμού πρότασης... 83 3.2 Συμβατότητα... 85 3.3 Διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου... 85 3.3.1 Θεωρητικό και θεσμικό πλαίσιο... 85 (ενεργό οικοδομικό τετράγωνο) 3.4 Κτιριολογικό πρόγραμμα... 86 3.5 Περιγραφή πρότασης... 87 3.6 Επεμβάσεις αποκατάστασης... 88 Οι αρχιτεκτονικές επεμβάσεις... 88 Πρόταση ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων... 88 Χρωματική οργάνωση του κτιρίου... 88 3.7 Υλικά κατασκευής των προτεινόμενων παρεμβάσεων... 90 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ.1: _ΣΧΕΔΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗΣ 92 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ.2: _ΣΧΕΔΙΑ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΩΝ 107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ.3: _ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΕΣ ΑΠΕΙΚΟΝΗΣΕΙΣ 114 Βιβλιογραφία... 121 Πηγές εικόνων... 122

Εισαγωγή Η παρούσα μελέτη, με τίτλο «Αποκατάσταση - Eπανάχρηση Διατηρητέου Κτιρίου στην οδό Ιουστινιανού 27, με διερεύνηση για προσθήκη καθ ύψος», αποτελεί διπλωματική εργασία που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η εργασία αφορά τη μελέτη αποκατάστασης ενός διατηρητέου κτιρίου, τον επανασχεδιασμό του 3ου ορόφου και την προσθήκη δύο ορόφων καθ ύψος. Αφορά επίσης τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του κτιρίου, την ενοποίηση των ακάλυπτων χώρων του Ο.Τ. και την αξιοποίηση του γειτνιάζοντος αρχαιολογικού χώρου. Το υπό μελέτη κτίριο βρίσκεται στο οικοδομικό τετράγωνο 83, στην πυρίκαυστο ζώνη της Θεσσαλονίκης και συγκεκριμένα στην παλιά χριστιανική συνοικία του Αγ. Νικολάου του Τρανού. Πρόκειται για μεσαίο οικόπεδο, του οποίου η πρόσοψη βλέπει στην οδό Ιουστινιανού και η πίσω όψη στο προαύλιο της εκκλησίας. Στο παρόν τεύχος παρουσιάζονται η μέθοδος, οι τεχνικές και τα βήματα εργασίας, που ακολουθήθηκαν στο στάδιο ανάλυσης και τεκμηρίωσης του διατηρητέου κτιρίου έως το τελικό στάδιο της πρότασης αποκατάστασης και επανάχρησης για την αξιοποίηση και τη διάσωσή του ως πολιτιστικού αγαθού. Στα κεφάλαια που ακολουθούν, αναλύονται το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο χώρος και το κτίριο μελέτης, τα τυπολογικά και μορφολογικά στοιχεία του, η κατασκευαστική του δομή και η καταγραφή της παθολογίας του. Από την αξιολόγηση των παραπάνω στοιχείων προκύπτουν συμπεράσματα, τα οποία οδηγούν σε τεκμηριωμένες λύσεις τόσο για τη συμβατότητα της νέας χρήσης όσο και για την προβολή και την αξιοποίηση του κτιρίου και της διαμόρφωσής του περιβάλλοντος υπαίθριου χώρου του. Η παρούσα μελέτη ολοκληρώνεται με την αναλυτική περιγραφή και τα σχέδια της πρότασης του εν λόγω κτιρίου. Για να πραγματοποιηθεί η μελέτη αυτή ήταν σημαντική η συμβολή της οικογένειας Φωτιάδη (ιδιοκτητών του ακινήτου) στη συλλογή μαρτυριών και φωτογραφικού υλικού, καθώς και στη συγκατάθεσή τους στο να πραγματοποιηθεί αυτή η μελέτη. άδεια πρόσβασης στο υπό μελέτη κτίριο. Με την ολοκλήρωση των μεταπτυχιακών μου σπουδών θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους διδάσκοντες καθηγητές μου για τις πολύτιμες γνώσεις και τις εποικοδομητικές συζητήσεις κατά τη διάρκεια των μαθημάτων. Κυρίως όμως οφείλω θερμές ευχαριστίες στον επιβλέποντα της μεταπτυχιακής μου διπλωματικής εργασίας, κ. Μιχάλη Νομικό, ομότιμο καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Α.Π.Θ. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τις φίλες και συνεργάτιδές μου Αναστασία Παπαδοπούλου και Βανέσσα Τσακαλίδου, καθώς επίσης τους συναδέλφους αρχιτέκτονες Δήμητρα Σκρέκη, Παντελή Πετρίδη και Μαρία Μίζα, την πολιτικό μηχανικό Θάλεια Ευθυμιάδου, τον τοπογράφο μηχανικό Γιώργο Αλεξανδρή και τέλος τον σύζυγό μου Βαγγέλη Μπαλτζόπουλο, μηχανολόγο μηχανικό, για την υποστήριξη και την ανεκτίμητη βοήθεια καθ όλη τη διάρκεια του πονήματος αυτού. 2

1. Σχέση του κτιρίου με την ευρύτερη περιοχή

1.1 Διαχρονική ανάλυση 1.1.1 H ιστορία της Θεσσαλονίκης Σύντομο ιστορικό από την αρχαιότητα μέχρι την τουρκοκρατία Η Θεσσαλονίκη παρουσιάζει ένα μακρύ ιστορικό παρελθόν από την αρχαιότητα, τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή εποχή έως σήμερα. Το σύντομο ιστορικό της πόλης παρουσιάζεται μέσα από χρονολογίες μέχρι την τουρκοκρατία [1]. -315 π.χ. : Ίδρυση της Θεσσαλονίκης από τον Κάσσανδρο, κυρίαρχο τότε και βασιλιά της Μακεδονίας -148 π.χ. :Η Θεσσαλονίκη γίνεται πρωτεύουσα της ρωμαϊκής Επαρχίας της Μακεδονίας -50 μ.χ. : Ελευση του Αποστόλου Παύλου -Τέλη 3ου - αρχές 4ουαιώνα μ.χ. : Οικοδόμηση του Γαλεριανού Συγκροτήματος -303 ή 304: Μαρτύριο του αγίου Δημητρίου -390 μ.χ. :Εξέργεση και σφαγή των Θεσσαλονικέων στον Ιππόδρομο της πόλης -6ος - 7ος αιώνας: Επιδρομές Αραβοσλάβων, που αποκρούονται από τους υπερασπιστές της πόλης -904 μ.χ.: Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς πειρατές -1185μ.Χ.: Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς -1204μ.Χ.: Η Θεσσαλονίκη έδρα του φραγκικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης -1224μ.Χ.:Η Θεσσαλονίκη,που ίδρυσε ο Θεόδωρος Δούκας Κομνηνός -14ος αιώνας:ο Χρυσός Αιώνας της Θεσσαλονίκης για τα γράμματα και τις τέχνες -1185-1349 μ.χ.: Η εποχή των Ζηλωτών -1387-1403 μ.χ.: Η πρώτη τουρκοκρατία -1423-1430 μ.χ.: Η περίοδος της βενετοκρατίας -1423, 29 Μαρτίου: Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους του σουλτάνου Μουράτ Β Εικόνα 1: Λεπτομέρεια πτολεμαϊκού χάρτη, όπου η Θεσσαλονίκη αναγράφεται ως Thessalonica (Tabula Europa X, Geographia, έκδοση Basle από S. Münster και A. Petri, 1540) Εικόνα 2: Χάρτης της Θεσσαλονίκης εντός των τειχών από την έκδοση Orient Grece et Turkie d Europe, 1873 του γαλλικού εκδοτικού οίκου Hachette, όπου φαίνεται κατεδαφισμένο το παραθαλάσσιο τείχος. [1] Τσακτσίρα - Παπάνθιμου - Μάντζιος - Καλογήρου 2003, σελ.9-10 Εικόνα 3: Θεσσαλονίκη 1688 4

1.1.2 Η νεότερη και σύγχρονη Θεσσαλονίκη Η εποχή της τουρκοκρατίας Στις 29 Μαρτίου 1430 η Θεσσαλονίκη έπειτα από ολιγοήμερη πολιορκία καταλήφθηκε με έφοδο από τα τουρκικά στράτευμα που οδήγησε εναντίον της ο σουλτάνος Μουράτ Β [2]. Στην πόλη, που την υπεράσπιζαν λίγοι Βενετοί και Έλληνες πολεμιστές, είχαν μείνει μόνον επτά χιλιάδες κάτοικοι. Η πρώτη υποταγή της πόλης στους Τούρκους το 1387 από το Μουράτ Α και η ολοκληρωτική υποταγή της το 1391 από τον Βαγιαζίτ Α, συνετέλεσαν στη μείωση του πληθυσμού της πόλης σε μεγάλο βαθμό. Δυο χρόνια αργότερα ο Μουράτ δίνει διαταγή να γίνει καταγραφή (tahrir) των κτημάτων μέσα στην πόλη και προβαίνει στη διανομή των καλύτερων από αυτά σε αξιωματούχους. Διατάζει την εγκατάσταση χιλίων οικογενειών Τούρκων και χτίζει το πρώτο τούρκικο λουτρό, το Bey Hamami. Στην αρχή Τούρκοι και Έλληνες ζουν ανακατωμένοι, όπου βρέθηκαν. Ήδη όμως από το τέλος του 15ου αι. οι δεύτεροι περιορίζονται γύρω από τις εκκλησίες που δεν έχουν ακόμη καταληφθεί από τους Τούρκους. Ο πληθυσμός όμως παραμένει πολύ λίγος και όταν οι Εβραίοι της Ισπανίας ζητούν άσυλο στην οθωμανική αυτοκρατορία, ο Βαγιαζίτ Β βρίσκει την ευκαιρία να δυναμώσει την πόλη με νέο αίμα. Με την εγκατάσταση των Εβραίων προσφύγων από την Ισπανία γύρω στα 1500 και από την Ιταλία και άλλες χώρες της κεντρικής Ευρώπης κατά το διάστημα του 16ου αι., η Θεσσαλονίκη αποκτά το χαρακτήρα που θα διατηρήσει ως την απελευθέρωσή της. Γίνεται μια πόλη, όπου τα τρία κυριότερα από τα στοιχεία που την απαρτίζουν, δηλαδή οι Εβραίοι, οι Τούρκοι και οι Έλληνες χαράζουν έντονη την παρουσία τους σε κάθε εκδήλωση της ζωής της. Κατά τα μέσα του 17ου αι. σημειώνεται μια μεγάλη τομή στη ζωή της Θεσσαλονίκης. Το 1620 η πόλη κάηκε σχεδόν ολόκληρη. Εξαιτίας αυτής της καταστροφής, των συνεχών επιδημιών και των δυσβάσταχτων φορολογικών επιβαρύνσεων, μεγάλα τμήματα του εβραϊκού πληθυσμού εγκατέλειψαν την πόλη. Το ίδιο συνέβη και με τον χριστιανικό πληθυσμό. Η πληθυσμιακή μείωση συνετέλεσε πολύ στον μαρασμό της πόλης. Η καινούρια πόλη και εξαιτίας των πληθυσμιακών ανακατατάξεων, θα πρέπει να ήταν πολύ διαφορετική από την παλιά. Τότε πρέπει να άλλαξαν και οι ονομασίες των περισσότερων χριστιανικών συνοικιών. Η περιοχή που κάθε κοινότητα κατέχει, αρχίζει και διαμορφώνεται όλο και πιο καθαρά, απαλλαγμένοι από τα ξένα στοιχεία. Οι Τούρκοι, σιγά σιγά περιορίζονται στο επάνω ανηφορικό τμήμα της πόλης, το Μπαϊρ (=πλαγιά λόφου), [2] Δημητριάδης 1983, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της τουρκοκρατίας 1430-1912 με μοναδική εξαίρεση τη συνοικία Akce Mescid, που βρίσκεται κοντά στη θάλασσα. Τα σπίτια τους πολλές φορές είναι μεγάλα, διώροφα, λιθόκτιστα, με δύο ή τρεις αυλές, με ιδιαίτερα διαμερίσματα και υπόστεγα. Οι Εβραίοι και οι Έλληνες περιορίζονται στο πεδινό τμήμα της πόλης, τον Κάμπο. Οι Εβραίοι εγκαθίστανται στο κέντρο, από την Εγνατία και κάτω, και μόνο μια συνοικία τους, η Rogos, βρίσκεται από πάνω. Τα σπίτια τους είναι μικρά και πυκνοχτισμένα, χωρίς αυλές και οι δρόμοι στενοί, βρώμικοι και ανθυγιεινοί. Κατοικούν ακόμη στο ανατολικό μέρος της αγοράς, πίσω και ανάμεσα σε καταστήματα, εργαστήρια και αποθήκες. Οι Έλληνες είναι πιο σκορπισμένοι. Η περιοχή που καταλαμβάνουν οι περισσότεροι βρίσκεται κατά μήκος της Εγνατίας, από την εκκλησία του Αγ. Νικολάου ως την Πύλη της Καλαμαριάς, και παράλληλα με τα ανατολικά τείχη της πόλης, από την Πύλη πάλι της Καλαμαριάς ως την εκκλησία της Μεγάλης Παναγούδας. Απομονωμένες νησίδες βρίσκονται γύρω από τη Μητρόπολη, τη Μονή Βλατάδων και το Βαρδάρη. Η στασιμότητα και ο μαρασμός της οθωμανικής αυτοκρατορίας επιδρά στην εξέλιξη της Θεσσαλονίκης. Η οικονομική της δραστηριότητα περιορίζεται στην κατασκευή μάλλινων υφασμάτων και στην παραγωγή μπαρουτιού, βιομηχανίες οι οποίες βρίσκονται στα χέρια κυρίως των Εβραίων. Κατά τον 18ο αι. η πόλη καθίσταται μαζί με την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη κέντρο εμπορίου της αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο. Ανασχετικά στην εξέλιξή της στοιχεία αποτελούν οι συχνές πυρκαγιές και οι επιδημίες αποδεκατίζοντας τον πληθυσμό της. Ταυτόχρονα η αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας και οι εξαντλητικοί πόλεμοι έχουν ως αποτέλεσμα την αποδιοργάνωση της διοίκησης, τη συγκρότηση ληστρικών ομάδων, που λυμαίνονται την ύπαιθρο και την επικράτηση της τρομοκρατίας των γενιτσάρων της πόλης. Οι πληροφορίες για τον πληθυσμό προέρχονται από περιηγητές και δεν μπορούν να θεωρηθούν ακριβείς. Οι Έλληνες κάτοικοι της Θεσσαλονίκης υπολογίζονται γύρω στις 8-9.000, οι μουσουλμάνοι στις 10-37.000 και οι Εβραίοι στις 18-27.000. Στους τελευταίους μερικοί υπολογίζουν και τους Ντολμάδες, δηλαδή τους εξισλαμισμένους Εβραίους. 19ος αιώνας Το ελληνικό στοιχείο της Θεσσαλονίκης υφίσταται μιαν ακόμη υποχώρηση με την επανάσταση του 1821. Σε τέσσερις χιλιάδες υπολογίζονται οι κάτοικοι που οι Τούρκοι σφάζουν τα χρόνια εκείνα. Πολλοί είναι αυτοί που φεύγουν σε άλλα ασφαλή μέρη. Σύντομα όμως, μετά την εξολόθρευση των γενιτσάρων το 1826, ακολουθεί η περίοδος του Tanzimat, όπου αρχίζει στην οθωμανική αυτοκρατορία μια ανανεωτική προσπάθεια με σκοπό τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Ανάλογη είναι και η εξέλιξη της Θεσσαλονίκης και συμπίπτει με τις μεταρρυθμίσεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το εμπόριο αναπτύσσεται, η πόλη γίνεται το κέντρο πολιτικών, πολιτιστικών και κοινωνικών ζυμώσεων. Προοδευτικοί διοικητές γκρεμίζουν το 1869 αρχικά τα παραθαλάσσια τείχη και αργότερα μέρος των υπολοίπων από τη θάλασσα ως το ύψος της Εγνατίας. Γύρω στα 1850 κτίζεται το πρώτο νοσοκομείο της πόλης, που ονομάζεται αρχικά Gureba Hastahanesi (Νοσοκομείο Ξένων) και τώρα Αγ. Δημήτριος. Αργότερα κτίζεται το στρατιωτικό νοσοκομείο. Γύρω στα 1868-1888 ιδρύεται ο πρώτος μετεωρολογικός σταθμός. Η εγκατάσταση σιδηροδρομικών γραμμών (1871) και η ίδρυση νέου, σύγχρονου λιμένα, συνδέουν τη Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη και την Κεντρική Ευρώπη, δίνοντας νέα ώθηση στο εμπόριο. Ταυτόχρονα η εγκατάσταση τηλεγραφικών γραμμών καθιστά τον έλεγχο της κυβέρνησης αποτελεσματικότερο. Η πόλη αρχίζει να απλώνεται προς τα ανατολικά και δυτικά και σε λίγο αποκτά τροχιοδρόμους (1893) και εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρισμού και ηλεκτροκίνησης (1907). Από τα μέσα του 19ου αι. και μετά, η ανάπτυξη του χριστιανικού πληθυσμού της πόλης είναι ανάλογη με την αλματώδη πρόοδο που σημειώθηκε και σε ολόκληρη την Μακεδονία. Με τις ίδιες πάνω κάτω αναλογίες αυξάνεται και ο εβραϊκός πληθυσμός, ενώ αντίθετα ο τουρκικός πληθυσμός μειώνεται. 20ος αιώνας Ο εικοστός αιώνας βρίσκει τη Θεσσαλονίκη σε πλήρη ακμή. Η πόλη σφύζει από ζωή. Είναι το κέντρο ενός τεράστιου εμπορίου, εστία απελευθερωτικών αγώνων, πόλος έλξης και πεδίο συγκρούσεων συμφερόντων ξένων δυνάμεων, αφετηρία επαναστατικών κινημάτων. Στα μάτια κάθε επισκέπτη φαντάζει σαν ένα γοητευτικό κράμα από ευρωπαϊκά και ανατολίτικα στοιχεία. Πλάι στα ρωμαϊκά, τα βυζαντινά και τα τούρκικα μνημεία υψώνονται νέα, μοντέρνα κτίρια νεοκλασικού και εκλεκτικιστικού ρυθμού. Στις νέες συνοικίες της πόλης, ανακατωμένα τα διάφορα εθνικά στοιχεία της, αποτελούν ένα σύνολο γεμάτο ζωή και δραστηριότητα, που πολύ λίγο θυμίζει το λαό της Θεσσαλονίκης πριν από ένα αιώνα. Την πόλη αυτή έρχεται τον Οκτώβριο του 1912 να απελευθερώσει ο ελληνικός στρατός, δίνοντας τέλος σε μια κατοχή του κράτησε 482 χρόνια. Λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση, η ελληνική διοίκηση, στις 28 Απριλίου 1913, πραγματοποίησε την απογραφή των κατοίκων. Σε συνολικό πληθυσμό 157.889 ατόμων, απογράφηκαν 39.956 Έλληνες (25,31%), 61.439 Εβραίοι (38,91%), 45.867 Τούρκοι (29,05%) και 10,627 Βούλγαροι με άλλες εθνικότητες (6,73%). 5

1.1.3 Οι συνοικίες και η εξέλιξή τους Η κατανομή του πληθυσμού της πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης είναι γνωστή από την «Η τοπογραφία της τουρκοκρατούμενης Θεσσαλονίκης», Δημητριάδης 1983. Οι Έλληνες και οι Εβραίοι περιορίζονται στο πεδινό τμήμα της πόλης, γνωστό ως «Κάμπος» ενώ οι Τούρκοι στο επάνω, ανηφορικό τμήμα της πόλης γνωστό ως «Μπαϊρ». Τούρκικη συνοικία: Βρίσκονταν βόρεια από την Εγνατία και εκτείνονταν από το Επταπύργιο μέχρι την Αγ. Δημητρίου. Ο πληθυσμός τους αυξάνεται και τα σπίτια τους είναι συνήθως μεγάλα, διώροφα, λιθόχτιστα, με δύο ή τρεις αυλές, με παράθυρα προς τη θάλασσα και κλειστούς εξώστες με ιδιαίτερα διαμερίσματα και υπόστεγα [3]. Στα σαράγια τους υπάρχουν κήποι και αμπέλια με σιντριβάνια και περίπτερα. Οι συνοικίες που εγκαταστάθηκαν Τούρκοι ήταν του Αγ. Μηνά, της Χρυσής, του Ομφαλού, του Αγ. Δημητρίου, της Καταφυγής, της Αχειροποιήτου, της Αγ. Πελαγίας, του Ιπποδρομίου, του Αγ. Ισαάκ και των Ασωμάτων [4]. Εβραϊκή συνοικία: Βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης και όλες, εκτός από τη συνοικία Rogos, από την Εγνατία και κάτω (νότια). Απλώνονταν δυτικά από τη συνοικία του Akce Mescid ως την Πύλη του Βαρδάρη, και από την Εγνατία ως τη θάλασσα. Κατοικούν επίσης στο ανατολικό μέρος της Αγοράς, πίσω και ανάμεσα σε καταστήματα, εργαστήρια και αποθήκες. Οι πρώτες εβραϊκές συνοικίες δημιουργούνται με τη άφιξη των Εβραίων στην πόλη στα τέλη του 15ου αι. Η περιοχή που καταλαμβάνουν είναι μικρή σε σχέση με τον πληθυσμό που φιλοξενούσαν. Τα σπίτια τους είναι μικρά και πυκνοχτισμένα, χωρίς αυλές. οι δρόμοι είναι στενοί, βρώμικοι και ανθυγιεινοί. Ελληνική συνοικία: Οι Έλληνες κατοικούσαν στις ίδιες συνοικίες με τους Τούρκους, όπως αναφέρονται παραπάνω, καθώς και στη μικρή συνοικία του Γιάννη Μαύρου Κάλη, που ήταν καθαρά χριστιανική [5]. Είναι σκορπισμένοι και η περιοχή που καταλαμβάνουν οι περισσότεροι είναι κατά μήκος της Εγνατίας, από την εκκλησία του Εικόνα 4: Οι συνοικίες της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 20ου αιώνα. [3] Δημητριάδης 1983, σελ.17 [4] ό.π., σελ.24 [5] ό.π., σελ.24-25 6

Αγίου Νικολάου ως την Πύλη της Καλαμαριάς, και παράλληλα από τα ανατολικά τείχη της πόλης, από την Πύλη πάλι της Καλαμαριάς ως την εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς. Γύρω στη Μητρόπολη, στη Μονή Βλατάδων και στο Βαρδάρη βρίσκονται απομονωμένες νησίδες χριστιανικού πληθυσμού. Η καθολική συνοικία και η Αγορά θα απλωθεί στη θέση της περιορισμένης ελληνικής συνοικίας του Αγίου Μηνά, στα τέλη του 16 αι. Ως τότε, οι συνοικίες έχουν ακόμη τις βυζαντινές τους ονομασίες, ορισμένες όμως θα εξαφανιστούν αργότερα [6]. Εικόνα 5: Τοπογραφία κοινοτήτων. Χάρτης της Θεσσαλονίκης του 1882-83. Δημοσιεύτηκε το 1981 από τον Eyice Εικόνα 6: Χάρτης Θεσσαλονίκης 1882 [6] Δημητριάδης 1983, σελ.17 7

1.1.4 Πυρκαγιές στη Θεσσαλονίκη Οι πυρκαγιές αποτέλεσαν τη σοβαρότερη αιτία καταστροφής μεγάλων τμημάτων της Θεσσαλονίκης. Οι πληροφορίες για τις πυρκαγιές της πόλης ξεκινούν από τις αρχές του 14ο αι. με σημαντικότερες και μεγαλύτερες αυτές που συνέβησαν τον 19ο αι. (1840, 1849 και 1877). Μια μεγάλη πυρκαγιά συνέβη στις 22-23 Αυγούστου 1890, όπου κάηκε η περιοχή γύρω από την οδό Αγίου Νικολάου (Kastilya Havrasi) ως την οδό Παλαιών Πατρών Γερμανού (Akoe Mescid) και από τη θάλασσα ως την Εγνατία. Καταστράφηκε το μητροπολιτικό μέγαρο, ο μητροπολιτικός ναό του Αγ. Δημητρίου και προκλήθηκαν μεγάλες ζημιές στην Αγία Σοφία. Η περιοχή αυτή που κατοικούταν από εύπορους Έλληνες και Εβραίους και ξαναχτίστηκε με νέο ρυμοτομικό σχέδιο [7]. Μετά την απελευθέρωση, η πυρκαγιά του 1917, ήταν η μεγαλύτερη που συνέβη στην ιστορία της. Ξεκίνησε από ένα φτωχικό προσφυγικό σπίτι στην Ολυμπιάδος 3 και κράτησε σχεδόν τρεις μέρες καταστρέφοντας ολοσχερώς το 32% της συνολικής έκτασης της Θεσσαλονίκης, δηλαδή 120 εκτάρια από την περιοχή του Βαρδαρίου ως το Ιπποδρόμιο και από την οδό Κασσάνδρου ως την παραλία. Τα ερείπια της πυρκαγιάς κάπνιζαν 15 μέρες συνέχεια. Η πόλη της Θεσσαλονίκης είχε νεκρωθεί και μόνο μια περιοχή γύρω από το Λευκό Πύργο, που διασώθηκε, έδειχνε την παλιά της αίγλη. Το ύψος των υλικών ζημιών υπολογίστηκε σε 8.000.000 χρυσές λίρες. Η περιοχή που υπέστη τις καταστροφές της πυρκαγιάς, στα επίσημα έγγραφα αναφέρεται ως πυρίκαυστος ζώνη. Εικόνα 7: Οι απειλητικοί καπνοί της φωτιάς. Εικόνα από το Λευκό Πύργο. Εικόνα 8: Πολεοδομικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης εν μέρει πραγματοποιηθέν με προβολή του προτεινόμενου σχεδίου πάνω στο παλιό οθωμανικό, Αριθμός Τεκμηρίου: ΠΣ 38, Συγγραφέας/Δημιουργός: Σ. Φωτιάδης, Λεπτομέρειες: Nürnberg, 1493, Ξυλογραφία, 22,5 Χ 19 εκ., Χάρτες της Θεσσαλονίκης, Image 65 of 70 Εικόνα 9: Αεροφωτογραφία της Θεσσαλονίκης 1916. Δημοσίευση από την κλειστή ομάδα Άγνωστη Θεσσαλονίκη. Εικόνα 10: Αεροφωτογραφία της περιοχής μετά την καταστροφή. Από το λεύκωμα Incendie de Salonique. 18-19 Aout 1917 της Αεροναυτικής Υπηρεσίας του γαλλικού στρατού. [7] Δημητριάδης 1983, σελ.458-459 [8]Τσακτσίρα - Παπάνθιμου - Μάντζιος - Καλογήρου 2003, σελ.458 8

1.1.5 Πολεοδομικά Ο εκσυγχρονισμός της Θεσσαλονίκης αρχίζει τον 19ο αι. και συμπίπτει με τις μεταρρυθμίσεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας [8]. Η βασική αφετηρία των επεμβάσεων οριοθετείται στα 1869, όταν κατεδαφίζεται το παραθαλάσσιο τείχος. Παράλληλα η εγκατάσταση των δημοτικών αρχών σε συνδυασμό με την εγκατάσταση των οικονομικών δραστηριοτήτων στον πυκνοδομημένο ιστό του ιστορικού κέντρου, οδήγησαν σε πολεοδομικές επεμβάσεις, μέχρι το 1900, όπως [9]: 1. Διανοίγονται, ευθυγραμμίζονται ή και δημιουργούνται πέντε βασικές αρτηρίες που διατρέχουν τον ιστορικό πυρήνα : Χάραξη της παραλιακής (λεωφόρος Νίκης 1866) Διάνοιξη της οδού Σαμπρή Πασά (σημερινή Βενιζέλου) Διάνοιξη της οδού Μιδάτ Πασά (Αγ. Δημητρίου,1875) Ευθυγράμμιση της οδού Βαρδαρίου (Εγνατία, 1887) Χάραξη Λεωφόρου Εθνικής Αμύνης (Χαμιντιέ) μετά την κατεδάφιση του ΝA τείχους (1889) 2. Αναμορφώνονται και ενοποιούνται οι περιοχές του λιμανιού και των σιδηροδρομικών σταθμών με τις βασικές λειτουργικές του προεκτάσεις αποθήκες, περιοχή χονδρεμπορίου, αγορά. 3. Διευκόλυνση της επέκτασης της πόλης έξω από τον παραδοσιακό πυρήνα 4. Κτίζονται δημόσια κτίρια και κτίρια υπηρεσιών 5. Η πόλη αποκτά δίκτυα υποδομής: δημόσια συγκοινωνία με ιππήλατα τραμ στα 1893 και ηλεκτροκίνητα στα 1907,ύδρευση (1893) Φωταέριο (1890) Αποχέτευση (1890) δημοτικές και κοινωφελείς υπηρεσίες: πυροσβεστική (1901), υγειονομική υπηρεσία στο λιμάνι, δημόσιου φωτισμού (1893). Μετά την πυρκαγιά του 1917, ψηφίστηκε ομόφωνα ο Νόμος 1394/1918, ο οποίος τροποποιήθηκε σύντομα, και αντικαταστάθηκε εν μέρει από τον Ν 2633/1921 «περί διαθέσεως ακινήτων». Το νομοθετικό έργο ρυθμίζει τη συγκρότηση και τη λειτουργία της Κτηματικής Ομάδας, κάνει οικονομικές και διαχειριστικές ρυθμίσεις, ορίζει οικοδομική νομοθεσία κα. Τα βασικά χαρακτηριστικά του νόμου είναι ότι: - αντιμετωπίζει το χώρο της πόλης ως χώρο συλλογικό και όχι ως άθροισμα ιδιοκτησιών - διαφοροποιεί το χαρακτήρα της κρατικής παρέμβασης προς την κατεύθυνση της συνολικής αναδιάρθρωσης του αστικού χώρου και όχι της περιστασιακής ή σημειακής διόρθωσής του. Εικόνα 12: Ρυμοτομικό διάγραμμα 24-3-19, ΦΕΚ74/3-4-19, Ανεκλήθη δια του 24/9/1921 Δ/Σ. Εικόνα 11: Ρυμοτομικό διάγραμμα 24-9-21, ΦΕΚ184/30-9-21. [9]Καραδήμου-Γερόλυμπου 1995, σελ.458 9

Εικόνα 14: Προσχέδιο Mawsond 1918 για το ιστορικό κέντρο. σίας κράτους και ατομικών συμφερόντων με στόχο την αξιοποίηση των θετικών πλευρών του. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος θεωρεί το ζήτημα της ανοικοδόμησης της Θεσσαλονίκης σπουδαίο και εγείρει το θέμα του επανασχεδιασμού της [10]. Για τη διαφύλαξη της απόφασης θεσπίζονται ένα σύνολο απαγορευτικών διατάξεων, άμεσο ξεκαθάρισμα της καμένης περιοχής και κατεδάφιση των ημικατεστραμένων οικημάτων καθώς και δημιουργία καταυλισμών σε συγκεκριμένες επιλεγμένες θέσεις. Ο Δ. Λαμπαδάριος, καθηγητής Κατωτέρας και Ανωτέρας Γεωδαισίας του ΕΜΠ, πραγματοποιεί καταμέτρηση των καταστροφών και προχωράει στην εκπόνηση πρόχειρου σχεδίου. Με υπουργική απόφαση ορίστηκε Επιτροπή Σχεδίου, η «Διεθνής Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης», η oποία περιλαμβάνει τους: -Mawson, Άγγλο πολεοδόμο-αρχιτέκτονα πάρκων, επικεφαλή της Επιτροπής -Jos.Pleyber,Γάλλο οδοποιό-λοχαγό του γαλλικού στρατού της μονάδας «μηχανικού» -Emb. Hebrard, Γάλλο αρχιτέκτονα-πολεοδόμο -Αγγ. Γκίνη, πολ. μηχανικό -Αριστ. Ζάχο, αρχιτέκτονα -Κων/νο Κιτσίκη, αρχιτέκτονα -Κων/νο Αγγελάκη, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Η παραπάνω επιτροπή, με πρόεδρο τον Hebrard και τη βοήθεια των ελλήνων αρχιτεκτόνων Αριστοτέλη Ζάχο και Κωνσταντίνο Κιτσίκη, εκπόνησε το ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης, ένα σχέδιο που έγινε Εικόνα 13: Πολεοδομικός ιστός πριν από την πυρκαγιά και μετά τη νέα ρυμοτομία του 1981. - χρησιμοποιεί τον πολεοδομικό σχεδιασμό ως υποκινητή για την αύξηση των αξιών της γης. - συνειδητοποιεί τα προβλήματα που αναφύονται σε έναν αστικό χώρο παραδοσιακής μορφής κατά τον εκσυγχρονισμό και τη μετάβασή του σε νέο επίπεδο ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας και επιχειρεί να τα χειρισθεί επεκτείνοντας τον παρεμβατικό ρόλο του κράτους. - διαδηλώνει την εμπιστοσύνη στη δυνατότητα αρμονικής συνεργα[10] Καραδήμου-Γερόλυμπου 1995, σελ.82 Εικόνα 15: Πρώτο σχέδιο Hébrard 1918 για το ιστορικό κέντρο. Εικόνα 16: Σχέδιο οικοπέδων και ρυμοτομίας 10

Εικόνα 17: Thessalonique Hébrard. PNG 11

γνωστό ως Σχέδιο Εμπράρ, το οποίο παραδόθηκε στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας στις 29 Ιουνίου 1918. Η Κτηματική Ομάδα συγκροτείται από όλα τα ακίνητα που βρίσκονται στην καμένη έκταση της Θεσσαλονίκης, καθώς και ενδεχομένως και από ακίνητα που βρίσκονται εντός των ορίων του Νέου Σχεδίου της πόλης [11]. Σκοπός της ήταν η εφαρμογή του νέου σχεδίου και η δίκαιη κατανομή της αξίας των ακινήτων. Μετά τη δημοσίευση στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως, το δικαίωμα της κυριότητας του ακινήτου περνάει στην Κτηματική Ομάδα ενώ για τον πρώην δικαιούχο εκδίδεται ένα ομόλογο που ονομάστηκε «Κτηματόγραφο» και ορίζει το ανάλογο ποσό της αξίας του ακινήτου. Ο τρόπος κατανομής πραγματοποιείται από πενταμελή επιτροπή αρχιτεκτόνων και μηχανικών, που προβαίνει μετά από το εγκεκριμένο σχέδιο στην κατάτμηση των ιδιωτικών χώρων σε οικοδομικές εκτάσεις. Ολόκληρη η καμένη περιοχή διαιρείται σε 6 τομείς και γίνεται προσπάθεια κάθε τομέας να διαιρείται σε μεγαλύτερο αριθμό οικοπέδων έτσι ώστε να ενταχθούν τα διασωθέντα κτίρια από την πυρκαγιά σε ακέραια οικόπεδα [12]. Η πόλη χωρίζεται σε τρεις σαφώς διακεκριμένες περιοχές, με ζώνες πρασίνου ανάμεσά τους, σύμφωνα το σχέδιο του Hebrard [13]. Το ανατολικό τμήμα, που εκτείνεται από τον Πύργο ως την Καλαμαριά, ορίζεται ως περιοχή κατοικίας και αναψυχής. Το ιστορικό τμήμα, από τον Πύργο ως το λιμάνι και την περιοχή Βαρδαρίου, γίνεται το διοικητικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό κέντρο της πόλης. Το δυτικό τμήμα συγκεντρώνει την βιομηχανική λειτουργία, τις αποθήκες του χονδρεμπορίου, τους βασικούς σταθμούς των δικτύων συγκοινωνίας, καθώς και κατοικίες για την εργατική τάξη. Επίσης επιλύεται το κυκλοφοριακό σύστημα της πόλης. Ο ιστός της πόλης οργανώνεται πάνω σε ένα τυπικά ορθογωνικό κάναβο, παράλληλο προς τη θάλασσα, που επαναλαμβάνει τα ίδια περίπου μεγέθη οικοδομικών τετραγώνων. 1.1.6 Η νομοθεσία που εφαρμόστηκε ο Οικοδομικός Κανονισμός της Θεσσαλονίκης Η εφαρμογή του Νέου Σχεδίου, συμπληρώνεται με τη σύνταξη του πρώτου Οικοδομικού Κανονισμού της Ελλάδας [14] που είναι και ο πρόδρομος όλων των Γενικών Οικοδομικών Κανονισμών (ΓΟΚ). Ο κανονισμός αποτελείται από 9 κεφάλαια και 108 άρθρα. Αρχικά επιβάλλει την έκδοση της οικοδομικής άδειας και ορίζει τις οικοδομικές γραμμές και τη θέση των κτισμάτων στο οικόπεδο. Θεσπίζονται για πρώτη φορά οικοδομικά συστήματα (συνεχές, μη συνεχές και μικτό), ορίζονται ανώτατα επιτρεπόμενα ύψη ανάλογα το πλάτος των οδών και αποστάσεις από τα όρια. Οι ακάλυπτοι χώροι του ΟΤ επιβάλλεται να είναι ενωμένοι και απαγορεύεται οι κύριοι χώροι, συμπεριλαμβανομένης και της κουζίνας, να φωτίζονται από φωταγωγούς. Οι χώροι υγιεινής, οι διάδρομοι και οι αποθήκες μπορούν να βλέπουν σε αυλές 12 τ.μ. Όσον αφορά τις αρχιτεκτονικές προεξοχές, λειτουργικές ή μορφολογικές, διέπονται από ένα πνεύμα επίλυσης αρχιτεκτονικών προβλημάτων ώστε να δημιουργείται αθροιστικά ένα ενιαίο σύνολο. Αναφέρεται ειδικά «στους ρυθμούς αρχιτεκτονικής που επιβάλλονται επί των πλατειών και των αρτηριών της νέας πόλης» και ορίζει τα σχέδια των προσόψεων των κτιρίων που εγκρίνονται από επιτροπή. Από αρχιτεκτονικό έλεγχο εγκρίνονται και τα υπόλοιπα κτίρια των βασικών δρόμων ενώ απαγορεύεται κάθε τοιχοκόλληση και διαφήμιση. Επίσης ορίζονται οι όροι εκτέλεσης των οικοδομικών εργασιών, τα επιτρεπόμενα δομικά υλικά κυρίως για την αποφυγή πυρκαγιάς, καθώς και ο κτιριολογικός κανονισμός για την υγιεινή των κατοικιών, τον επαρκή φωτισμό και αερισμό τους, τη σύνδεσή τους με τα δίκτυα και τις επιτρεπόμενες γειτνιάσεις με ειδικές και προβληματικές λειτουργίες. Τέλος ορίζει διατάξεις για τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις που χωροθετούνται στο κέντρο της πόλης, που εκτείνεται μεταξύ Βαρδαρίου και Δενδροποτάμου. Το σχέδιο, μέχρι να καταλήξει στην τελική του μορφή, τροποποιείται αρκετές φορές και εφαρμόζεται μόνο στη κεντρική περιοχή της πόλης. Με το σχέδιο Hebrard, η παλιά ιστορική Θεσσαλονίκη εντός των τειχών θα αλλάξει πλήρως μορφή γιατί ανοικοδομείται με γρήγορους ρυθμούς μετά το 1922. [11] Καραδήμου-Γερόλυμπου 1995, σελ.100 [12] ό.π., σελ.114 [13] ό.π., σελ.141 Εικόνα 18: Σχέδια που συνοδεύουν τον Οικοδομικό Κανονισμό της Θεσσαλονίκης (Β.Δ. 8.5.1920) [14] Καραδήμου-Γερόλυμπου 1995, σελ.117-123 12

1.1.7 Το σχέδιο Hebrard για την περιοχή μελέτης Ένα από τα βασικά συστατικά στοιχεία του σχεδίου Hebrard για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης αποτέλεσαν οι μνημειακές συνθέσεις με τους κεντρικούς κάθετους άξονες προς τη θάλασσα. Δημιουργήθηκαν τέσσερις ενότητες γραμμικών χώρων με διαφοροποιημένα λειτουργικά χαρακτηριστικά και εμφανή μνημειακό χαρακτήρα: ο άξονας της Αριστοτέλους, της Αγίας Σοφίας, της Δημητρίου Γούναρη και των ανοικτών χώρων από το πανεπιστήμιο ως την παραλία. Η λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών (σημερινή οδός Αριστοτέλους) ήταν η ουσιαστική καινοτομία του σχεδίου. Κυρίαρχη θέση στην ακολουθία πλατειών και διευρύνσεων που συνθέτουν τον κεντρικό μνημειακό άξονα της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με το σχέδιο Hebrard για την περιοχή μελέτης, κατείχε η «Πλατεία των Πολιτών» (Place Civique, σήμερα πλατεία Αρχαίας Αγοράς-Δικαστηρίων) στην περίμετρο της οποίας προβλεπόταν η χωροθέτηση του συγκροτήματος του δημαρχείου, των δικαστηρίων και άλλων διοικητικών κτηρίων, σε συνδυασμό με τα διατηρούμενα μνημεία της Παναγίας Χαλκέων και του Μπέη Χαμάμ. Στην απόληξη του κεντρικού άξονα το αρχικό σχέδιο περιλάμβανε θριαμβικό τόξο που οδηγούσε στην πλατεία της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου. Η προοπτική θα κατέληγε στο κοίλο ενός υπαίθριου θεάτρου που πλαισιωνόταν από την αμφιθεατρική διάταξη της Άνω Πόλης. Η απόπειρα ανέγερσης του δικαστικού μεγάρου στα μεταπολεμικά χρόνια αποκάλυψε το συγκρότημα της αρχαίας αγοράς. Η ανασκαφή απέδειξε ότι αναπτυσσόταν ακριβώς στη θέση του προτεινόμενου πολιτικού-διοικητικού κέντρου. Η σύμπτωση αυτή αποτελεί ένδειξη της σωστής αίσθησης που είχε ο Εμπράρ για την κεντρικότητα και υπήρξε ένας από τους λόγους που δεν επέτρεψαν την πλήρη υλοποίηση της φιλόδοξης αστικής σύνθεσης, γεγονός που αποστέρησε τη Θεσσαλονίκη από ένα μοναδικό διοικητικό κέντρο, αλλά διευκόλυνε την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου. Η περιοχή διαμορφώθηκε βαθμιαία ως διευρυμένος χώρος πρασίνου. Από την αρχική διάταξη διασώθηκε, ως ένα βαθμό ο κεντρικός άξονας που διακόπτεται από το χώρο της ανασκαφής, καθώς και ορισμένες χαράξεις και διευθετήσεις γύρω από την Παναγία Χαλκέων και το Μπέη Χαμάμ. Παράλληλα υπήρχε σύνδεση και ανάδειξη και της Αχειροποιήτου με το σχεδιασμό της αντίστοιχης πλατείας που την περιβάλλει. Για οδικό δίκτυο γύρω από την περιοχή μελέτης προτεινόταν γενναίες καινοτομίες στα πλάτη των δρόμων, για την οδό Εγνατία 28μ. και 35μ. και για την οδό Αριστοτέλους 30μ. Επίσης, μέσω του αστικού αναδασμού τα οικόπεδα ξανασχεδιάζονται με τρόπο ώστε να προσαρμόζονται στο νέο δίκτυο των δρόμων. Εικόνα 20: Πρόταση του Εμπράρ για μια Place Civique, 1918. Εικόνα 21: Η Πλατεία Αριστοτέλους και η διαμόρφωση της παραλίας, σχέδιο Hébrard (1923). 1.1.8 Η συνοικία του Αγίου Νικολάου Η συνοικία του Αγ. Νικολάου ήταν μία από τις χριστιανικές συνοικίες του κέντρου της Θεσσαλονίκης κατά τον 18ο-19ο αιώνα. Αναφέρεται επίσης στα τουρκικά φορολογικά κατάστιχα το 1906, όταν η πόλη ήταν ακόμη τουρκική και πριν την πυρκαγιά του 1917. Βρισκόταν πάνω από την Εγνατία, έφτανε ως το ύψος της παλιάς Αριστοτέλους (Kule Carsisi = Αγορά του Πύργου) και συνέχιζε ως το Kurrahane (= Οίκου Αναγνώσεως του Κορανίου). Διασχιζόταν από παράλληλους και κάθετους δρόμους καθώς και από αρκετά αδιέξοδα. Εικόνα 19: Ο μνημειακός άξονας από την εκκλησία του Αγ. Δημητρίου ως την Πλατεία Αριστοτέλους. Στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, εκτός από την εκκλησία του Αγ. Νικολάου που αποτελούσε και το κέντρο της ομώνυμης συνοικίας, υπήρχαν συνολικά 203 σπίτια, 22 καταστήματα, ένα καφενείο, ένας φούρνος, δεκατρία δωμάτια και δύο σησαμελαιοτριβεία. Στη λεωφόρο Aya Nicola Klisari απέναντι από την εκκλησία, υπήρχε το μαυσωλείο του Kesik-Bas Ali Baba και λίγο πιο πέρα ενός άλλου άγνωστου. Στη γωνία αυτού του δρόμου με την Εγνατία υπήρχε μια βρύση που ανήκε στο διπλανό τζαμί του Biyikli Suleyman Aga. Στο δρόμο Atik Mahkeme βρισκόταν το οικόπεδο του παλιού Δικαστη- 13

ρίου (εκεί που βρίσκεται σήμερα το Πειραματικό Σχολείο του Α.Π.Θ.) [15]. Στην άκρη του δρόμουeski Cuma βρισκόταν ο Τεκές των Πεταλωτών ( Na lband Tekkesi), στην άλλη άκρη από την ίδια πλευρά ήταν μια βρύση και αμέσως μετά το τζαμί το τζαμί Esli Cuma (Αχειροποίητος)[16]. Όταν στα 1890 κάηκε ο παραθαλάσσιος μητροπολιτικός ναός του Αγ. Δημητρίου, ο ναός του Αγ. Νικολάου επιλέχθηκε ανάμεσα σε όλες τις εκκλησίες της πόλης για να τον αντικαταστήσει. Οι επωνυμίες «Τρανός», «Μεγάλος», «Πλούσιος» και «Αρχοντικός» που του αποδίδονταν για να ξεχωρίζει από τον Αγ. Νικόλαο τον Ορφανό ή Μικρό, φανέρωναν τη μεγάλη σημασία για την πόλη και το κύρος και την ευμάρεια τόσο του ίδιου όσο και της συνοικίας του, όπου είχαν τις κατοικίες τους πλούσιοι Έλληνες [17]. Σ αυτόν τελέστηκε και η δοξολογία για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης στις 27 Οκτωβρίου 1912. Η συνοικία επλήγη και υπέστη σοβαρές καταστροφές από την πυρκαγιά στις 6 Αυγούστου 1917. Το τζαμί του Biyikli Suleyman Aga καταστράφηκε ολότελα [18]. Ο Άγιος Νικόλαος ο Τρανός που δέσποζε στη συνοικία κάηκε, όχι όμως ολοκληρωτικά, όπως μαρτυρούν φωτογραφίες μετά την πυρκαγιά. Η χάραξη του ρυμοτομικό σχέδιο του 1919, έκοψε τον ημικατεστραμένο ναό [19]. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922 τα ερείπια του χρησίμευσαν για πρόχειρες εγκαταστάσεις προσφύγων, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από το αποχετευτικό σύστημα από πήλινους σωλήνες που βρέθηκε σε χαμηλό βάθος από τις ανασκαφές [20]. Στα 1928 τα ερείπια κατεδαφίστηκαν και το 1936 (αρ. αδείας 107, ιδιοκτήτης η Επιτροπή Ναού Αγ. Νικολάου, αρχιτέκτων Μαξ. Ρούμπενς) [21] κτίστηκε ανατολικότερα ο σημερινός ναΐσκος [22]. συνοικία Αγίου Νικολάου Στο προαύλιό του προβλέπονταν να ανοικοδομηθεί το Μέγαρο της Αστυνομίας. Οι σωστικές ανασκαφές του 1973 και 1976-77 και οι αλλεπάλληλες δικαστικές διεκδικήσεις από τη μονή της Αγ. Θεοδώρας, ξανάφεραν στην επιφάνεια το χαμένο σημαντικό μνημείο αποτρέποντας και την ανέγερση του Μεγάρου [23]. Εικόνα 22: Η Χριστιανική συνοικία Αγ. Νικολάου, πριν την πυρκαγιά του 1917. Εικόνα 23: Άποψη της συνοικίας της Αγ. Σοφίας πριν την πυρκαγιά του 1917. Σε κύκλο διακρίνεται ο Αγ. Νικολάος ο Τρανός Εικόνα 24: Άποψη τμήματος της Θεσσαλονίκης προς τα νοτιοανατολικά μετά την πυρκαγιά του 1917. Καρτ-ποστάλ. Εικόνα 25: Αγ. Νικόλαος Τρανός. Άποψη από τα νότια μετά την πυρκαγιά του 1917. (πηγή: Δημητριάδη Β., Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της τουρκοκρατίας 1430-1912) [15] Δημητριάδη, 1983, σελ.55 [16] ό.π., σελ.71-72 [17] Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, 1993, σελ.134-135 [18] Δημητριάδη, 1983, σελ.325 [19] Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, 1993, σελ.134-135 [20] Αντωνίου και Μακρή, 1993, σελ.274 [21] Αρχείο Πολεοδομίας ΠΖΘ [22] Ι.Μ.Θ. http://www.imth.gr/default.aspx?lang=egr&loc=1&&page=230&iem=1337 [23] Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, 1993, σελ.134-135 14

1.1.9 Η ιστορία του Ο.Τ. 83 Η συνοικία επλήγη και υπέστη σοβαρές καταστροφές από την πυρκαγιά του 1917 και η περιοχή ξανακτίστηκε εξολοκλήρου στο καινούριο οικοδομικό τετράγωνο όπως προβλεπόταν από το σχέδιο Hebrard. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τον τρόπο κτήσης των οικοπέδων, αν δηλαδή τα οικόπεδα δόθηκαν στους αρχικούς ιδιοκτήτες ή σε άλλους μετά από πλειστηριασμό. (χάρτης ανασκαφής) Μετά από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο αρχείο της πυρίκαυστου ζώνης, βρέθηκαν αρκετά στοιχεία για τα κτίρια των οικοπέδων του οικοδομικού τετραγώνου 83, όπως σχετικές άδειες και σχέδια, στα οποία αναγράφονται τα ονόματα των ιδιοκτητών και των αρχιτεκτόνων. Εικόνα 26: Τοπογραφικό του Διατάγματος 30-12-1972_ΦΕΚ15Δ_23-1-73, όπου φαίνεται ο χώρος ανέγερσης του αστυνομικού μεγάρου. Εικόνα 27: Τοπογραφικό. Ο καμένος και ο σύγχρονος ναός σε σχέση με το παλιό και νέο ρυμοτομικό σχέδιο. 15

1.1.10 Οικοδομικές φάσεις του οικοδομικού τετραγώνου Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας που πραγματοποιήθηκε, φαίνεται ότι μπορούν να οριστούν τρεις οικοδομικές φάσεις για το οικοδομικό τετράγωνο και για την οδό Ιουστινιανού. Η πρώτη φάση, η αρχική, μπορεί να θεωρεί αυτή που προκύπτει από τα στοιχεία που υπάρχουν για την περιοχή πριν την πυρκαγιά του 1917 και συγκεκριμένα ο γενικός χάρτης του B. Δημητριάδη για την χριστιανική συνοικία του Αγ. Νικολάου (εικ. 3), το ρυμοτομικό σχέδιο της εποχής (εικ.4), οι φωτογραφίες πριν και αμέσως μετά από την πυρκαγιά (βλ. φωτο συνοικίας). Η δεύτερη φάση μπορεί να θεωρηθεί αυτή, που σύμφωνα με τα σχέδια από το αρχείο της πολεοδομίας, κατασκευάστηκαν κτίρια από το 1925 και μετά (βλ. παραπάνω πίνακα) στο καινούριο οικοδομικό τετράγωνο (νέο ρυμοτομικό σχέδιο Hebrard) (εικ.4). Η συνολική εικόνα του οικοδομικού τετραγώνου και η κατασκευή των διάφορων κτιρίων του, πρέπει να ολοκληρώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 30. Η τρίτη και τελευταία φάση είναι η σημερινή υφιστάμενη κατάσταση, όπου οι μεγάλες αλλαγές γίνονται κατά τις δεκαετίες 60-70 με τις πολυκατοικίες που οικοδομήθηκαν από τις αντιπαροχές των οικοπέδων και συγκεκριμένα των οικοπέδων 3 και 8. Τα υπόλοιπα κτίρια είχαν κηρυχθεί διατηρητέα από το ΥΠΕΧΩΔΕ και υφίστανται μέχρι σήμερα, με καλή ή χειρότερη κατάσταση διατήρησης. Το συγκεκριμένο Ο.Τ. βρίσκεται σε άμεση γειτνιάσει με την Πλατεία Δικαστηρίων - Αρχαία Αγορά και την Αχειροποίητο. Σύμφωνα με τις αναμνήσεις του κ. Αθανάσιου Φωτιάδη, η πλατεία Δικαστηρίων, ήταν ένας αδιαμόρφωτος χωμάτινος χώρος, όπου στην ανατολική πλευρά δέσποζαν τα λουτρά Παράδεισος (Μπέη Χαμάμ, 1444) και τα οποία λειτουργούσαν κανονικά ως το 1968. Σήμερα έχουν περιέλθη στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. Εικόνα 28: Χάρτης με διαστάσεις οικόπεδων των Ο.Τ. 83,84,85 και 86 Π.Ζ.Θ. 16

Εικόνα 29: Σύνθεση - Κάτοψη ορόφου κτιρίων Ο.Τ.83 των αρχικών οικοδομικών αδειών (δεκαετία 20) από το αρχείο της Π.Ζ.Θ 17

Εικόνα 30: Σύνθεση - Ανάπτυγμα κτιρίων επί της οδού Μητροπολίτου Γενναδίου των αρχικών οικοδομικών αδειών (δεκαετία 20) από το αρχείο της Π.Ζ.Θ Εικόνα 31: Σύνθεση - Ανάπτυγμα κτιρίων επί της οδού Φιλλίπου των αρχικών οικοδομικών αδειών (δεκαετία 20) από το αρχείο της Π.Ζ.Θ Εικόνα 32: Σύνθεση - Ανάπτυγμα κτιρίων επί της οδού Μπακατσέλου (πρώην Μενελάου) των αρχικών οικοδομικών αδειών (δεκαετία 20) από το αρχείο της Π.Ζ.Θ 18

Εικόνα 33: Σύνθεση - Ανάπτυγμα κτιρίων επί της οδού Ιουστινιανού των αρχικών οικοδομικών αδειών (δεκαετία 20) από το αρχείο της Π.Ζ.Θ Εικόνα 34: Ανάπτυγμα κτιρίων επί της οδού Ιουστινιανού στο Ο.Τ. 83. Υπάρχουσα κατάσταση. 19

Εικόνα 35: Άποψη γωνιακού διατηρητέου κτιρίου επί της οδού Μ. Γενναδίου 24. Εικόνα 36: Άποψη του προκτίσματος επί της οδού Μ. Γενναδίου 22. Διακρίνονται τα μέτωπα των πίσω όψεων των κτιρίων επί της οδού Μπακατσέλου. Εικόνα 37: Δυτική άποψη του Αγ. Νικολάου Τρανού. Εικόνα 38: Άποψη γωνιακού διατηρητέου κτιρίου επί της οδού Μ. Γενναδίου 18 και Ιουστινιανού, στο οποίο γεννήθηκε ο Μ. Αναγνωστάκης. Εικόνα 39: Άποψη γωνιακής πολυόροφης οικοδομής επί της οδού Φιλίππου 29 και Μπακατσέλου. Εικόνα 40: Άποψη διατηρητέου κτιρίου επί της οδού Φιλίππου 27. Εικόνα 41: Άποψη γωνιακού διατηρητέου κτιρίου επί της οδού Φιλλίπου 25 και Μ. Γενναδίου. 20

Εικόνα 42: Άποψη γωνιακής πολυόροφης οικοδομής επί της οδού Μπακατσέλου 9 και Ιουστινιανού. Εικόνα 43: Ανατολική άποψη του Αγ. Νικολάου Τρανού Εικόνα 44: Άποψη κτιρίου χαρακτηρισμένο ως συνοδείας. Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του ΥΜΑΘ, αρ. πρωτ. 1286/8-4- 2015: Αξιόλογο κτίριο ως αυτοτελής κατασκευή και ως μέρος συνόλου. Αποτελεί σύνολο με το όμορο κτίριο επί της οδού Μενελάου 13. Αξιόλογα στοιχεία είναι η τριμερής οργάνωση της άψης με κεντρικό έρκερ στον α και β όροφο, με απλά διακοσμητικά στοιχεία στην ποδιά των παραθύρων του. Δεν χαρακτηρίζονται ως διατηρητέες οι προσθήκες πάνω από τον 3ο όροφο. Εικόνα 45: Άποψη κτιρίου χαρακτηρισμένο ως συνοδείας. Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του ΥΜΑΘ, αρ. πρωτ. 1286/8-4-2015: Αξιόλογο κτίριο ως αυτοτελής κατασκευή και ως μέρος συνόλου. Αποτελεί σύνολο με το όμορο κτίριο επί της οδού Μενελάου 15. Αξιόλογα στοιχεία είναι η τριμερής οργάνωση της άψης με κεντρικό έρκερ συνδυασμό με εξώστες εκατέρωθεν, ο τονισμός των κατακόρυφων και οριζόντιων ζωνών και της βάσης του κτιρίου. Εικόνα 46: Άποψη γωνιακής πολυόροφης οικοδομής επί της οδού Μπακατσέλου 17 και Φιλίππου. Εικόνα 47: Άποψη διατηρητέου κτιρίου επί της οδού Ιουστινιανού 25. Εικόνα 48: Άποψη διατηρητέου κτιρίου επί της οδού Ιουστινιανού 27. Αντικείμενο παρούσας μελέτης. Εικόνα 49: Άποψη γωνιακής πολυόροφης οικοδομής επί της οδού Ιουστινιανού 29 και Μπακατσέλου. (πηγή: προσωπικό αρχείο της συγγραφέως) 21

1.1.11 Η ανασκαφή του Αγ. Νικολάου Το οικόπεδο του υπό μελέτη κτιρίου, γειτνιάζει με τον αύλειο χώρο του Αγ. Νικολάου Τρανού, όπου πραγματοποιήθηκε ανασκαφή που έφερε στο φως σημαντικές πληροφορίες. Η ανασκαφή [24] του Αγ. Νικολάου Τρανού άρχισε το 1973, με στόχο τη διερεύνηση αρχαίων ερείπιων στα θεμέλια του Αστυνομικού Μεγάρου της Θεσσαλονίκης, που μετά την πυρκαγιά του 1917 προγραμματίστηκε να κτιστεί το οικόπεδο, που θα καταλάμβανε όλο σχεδόν το επί της οδού Μητροπολίτου Γενναδίου 20 προαύλιο της νεώτερης ομώνυμης εκκλησίας μαζί με το προς βορρά οικόπεδο (πρώην γκαράζ). Οι περισσότεροι ερευνητές της βυζαντινής Θεσσαλονίκης υποστήριξαν πως ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς και συγκεκριμένα το νότιο τμήμα της, ανάμεσα στην Παναγία Χαλκέων και την οδό Φιλλίπου, όπου βρίσκεται και ο Άγιος Νικόλαος, μετασχηματίστηκε στα βυζαντινά χρόνια σε μια ανοιχτή πλατεία, που αναφέρεται στα κείμενα ως μεγαλοφόρος. Πολλά προβλήματα τοπογραφίας της βυζαντινής Θεσσαλονίκης σχετίζονται με το χώρο αυτό και γι αυτό το λόγο η ανασκαφή του Αγίου Νικολάου παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η μικρή έρευνα του 1973 αποκάλυψε τμήματα της κόγχης, του κεντρικού και του βόρειου κλίτους του πυρπολημένου το 1917 ναού, και έξω από το βόρειο τοίχο του μια πλακόστρωτη αυλή με τρεις εξαγωνικές κτιστές βάσεις κιόνων. Κατά τη διάρκεια των εργασιών δεν υπήρχε η δυνατότητα να εντοπιστούν ανασκαφικά το νότιο κλίτος και οι τοίχοι του νάρθηκα του ίδιου ναού, γιατί καλύπτονται αντίστοιχα από τα θεμέλια των οικοδομών που βρίσκονται προς νότο, το ένα εκ των οποίων μελετάμε, και το κατάστρωμα της οδού Μητροπολίτου Γενναδίου. Η ανασκαφή συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε από τον Ιανουάριο του 1976 μέχρι τον Ιούνιο του 1977. Αποκαλύφθηκαν, εκτός από τον πυρπολημένο το 1917 ναό, τμήματα μιας παλαιότερης μεταβυζαντινής εκκλησίας κι ενός βυζαντινού κτίσματος, δάπεδα παλαιοχριστιανικών και υστερορωμαϊκών χρόνων, μεγάλο τμήμα ενός κτιρίου ρωμαϊκών χρόνων, αρκετά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, νομίσματα, πολλά σπαράγματα τοιχογραφιών και πλήθος κεραμικών ευρημάτων, που χρονολογούνται από τους ελληνιστικούς ως τους νεώτερους χρόνους. Εικόνα 50: Τοπογραφικό διάγραμμα της ευρύτερης περιοχής με ενσωμάτωση του σχεδίου της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, που αναπαριστά την κάτοψη του καμένου ναού του Αγ. Νικολάου Τρανού. [24] Αντωνίου και Μακρή, 1993, σελ.271-313 22

Εικόνα 51: Σχεδίου της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, που αναπαριστά την κάτοψη του καμένου ναού του Αγ. Νικολάου Τρανού. Εικόνα 52: Άποψη του περιβάλλοντος χώρου από το δώμα του κτιρίου. Εικόνα 53: Άποψη τμήματος του αρχαιολογικού χώρου από το δώμα του κτιρίου. Εικόνα 54: Άποψη τμήματος του αρχαιολογικού χώρου από το επίπεδο του ναού. 23

1.1.12 Αχειροποίητος [25] Νοτιοανατολικά του Ο.Τ. 83, επί της οδού Αγίας Σοφίας σώζεται ο ναός της Αχειροποιήτου του οποίου η χρονολογία ανέγερσης τοποθετείται γύρω στα μέσα του 5ου αι. Το μνημείο έχει υποστεί αρχιτεκτονικές επεμβάσεις ήδη από τον 7ο αιώνα, ενώ μια ακόμα σημαντική φάση επεμβάσεων χρονολογείται στα όψιμα βυζαντινά χρόνια (14-15ος αιώνας). Η Αχειροποίητος εντάσσεται στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα, η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας, ενώ διασώζονται και ίχνη του εξωνάρθηκα. Τρίβηλο τοξωτό άνοιγμα αποτελεί τη κύρια είσοδο από τον νάρθηκα προς τον κυρίως ναό. Τα τρία κλίτη του κυρίως ναού χωρίζονται μεταξύ τους με κιονοστοιχίες. Το βόρειο κλίτος απολήγει στην ανατολική πλευρά του στο μεσοβυζαντινό παρεκκλήσι της Αγίας Ειρήνης. Στη βορειοδυτική γωνία της βασιλικής σώζεται το κλιμακοστάσιο που οδηγούσε στα υπερώα. Στην νότια πλευρά του ναού υπάρχει ένα μνημειακό πρόπυλο, το οποίο συνέδεε πιθανώς τη βασιλική με την κεντρική αρτηρία της βυζαντινής πόλης, την Λεωφόρο. Ένα πρόσκτισμα επίσης στη νότια πλευρά θεωρείται το βαπτηστήριο της βασιλικής. Παρουσιάζει πλούσιο γλυπτό αρχιτεκτονικό διάκοσμο και τα ψηφιδωτά (5ου αι.). Σώζονται λίγες τοιχογραφίες σε κακή κατάσταση (13ος αι.). Ο χριστιανικός ναός κτίσθηκε πάνω στα ερείπια ενός ρωμαϊκού λουτρού. Η Αχειροποίητος είναι ο πρώτος χριστιανικός ναός που μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την άλωση της πόλης στα 1430 από τον σουλτάνο Μουράτ, και παρέμεινε το επίσημο τέμενος των κατακτητών καθόλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, γνωστό με το όνομα Εσκι Τζαμί (Παλαιό Τζαμί). «Λουτρά Παράδεισος». Όπως μας πληροφορεί η κτητορική επιγραφή στα αραβικά επάνω από την είσοδό του, χτίστηκε στα 1444 από τον Σουλτάνο Μουράτ Β, με οικοδομικό υλικό από βυζαντινές εκκλησίες της πόλης. Το λουτρό είναι διπλό ή δίδυμο, με χωριστά δηλαδή διαμερίσματα για τους άνδρες και τις γυναίκες, που αναπτύσσονται παράλληλα στον άξονα Ανατολής Δύσης, χωρίς να επικοινωνούν καθόλου μεταξύ τους. Το ανδρικό τμήμα είναι μεγαλύτερο και πολυτελέστερο, με την είσοδό του στη νότια πλευρά, ενώ το γυναικείο μικρότερο και απλούστερο, με είσοδο στη βόρεια πλευρά. Το χαμάμ ήταν συνυφασμένο με τη μουσουλμανική θρησκεία και αποτελούσε κέντρο ψυχαγωγίας και κοινωνικής επαφής. Την προτίμησή τους προς τα παραδοσιακά λουτρά της πόλης έδειξαν και oι νεότεροι Θεσσαλονικείς ζήτησαν την επαναλειτουργία των παλαιών χαμάμ στα μεταπολεμικά χρόνια. Το Μπέη Χαμάμ λειτουργούσε κανονικά ως το 1968 και περιήλθε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία από 1978. Εικόνα 55: Άποψη της Αχειροποιήτου Εικόνα 56: Άποψη του Μπέη Χαμάμ - Λουτρά Παράδεισος 1.1.13 Μπέη Χαμάμ - Λουτρά Παράδεισος [26] Στην ανατολική κάτω γωνία της πλατείας Δικαστηρίων, νότια της Αρχαίας Αγοράς και δυτικά του Ο.Τ. 83 βρίσκεται το μεγαλύτερο τουρκικό λουτρό στην Ελλάδα, το Μπέη Χαμάμ (= το Λουτρό του Μπέη), γνωστό στους Θεσσαλονικείς κυρίως με την επωνυμία [25] http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6970 Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού [26] http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6970 Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού 24

1.2 Συγχρονική ανάλυση Η άμεση γύρω περιοχή του υπό μελέτη κτιρίου είναι πλέον διαμορφωμένη και σε καλή κατάσταση, με την πλατεία Δικαστηρίων και το κτίριο των λουτρών ο Παράδεισος δυτικά και την εκκλησία της Αχειροποίητου ανατολικά. Τα δύο παραπάνω μνημεία έχουν αποκατασταθεί και δεσπόζουν στην περιοχή. Μεγάλο μέρος της πλατείας της Αχειροποιήτου, όπου καταλήγει και η οδός Ιουστινιανού, είναι καταλυμένη ακόμα με τα έργα του μετρό. Διασχίζοντας κάποιος την οδό Ιουστινιανού από την οδό Μητροπολίτου Γενναδίου προς την οδό Πλάτωνος παρατηρεί κτίρια δύο διαφορετικών χαρακτηριστικών περιόδων της Θεσσαλονίκης. Είναι τα εκλεκτικιστικά κτίρια που χτίστηκαν μετά την πυρκαγιά του 1917 και διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα και τα κτίρια που πήραν τη θέση των παλαιότερων εκλεκτικιστικών με τη μέθοδο της αντιπαροχής την περίοδο 60-70. Παρά το γεγονός ότι στο Ο.Τ. 83, που ανήκει και το υπό μελέτη κτίριο, σώζεται σημαντικός αριθμός διατηρητέων κτιρίων, η εικόνα που βιώνει κάποιος από την οδό Ιουστινιανού είναι αυτή των νέων οικοδομών της αντιπαροχής. Τα 2 διατηρητέα κτίρια που συναντάει κάποιος έχουν την χαρακτηριστική μορφολογία των εκλεκτικιστικών κτιρίων. Το γωνιακό διατηρητέο κτίριο, στη συμβολή των οδών Μητροπολίτου Γενναδίου και Ιουστινιανού, αριθμός 29, έχει όλα τα χαρακτηριστικά του εκλεκτικισμού, με ιδιαίτερα περίτεχνους εξώστες, έχει σχεδιαστεί από τον αρχιτέκτονα Ξ. Παιονίδη και κατασκευάστηκε χωρίς τον τέταρτο όροφο που προβλεπόταν στην άδεια. Θεωρείται από τους κάτοικους της περιοχής ένα ιδιαίτερο κτίριο-στολίδι, στο οποίο γεννήθηκε και διέμεινε μέχρι το 1941 ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης. Σήμερα ωστόσο έχει «πέσει» θύμα των τωρινών χρηστών γιατί στο σπίτι «στεγάζεται» το οπαδικό κίνημα του Ηρακλή, η Αυτόνομη Θύρα 10, το οποίο έχει προκαλέσει σημαντικές εσωτερικές και εξωτερικές φθορές, μεταξύ των οποίων και η καταστροφή της υπέροχη ς ξύλινη πόρτα εισόδου του κτιρίου. Το υπό μελέτη διατηρητέο κτίριο στην οδό Ιουστινιανού 27, έχει ιδιαιτέρως απλουστευμένη, προφανώς για οικονομικούς λόγους των ιδιοκτητών, τη μορφολογία των εκλεκτικιστικών κτιρίων. Τα 2 παραπάνω κτίρια αποτελούν, μαζί με τα άλλα διατηρητέα κτίρια ου Ο.Τ. της αντίστοιχης περιόδου, αποτελούν ένα μοναδικό σύνολο της εποχής του μεσοπολέμου για την πόλη. Τα υπόλοιπα κτίρια του 60-70, είναι πολυώροφες πολυκατοικίες με εσοχές στους τελευταίους ορόφους, των οποίων οι όροφοι χρησιμοποιούνται κυρίως για κατοικίες κι έχουν μπαλκόνια. Χαρακτηρίζονται από απλότητα και επανάληψη της όψης του ενός ορόφου σε όλους. Στα ισόγεια των κτιρίων υπάρχουν κυρίως μικρά καταστήματα με χώρους εστίασης και αναψυχής, λιανικό εμπόριο, υπηρεσίες καθώς και ιδιωτική κλινική, του Σαραφιανού, στη γωνία με την οδό Μπακατσέλου. Η κατάσταση των κτιρίων χαρακτηρίζεται καλή έως μέτρια, ενώ τα ύψη τους, εκτός από τα διατηρητέα (3-5 ορόφους) κυμαίνονται κυρίως στους 6-8 ορόφους. Στη συνέχεια, ακολουθούν οι χάρτες της πολεοδομικής ανάλυσης της περιοχής. Εικόνα 57: Άποψη του οικοδομικού τετραγώνου επέμβασης Εικόνα 58: Άποψη της ευρύτερης περιοχής επέμβασης 25

Εικόνα 59: Συγχρονική ανάλυση: Χάρτης 1. Χρήσεις ισογείων των κτιρίων της ευρύτερης περιοχής 26

Εικόνα 60: Συγχρονική ανάλυση: Χάρτης 2. Χρήσεις ορόφων των κτιρίων της ευρύτερης περιοχής 27

Εικόνα 61: Συγχρονική ανάλυση: Χάρτης 3. Ύψη κτιρίων της ευρύτερης περιοχής 28

Εικόνα 62: Συγχρονική ανάλυση: Χάρτης 4. Χρονολογική κατάταξη κτιρίων της ευρύτερης περιοχής 29

Εικόνα 63: Συγχρονική ανάλυση: Χάρτης 5. Κατάσταση κτιρίων της ευρύτερης περιοχής 30

2. Αρχιτεκτονική ανάλυση - Τεκμηρίωση 31

2.1 Ιστορική ανάλυση του κτιρίου Το υπό μελέτη διατηρητέο κτίριο βρίσκεται στην οδό Ιουστινιανού 27, στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, σε άμεση γειτνίαση με την πλατεία Δικαστηρίων και τα Λουτρά Παράδεισος. Η άδεια ανοικοδόμησης εκδόθηκε το 1925, με αριθμό 1183 [27] και οι οικοδομικές εργασίες ολοκληρώθηκαν -από προφορικές πληροφορίες- το 1928. Το όνομα του ιδιοκτήτη που εκδόθηκε η άδεια ήταν Ι. Καντζάς και του αρχιτέκτονα Β. Βασιλειάδης. Το συνολικό εμβαδό του κτιρίου είναι 540 Μ², το οποίο κατανέμεται σε υπόγειο, υπερυψωμένο ισόγειο, δύο τυπικούς ορόφους και μικρή κατασκευή στο δώμα. Βρίσκεται σε οικόπεδο εμβαδού 169 Μ² με 10 Μ πρόσοψη και βάθος 16,9 Μ. Η οικοπεδική διανομή καθώς και η οδική χάραξη στην οποία εντάσσεται το κτίσμα ακολουθούν το ρυμοτομικό σχέδιο του Ε. Hebrard για την πυρίκαυστη περιοχή της πόλης. To οικόπεδο ανήκει στο 4ο τομέα υπ αριθμόν 83 οικοδομικό τετράγωνο και με αύξοντα αριθμό οικοπέδου 9. Η ΒΔ πλευρά του οικοπέδου συνορεύει με ένα επίσης διατηρητέο κτίσμα εκλεκτικιστικού ρυθμού της ίδιας εποχής ενώ η πίσω πλευρά του συνορεύει με τον ιερό ναό του Αγ. Νικολάου του Τρανού και τα ευρήματα ανασκαφών του αρχικού ναού. Σύμφωνα με τις προφορικές πληροφορίες του σημερινού ιδιοκτήτη, το κτίριο ανήκε και κατοικούνταν από την Χαρίκλεια Τουτσιλίδου, πρόσφυγα από το Μοναστήρι, η οποία το 1939 νοίκιασε τον 1ο όροφο στην οικογένεια Φωτίου Φωτιάδη. Το 1954 η οικογένεια Φωτιάδη αγόρασε το 2ο όροφο του κτιρίου στο όνομα Φωτιάδη Αναστασία σύζυγος Φωτίου και διέμεινε σε αυτόν. Το 1963 αγοράστηκε από την Ανώνυμο Κτηματική και Οικοδομική Εταιρεία Θεσσαλονίκης Α.Ε., μέλος της οποίας είναι η οικογένεια Αθανάσιου Φωτιάδη, απόγονοι του Φωτίου. Το 1983 το κτίριο κηρύσσεται διατηρητέο από το Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης, σύμφωνα με το ΦΕΚ734_Δ_28.11.1983. Εικόνα 64: Το στέλεχος της οικοδομικής άδειας του κτιρίου με αρ. αδείας 1183/1925 Εικόνα 65: Άποψη- Ανάπτυγμα της οδού Ιουστινιανού από την Πλατεία Δικαστηρίων τη δεκαετία του 1970. Εικόνα 66: Διάταγμα κήρυξης του κτιρίου ως διατηρητέο ΦΕΚ734/Δ /1983 Εικόνα 67: Το διατηρητέο κτίριο τη δεκαετία του 1970. [27] Αρχείο της Πυρίκαυστης Ζώνης Θεσσαλονίκης 32