ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ-ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ & ΡΩΜΑΙΚΗΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ & ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ Δ ΔΙΟΓΕΝΗ (1068-1071) ΒΑΣΙΛΑΚΙΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ-ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ&ΡΩΜΑΙΚΗΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ&ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ Δ ΔΙΟΓΕΝΗ (1068-1071) ΒΑΣΙΛΑΚΙΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΘΕΟΔ. ΚΟΡΡΕΣ ΗΜΕΡ.ΕΓΚΡΙΣΗΣ 11-03-2009 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.
ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Η παρούσα μελέτη αποτελεί τη μονογραφία της σύντομης βασιλείας του Ρωμανού Δ Διογένη και επιχειρεί -στο μέτρο του δυνατού και ιστορικά εφικτού-να σκιαγραφήσει το πορτρέτο του αυτοκράτορα αυτού, η ιστορία του οποίου ξεχωρίζει για τη μεγάλη δραματικότητα και τις τραγικές της διαστάσεις τόσο για τον ίδιο, όσο και για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Μπορεί το χρονικό διάστημα της βασιλείας του να είναι σύντομο, όσον αφορά τα χρονικά πλαίσια εντός των οποίων κινήθηκε και η παρούσα μελέτη, εντούτοις η ιστορική έρευνα αποκαλύπτει μια πληθώρα πηγών που με το «αντιφατικό» σε μερικά σημεία υλικό τους προκαλούν το σύγχρονο ερευνητή όχι μόνο να τις «τιθασεύσει», αλλά και να εντοπίσει τη διαλεκτική σχέση μεταξύ τους, για να εξάγει ιστορικά τεκμηριωμένα συμπεράσματα. Τα γεγονότα της περιόδου αυτής που καλύπτουν το διάστημα λίγο πριν ανέβει στο θρόνο ο Ρωμανός, τη βασιλεία του από το 1068 έως το 1071 και φτάνουν μέχρι τον Αύγουστο του 1072, που έπεσε η δική του αυλαία στην ιστορική σκηνή, εκτείνονται στα πέντε μέρη της εργασίας και παρουσιάζονται ευθύγραμμα ενώ, όπου το επέτρεπαν οι πηγές, παράλληλα. Ταυτόχρονα μέσα από τον κριτικό σχολιασμό των πηγών επιχειρούμε να αναδείξουμε αναλυτικά όλη τη πορεία του Ρωμανού Δ Διογένη, μια πορεία που δείχνει πόσο μικρή είναι η απόσταση ανάμεσα στην άνοδο και την πτώση, τα οράματα που θέλησε να ενσαρκώσει, τα προβλήματα, εσωτερικά και εξωτερικά που ενέσκηψαν, την ήττα, την καταφρόνια και τέλος το μαρτύριο. Επιπρόσθετα, παρουσιάζονται οι γενικότερες συνθήκες που επικρατούσαν τον 11 ο αιώνα, πριν από την ανάρρηση του Διογένη στο θρόνο, αλλά και αυτές που δημιουργήθηκαν μετά την ήττα του στο Μαντζικέρτ, τον Αύγουστο του 1071, που οδήγησαν στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ αυτού και της οικογένειας των Δουκών με τραγικότατες συνέπειες όχι μόνο για το Ρωμανό, αλλά για το βυζαντινό κράτος γενικότερα. Η βασιλεία του υπήρξε βραχύβια ως προς την αντίληψη του χρόνου που έχουμε εμείς οι άνθρωποι, αλλά μακρά ως προς το μέγεθος της προσπάθειάς του να αποκρούσει τον τουρκικό κίνδυνο στη Μικρά Ασία. Τα τρία χρόνια της βασιλείας του έχουν να επιδείξουν τρεις εκστρατείες εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων με αποκορύφωμα τη μάχη στο Μαντζικέρτ που σήμανε την αρχή του τέλους του πρωταγωνιστικού ρόλου της βυζαντινής αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία και άνοιξε το δρόμο για την προώθηση και εγκατάσταση των Τούρκων σ αυτήν. Δεν επιθυμώ να αναπτύξω περισσότερο τους στόχους και τα περιεχόμενα της μελέτης αυτής, καθώς αυτό γίνεται κατά τρόπο αναλυτικότερο και εκτενέστερο στη γενική εισαγωγή. (σελ i-iv ). Θα ήθελα όμως να τονίσω το γενικό στόχο που έθεσα εξ αρχής, να παραδοθούν και να «υποταχθούν» πλήρως τα γεγονότα στο λόγο της Ιστορίας «ος έρυμα καρτερώτατον γίνεται τω του χρόνου ρεύματι και ίστησι τρόπον τινά την ακάθεκτον τούτου ροήν και τα εν αυτω γινόμενα πάντα, οπόσα υπερείληφε, ξυνέχει και περισφίγγει και ουκ εα διολισθαίνειν εις λήθης βυθούς», όπως γράφει η Άννα Κομνηνή στο Προοίμιο της Αλεξιάδας. 1 Εναπόκειται στην κρίση των αναγνωστών το κατά πόσο επετεύχθη κάτι τέτοιο. Τελειώνοντας αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω ένα «ευχαριστώ από καρδιάς» στον επιβλέποντα καθηγητή κ. Θεόδωρο Κορρέ, γιατί, χάρη στις παρατηρήσεις του και την επιστημονική καθοδήγηση που μου παρείχε καθ όλο το διάστημα των μεταπτυχιακών μου σπουδών, πραγματοποίησα ένα όνειρο από καιρό ξεχασμένο, αλλά πάντα ζωντανό, τη συστηματική ενασχόλησή μου με τη βυζαντινή ιστορία. 1 Αλεξ.Προοίμιον,3.5-10
Ιδιαίτερα για το συγκεκριμένο θέμα μου, αυτό της βασιλείας του Ρωμανού Δ Διογένη, η εμπιστοσύνη και η ενθάρρυνση που μου έδειξε από την αρχή με βοήθησαν καταλυτικά στην άρση πολλών δυσκολιών που συνάντησα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνω στη σεβαστή μου καθηγήτρια κ. Αλκμήνη Σταυρίδου- Ζαφράκα για την ευκαιρία που είχα να μαθητεύσω κοντά της και να «εκμεταλλευτώ» τις γνώσεις που αφειδώλευτα παρείχε. Τέλος, ευχαριστώ την καθηγήτρια κ. Βασιλική Νεράντζη-Βαρμάζη για το ενδιαφέρον της σχετικά με την πορεία της εργασίας μου και τις πολύτιμες υποδείξεις της. Μεγάλη παράλειψη θα ήταν να μην ευχαριστήσω τους συναδέλφους μεταπτυχιακούς φοιτητές, διδάκτορες και υποψηφίους διδάκτορες για τη βοήθειά τους, την άψογη και εποικοδομητική συνεργασία. Θερμές ευχαριστίες αποδίδω επίσης στις υπεύθυνες κυρίες του Βυζαντινού και Μεσαιωνικού Σπουδαστηρίου που πάντα πρόθυμα μου πρόσφεραν τη βοήθειά τους. Τέλος, μεγάλη ευγνωμοσύνη οφείλω προς την οικογένειά μου, το σύζυγο και τα παιδιά μου, που ανέχτηκαν πολλές ώρες «απουσίας» μου στα «χρόνια εκείνα τα βυζαντινά» και μου επέτρεψαν να ολοκληρώσω την προσπάθεια αυτή, η οποία όσον αφορά τη συστηματική μελέτη της βυζαντινής ιστορίας-μου άφησε ένα αίσθημα ικανοποίησης και πληρότητας. Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2009 Ε.Β
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Αντί Προλόγου...α Βραχυγραφίες σελ.i Βιβλιογραφία V Γενική Εισαγωγή. i Οι πηγές της περιόδου. 1 ΜΕΡΟΣ Α Ο ΡΩΜΑΝΟΣ ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΣΤΟ ΘΡΟΝΟ I. Η κρίση του 11 ου αιώνα..10 II. Η καταγωγή του Ρωμανού Διογένη 20 III. Η στρατιωτική σταδιοδρομία και δράση του Ρωμανού Διογένη, πριν γίνει αυτοκράτορας. 25 IV. Ο όρκος της Ευδοκίας της Μακρεμβολίτισσας 39 ΜΕΡΟΣ Β Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ Δ ΔΙΟΓΕΝΗ (1068-1071) I. Άνοδος στο θρόνο και αντιμετώπιση εσωτερικών προβλημάτων..50 II. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι.61 ΜΕΡΟΣ Γ ΟΙ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ Δ ΔΙΟΓΕΝΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΣΕΛΤΖΟΥΚΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ I. Η πρώτη εκστρατεία. 67 II. Η δεύτερη εκστρατεία.. 78 III. Τα γεγονότα κατά το διάστημα της παραμονής του Ρωμανού Δ Διογένη στην Κωνσταντινούπολη.(τέλος 1069 μέχρι την άνοιξη 1071) 92 IV. Η τρίτη εκστρατεία.. 102
ΜΕΡΟΣ Δ ΜΑΝΤΖΙΚΕΡΤ: Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ. I. Η μάχη του Μαντζικέρτ ( 26 Αυγούστου 1071)... 122 II. Η σημασία και οι συνέπειες της μάχης του Μαντζικέρτ 135 ΜΕΡΟΣ Ε ΟΙ ΔΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΝΤΖΙΚΕΡΤ Ι. Τα πολιτικά γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη και η ανατροπή του Ρωμανού Δ Διογένη 142 II. Ο εμφύλιος πόλεμος 145 III. Η τύφλωση και ο θάνατος του Ρωμανού Δ Διογένη...150 Επίλογος 154 Χάρτες..157
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ An. Boll AIPHOS AICBS Analecta Bollandiana, Bruxelles 1882 κε Annuaire de l Institut de Philologie et d Histoire Orientales et Slaves, Bruxelles, 1932 κε Acts, International Congress of Byzantine Studies AUDTCEFD Ankara Universitesi Dil ve Tarih- Cografya Fakultesi Dergisi ANS ΒΔ BKM Bsl BS/EB Anglo-Norman Studies, Rochester-New York 1978 κε Βυζαντινός Δόμος (Αθήνα/Θεσσαλονίκη) Bυζαντινά Κείμενα και Μελέται. Θεσσαλονίκη 1970 κε. Byzantinoslavica Revue Internationale des Etudes Byzantines, Rrague 1929 κε Byzantine Studies/Etudes Byzantines Byzantion Byzantion. Revue International des Etudes Byzantines, Paris-Liege 1924-1929, Paris- Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κε Βυζαντιακά Βυζαντιακά. Επιστημονικό Όργανο Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, Θεσσαλονίκη 1980 κε Βυζαντινά Βυζαντινά. Επιστημονικόν Όργανον Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1969 κε Βυζαντίς B.F Βυζαντίς. Επιθεώρησις των Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι 1.(1909) και 2.(1911-1912) Byzantinische Forschungen I
ΒZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κε, Munchen 1950-1990, Stuttgart/Leipzig 1991-1998, Munchen/Leipzig 1999 κε ΒΝΕΜ Βυζαντινή και Νεοελληνική Μυριόβιβλος. CHI CFHB CMH CSHB DOP EBE Cambridge History of Islam Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington-Berlin-Wien-Bruxelles- Roma-Thessalonique 1967 κε. The Cambridge Medieval History, vol. IV: The Byzantine Empire, Part I: Byzantium and its Neighbours, Cambridge 1966 (μτφρ.ντ. Σαούλ) τόμ.1-2, Αθήνα 1979 Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, 50 τόμοι, Bonnae 1828-1897. Dumparton Oaks Papers, Cambridge Mass. 1941κε Eταιρεία Βυζαντινών Ερευνών ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδων, Αθήνα 1924 κε ΕΕΦΣΠΘ Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1931 κε ΕΙ ΕΙΕ GRBS ΙΒΕ ΙΕΕ ΙΤΕ Encyclopedie de l Islam (nouv. Edition) επιμ. Τ.Houtsma, R.Bosse κ.ά, Paris- Leiden 1960 κε. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Greek, Roman and Byzantine Studies, Texas-Durhan New Carol.1958 κε Iνστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών Ιστορία του Ελληνικού έθνους Εκδοτικής Αθηνών, 17 τόμ.αθήνα 1971-2000 Ιστορία των Ελλήνων, εκδόσεις Δομή II
ΙΕίκ Το εμπόλεμο Βυζάντιο Ιστορία Εικονογραφημένη (Παπύρου) Το εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι), επιμ. Κ.Τσικνάκης, ΕΙΕ-ΙΒΕ. Διεθνή Συμπόσια 4, Αθήνα 1997. JOB Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinistik, Wien 1969 κε KBE H Μικρά Ασία των Θεμάτων Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Η Μικρά Ασία των Θεμάτων, ΕΙΕ-ΙΒΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998 ΜΒ K.N Σάθας (έκδ) Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, 7 τόμ, εν Βενετία 1872-εν Παρισίοις 1894 ΜΜ F. Miklosich-J. Muller, Acta et Diplomata graeca medii aevi sacra et profana, 1-6 Vindobonnae 1860-1890 ΜΕΕ Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Παύλου Δρανδάκη. ΜΓΕΥ Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια ΥΔΡΙΑ, 55 τόμ. Αθήνα 1978-1988 ΜΣΕ Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, 34 τομ. Αθήνα 1978-1983 ΝΕ OCP ΟDB Νέος Ελληνομνήμων (Σπ. Λάμπρος) Orientalia Christiana Periodica, Roma 1935 κε The Oxford Dictionary of Byzantium, ed.a.p. Kazhdan, 3 τομ, Oxford 1991 ΠΒΛ Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό (Εκδοτικής Αθηνών) PG. RCC Patrologiae cursus completus. Series graeca, επιμ. Έκδ.J.P. Migne, Paris 1857-1906. Revue des Cours et Conferences (de la Faculte des Lettres de Paris), Paris 1882 κε III
REA REB Revue des Etudes Armeniennes, Paris 1964 κε Revue des Etudes Byzantines, Bucharest- Paris 1946 κε Σύμμεικτα Σύμμεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήναι 1966 κ.ε. ΤΜ VR Τravaux et Memoires, Paris 1965κε Variorum Reprints IV
Α. ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Άννα Κομνηνή Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, έκδ.,leib, Anne Comnene, Alexiade 1-3, Paris 1937-1945.. Αmatus του Monte Cassino Aριστάκης F. Dolger Regesten.. Γεώργιος Κεδρηνός.. Guillaume de Pouille Ibn al-athir. Amatus Monachus Casinensis, Storia de Normanni di Amato di Montecassino volgarizzata in antico franceze, 1 Storio Italiano per il Medio Evo (Fonti per la storia d Italia 76) έκδ. V.de Bartholomaeis, Roma 1935 (αποσπάσματα εν Marguerite Mathieu, Gesta Roberti Wiscardi σελ.94-96. M. Canard-H. Berberian, Aristakes de Lastivert. Recit des malheurs de la nation armenienne, Bruxelles 1973. F. Dolger, Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches 2 Teil: Regesten von 1025-1204, Munchen 1995. Γεωργίου Κεδρηνού, Σύνοψις Ιστοριών, έκδ. Ι. Bekker, Georgius Cedrenus Compendium Historiarum. Ioannis Scylitzae Ope, CSHB,. Bonnae 1830 Guillaume de Pouille. La gesta de Robert Guiscard, έκδ. Marguerite Mathieu (Ist. Di Studi Bizantini e Neoellenici, Testi 4) Palermo 1961. Ibn al- Athir, al-kamil fi l-ta rikh, έκδ.c.j.tomberg, Leiden 1851-1876, αποσπασματική μετάφρ. στη γαλλική C. Cahen, Mantzikert. Imad ad Din Imad ad Din, Zubtat, al-tawarikh, Akhbar al-umara wa l-muluk alsaljuqiyya, έκδ. Τ. Ηοutsma εν Recueil de texts relatifs a l histoire des Seldjoucides, τομ. 2, Leiden 1889 (αποσματική γαλλική μετάφραση εν Cahen, Mantzikert) Ιω. Σκυλίτζης. Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις ιστοριών, έκδ.ι. Thurn, Ioannis Skylitzae, Synopsis V
Historiarum (CFHB 5,Berlin-New York 1973. Ιω. Ζωναράς. Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, έκδ. Th. Butter-Wobst, Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum, CSHB, 3 τομ, Bonnae 1897. Κεκαυμένος, Στρατηγικόν. Κεκαυμένος Στρατηγικόν, έκδ. B.Wassiliewsky-V. Jemstedt, Cecaumeni Strategicon et Incerti Scriptoris De Officiis Regiis Libellus, Amsterdam 1965, έκδ. G.G. Litavrin, Sovety I rasskazy Kekavmena,Moskva 1972 Κων.Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν Κων.Πορφ. De Cerimoniis. Κων. Πορφ. Περί Θεμάτων... Κωνσταντίνω εν Χριστω βασιλει αιωνίω βασιλέως Ρωμαίων προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν τον θεοστεφη και πορφυρογέννητον βασιλέα, εκδ. G. Moravcsik, -.R.J.H.Jenkins, Constantine Porphyrogenitus De Administrando Imperio, CFHB I,Washington D.C. 1967, Κωνσταντίνου του φιλοχρήστου και εν αυτω τω Χριστω τω αιωνίω βασιλει βασιλέως υιου Λέοντος του σοφωτάτου και αειμνήστου βασιλέως σύνταγμά τι και βασιλείου σπουδης όντως άξιον πόνημα, έκδ. Reiske, De Cerimoniis Aulae Byzantinae, CSHB, Bonnae 1829-1830. Φιλοπόνημα Κωνσταντίνου βασιλέως υιου Λέοντος περί των θεμάτων των ανηκόντων τη βασιλεία των Ρωμαίων, έκδ.. A. Pertusi, Constantino Porfirogenito De Thematibus (Studi e Testi 160) Vaticano 1952. Kων.Πορφ, Tres Tractatus.. Constantini Porphyrogeniti Tres Tractatus De Expeditionibus Militaribus Imperatoris, έκδ. J.F Haldon, Constantine Porphyrogenitus Three Treatises on Imperial Military Expeditions, CFHB 28, Wien 1990 K. Kωνσταντόπουλος, Μολυβδόβουλλα.. Κ.Κωνσταντόπουλος, Βυζαντινά Μολυβδόβουλλα του εν Αθήναις Εθνικου Μουσείου, Αθηναι 1917 VI
Σ.Π. Λάμπρος, Ενθυμήσεις. Σ.Π. Λάμπρος, Ενθυμήσεων ήτοι χρονικων σημειωμάτων συλλογή πρώτη (αρ.1-562), Νέος Ελληνομνήμων 7 (1910), σ.131 Σ. Κουγέας, Γράμμα του Ρωμανού Διογένους Σ. Κουγέας, Γράμμα του αυτοκράτορος του Βυζαντίου Ρωμανού Διογένους. Άγνωστον και ανέκδοτον, Εις Μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, Εν Αθήναις 1935 V. Laurent, Corpus de sceaux V. Laurent, Le corpus de sceaux de l empire byzantin.ii. L administration centrale, Paris 1981. Κωνσταντίνος Mανασσής, Σύν. Iστορ Κωνσταντίνος Μανασσής, Σύνοψις Ιστορική, έκδ. Ι. Βekker, Constantini Manassis, Breviarum Historiae Metricum, (CSHB) Bonnae 1837. Ματθαίος Εδέσσης M.E. Dularier, Chronique de Matthieu d Edesse (962-1136) avec la continuation de la Gregoire le Pretre jusq en 1162 d après trios manuscrits de la Bibliotheque imperiale de Paris, Paris 1858 (εκδ.a. Dostourian, The Chronicle of Matthew of Edessa {διδ. Διατριβή}, Rutgers Univ. 1972) Μιχαήλ Σύρος.. J.B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche jacobite d Antioche (1166-1199), τ. 3, Paris 1905-1910 Μιχαήλ Ατταλειάτης.. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία έκδ. Ι. Βekker, Michaelis Attaliotae, CSHB. Bonne 1853 Μιχαήλ Ατταλειάτης Μιχαήλ Γλυκάς.. Μιχαήλ του Ατταλειάτου, Ιστορία, έκδ. INMACULADA PEREZ MARTIN, Miguel Ataliates Historia, (Nueva Roma 15), Madrid 2002. Του κυρου Μιχαήλ του Γλυκά Βίβλος Χρονική, εκδ. Ι. Βekker, Michaelis Glykae Annales, CSHB, Bonnae 1836. Μιχ. Ψελλός, Χρονογραφία Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία έκδ. Ε.Renauld, Michael Psellos Chronographie ou historia d un siecle de Byzance (976-1077), Ι-ΙΙ Paris 1926-1928 (ανατύπωση 1967). VII
Μιχαήλ Ψελλός, Scripta Minora E.Kurtz-Fr.Drexl, Michaelis Pselli Scripta Minora magnam partem adhuk inedita, 2 τομ, Milano 1936-1941, σ.4-6 Μιχαήλ Ψελλός, Oratoria.. Minora Μιχαήλ Ψελλός, Μονωδία.. Μιχαήλ Ψελλός, Oratoria Minora, έκδ.a.r. Littlewood, Leipsig 1985, σελ 4-6 P.Gautier, Monodie inedited de Michel Psellos sur le basileus Andronic Doukas, REB 24 (1966) σ.153-170 Μιχαήλ Ψελλός, Επιστολαί Μιχαήλ Ψελλού Ιστορικοί λόγοι, Επιστολαί και άλλα ανέκδοτα, εκδ.κ.ν. Σάθας, ΜΒ, τομ.5 Μιχαήλ Ψελλός, Επιστολαί Μιχαήλ Ψελλός, Επιτάφιος Ξιφιλίνου Μιχαήλ Ψελλός, Του αυτου, Κωνσταντίνω F.Miklosish-J.Muller, Acta et Diplomata Μπαρ Εβραίος.. P.Gautier, Quelques letters de Psellos inedites ou deja editees, REB 44 (1986) σ.176-178 Μιχαήλ Ψελλός, Επιτάφιος εις τον μακαριώτατον πατριάρχην κυρ Ιωάννην τον Ξιφιλινον, έκδ. Κ.Ν. Σάθας, ΜΒ, τομ.4, σ.421-461 Kenneth Snipes, A Letter of Michael Psellos to Constantine the nephew of Michael Cerularios, G.R.B/S 22 1981,σελ 89-107 F.Miklosish-J. Muller, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana, 6τομ, Wien 1860-1890 Ε.A.W. Budge, The Chronography of Gregory Abu l Faraj the Son of Aaron, the Hebrew Physician commonly known as Bar Hebraeus being the First Part of his Political History of the World, 2 τομ, London 1932. Nικηφόρος Βρυέννιος. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη ιστορίας, έκδ. P. Gautier, Nicephori Bryennii Historiarum libri quqttuor, (CFHB, 9) Bruxelles 1977. Νικήτας Χωνιάτης. Νικήτας Χωνιάτης,, Χρονική διήγησις, εκδ. J.I. Van Dieten, Nicetae Choniatae Historia (CFHB 11.1 Berlin-N.York VIII
1975. N. Oikonomides, Listes. N.Oikonomides, Les Listes de preseance Byzantines des IXe et Xe siecles, Paris 1972. Ψευδο-Κωδινός. Ψευδο-Κωδινός, Περί οφφικιαλίων του παλατίου Κωνσταντινουπόλεως, έκδ.j. Verpeaux, Pseudo-Kodinos. Traite des offices, Paris 1976. G. Schlumberger, Sigillographie. G. Schlumberger, Sigillographie de l empire byzantin, Paris 1884. Στρατηγικόν Μαυρικίου G.T. Dennis-E. Gamillscheg, Das Strategikon des Maurikios (CFHB 17 Wien 1981 Θεοφάνης. Θεοφάνης Ομολογητής, Χρονογραφία, έκδ. C.de Boor, Theofanis Chronographia, Lipsiae 1883-5 (ανατ. Hildesheim 1963). Συνέχεια Θεοφάνη. Συνέχεια Θεοφάνη, έκδ.ι.bekker, Theophanes Continuat. Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, 2 τομ.cshb, Bonnae 1838. Συνέχεια Σκυλίτζη.. Eυ.Θ. Τσολάκης, Η συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (ΕΜΣ-ΙΜΧΑ 105), Θεσσαλονίκη 1968. Τακτικά Λέοντος. Λέοντος εν Χριστω τω Θεω αυτοκράτορος των εν πολέμοις τακτικών σύντομος παράδοσις, P.G 107, σ.672-1120 Θεόδωρος Σκουταριώτης Θεόδωρος Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική, έκδ. Κ. Σάθας, ΜΒ 7 (1894) 1-556 Τιμαρίων ή Περί των κατ αυτων παθημάτων.. Τιμαρίων ή Περί των κατ αυτων παθημάτων.. R. Romano, Pseudo-Luciano, Timarione (testo critico, introduzione, traduzione, commentario e lessico, Napoli 1974. Τιμαρίων ή Περί των κατ αυτών παθημάτων. Εισαγωγή-μετάφρασησχόλια Πέτρος Βλαχάκης, εκδ. Ζήτρος. IX
Β.ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ H. Ahrweiller Byzance Η. Αhrweiler Ιδεολογία Κ.Άμαντος, Ιστορία Κ.Άμαντος, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων Δημ. Ανθούλλης, Απώλειες Δημ. Ανθούλλης, Μάγιστρος M. Angold Αυτοκρατορία M. Angold Byzantine State Κ. Βαρζός Γενεαλογία H. Ahrweiler, Byzance: les pays et les territories, VR, London 1976 Η. Αhrweiler, Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μτφρ. Τ. Δρακοπούλου, Ψυχογιός Μάιος 2007. Κ. Άμαντος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ.2, Αθήναι 1963 Κ. Άμαντος, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων από του ενδεκάτου αιώνος μέχρι και του 1821, τ.α, Οι πόλεμοι των Τούρκων προς κατάληψιν των ελληνικών χωρών 1071-1571, Αθήναι 1955 Δημ. Ανθούλλης, Οι μεγάλες απώλειες της περιόδου 1025-1071, ΙτΕ, τ.6, Μεσοβυζαντινοί χρόνοι, Δομή, σελ 358-394 Δημ. Ανθούλλης, Ο Μάγιστρος τον ύστερο 11 ο και τον πρώιμο 12 ο αιώνα (1071-1118), ΒΔ, 15, 2006, σελ 63-78). M. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204 Μια πολιτική Ιστορία (μτφρ Ευαγγελία Καργιαννιώτη), Αθήνα 1997 M. Angold, The Byzantine State on the Eve of the battle of Manzikert, BF 16 (1991) 9-34 Κ. Βαρζός, Η Γενεαλογία των Κομνηνών, (ΒΚΜ 20 α) 2 τομ, Θεσσαλονίκη 1984. Κ. Βαρζός, Ρωμανός Δ Κ. Βαρζός, Ρωμανός Δ Διογένης ΜΣΕ 29 (1982) σελ. 623 Κ. Βαρζός, Μακεδονία Κ. Βαρζός, Μακεδονία ΜΣΕ 20 (1980) 529 (δράση Κωνσταντίνου και Ρωμανού Διογένη κατά Πατζινάκων) Βασιλική Βλυσίδου, Θέμα Ανατολικών Βασιλική Βλυσίδου, Θέμα Ανατολικών, εν Η Μικρά Ασία των θεμάτων, σ.69-95 X
N. Banescu, Duches N. Banescu, Les Duches Byzantins de Paristrion (Paradounavon) et de Bulgarie, Bucarest 1946. Η.G. Beck, Senat H.G. Beck, Senat und Volk von Konstantinopl, SB. Bayer, Ak.d.Wiss.plil-hist. KI. 1966,6,σ.22-47, εν Η.Ηunger (έκδ), Das byzantinische Herrscherbild, Darmstadt 1975, σ. 353-378 Ch. M. Brand, Turkish Element L. Brehier Vie et mort Ch. M. Brand, The Turkish Element in Byzantium, Eleventh-Twelfth Centuries, DOP, 43 (1989), σελ 1-25 L. Brehier, Vie et mort de Byzance (Le monde byzantin), Paris 1948 L. Brehier, Institutions L. Brehier, Les institutions de l empire byzantin (=Le monde byzantin, τομ.2) Paris 1970 L. Brehier, Roussel L. Brehier, Les aventures d un chef normand en Orient au XIe siecle Roussel de Bailleul, RCC 20 (1911-1912), σελ 172-188 J.B. Bury Άπληκτα R. Browing, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία J.B. Bury, The Άπληκτα of Asia Minor, Βυζαντίς, τ.2,αθήνα 1911-1912, σελ.216-224 R. Browing, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία Μετάφραση Νικ. Κονομή, Αθήνα 1992 C. Cahen, Mantztikert C. Cahen, La campagne de Mantzikert d après les sources musulmanes, Byzantion 9, 613-642 C.Cahen Diplomatique Orientale C.Cahen Penetration M. Canard Sources arabes C.Cahen, La Diplomatique Orientale de Byzance face a la poussee Seldjukide, Byzantion 35 (Βρυξέλλες 1965) σ.10-15 C. Cahen, La premiere penetration Turque en Asie Mineure, (seconde moitie du XIe siecle), Byz.18 (1948), σελ.5-67 (Turcobyzantina,1) M. Canard, Les sources arabes de l histoire byzantine aux confines des Xe et XI
XIe siecles, REB 19, Paris 196, σ.284-314 Α. Carile, Ύλη Ιστορίας A. Carile, La Ύλη Ιστορίας, del cesare Niceforo Briennio, Aevum 43 (1969), σ.56-87, 235-282 C.Cl. Cheynet, Mantzikert C.Cl. Cheynet Diogenai C.Cl. Cheynet Pouvoir J.Cl. Cheynet, Le culte de Saint Theodore C.Cl. Cheynet, Mantzikert: Un Desastre militaire?, Byzantion 50.2 (1980) σ. 410-438 C.Cl.Cheynet, Grandeur et Decadence des Diogenai, Η Αυτοκρατορία σε κρίση; Το Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα (1025-1081), {EIE-IBE Διεθνή Συμπόσια 11}Αθήνα 2003, σελ 119-137. C.Cl.Cheynet, Pouvoir et constestations a Byzance (963-1210),(Byzantina Sorbonesia 9) Paris 1990. J. Cl. Cheynet, Le culte de saint Theodore chez les officiers de l armee d Orient εν Βυζάντιο Κράτος και Κοινωνία. Μνήμη Νίκου Οικονομίδη, IΒΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 2003, σελ 137-521. J.Cl. Cheynet- J.F.Vannier, Etudes J.Cl.Cheynet- J.F.Vannier, Etudes prosopographiques (Byzantina Sorbonensia 5), Paris 1986 Ανδρέας Ε. Γκουτζιοκώστας Απονομή δικαιοσύνης Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ανδρέας Ε. Γκουτζιοκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αιώνας). Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας, ΚΒΕ,Θεσσαλονίκη 2004. Σταυρούλα Δ. Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος και η εποχή του (ενδέκατος αιώνας μ.χ), Αθήνα 2002. Σ. Δ. Χονδρίδου, «τετράς σοφών» Σ.Δ. Χονδρίδου, Η «τετράς των σοφών» εν Η Αυτοκρατορία σε κρίση; Το Βυζάντιο τον 11 ο αι (1025-1081), ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 11, Αθήνα 2003, σελ 409-423 Αικ. Χριστοφιλοπούλου Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ.α-β2 Θεσσαλονίκη 1993- XII
1997, τομ.γ 1, Αθήνα 2001 Αικ. Χριστοφιλοπούλου Η Αντιβασιλεία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η αντιβασιλεία εις το Βυζάντιον, Σύμμεικτα, τ2ος, 1970, σελ1-138. Αικ. Χριστοφιλοπούλου Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Σύγκλητος Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Σιλέντιον Αλ. Διομήδη Βυζαντιναί μελέται Αικ. Χριστοφιλοπούλου,. Εκλογή, Αναγόρευσις και Στέψις του Βυζαντινού αυτοκράτορος, εν Αθήναις 1956 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η σύγκλητος εις το βυζαντινό κράτος, Επετηρίς του Αρχείου της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου, τ.2 1949. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Σιλέντιον, ΒΖ, 1951, σελ.79-85 Αλ.Διομήδη, Βυζαντιναί μελέται τ.ιιι, Η εκστρατεία του Ρωμανού Διογένους, Αθήνα 1942 J. Darrouzes, Michel Psellos J. Darrouzes, Les letters inedites de Michel Psellos, REB 12, 1954, σελ 177-180 G. T. Dennis The Byzantines in battle Ch. Diehl Greatness and Decline Ch. Diehl Μορφές Ch. Diehl Byzance Ch.. Du.Cange, CP christ.et Du. Cange. Fam. Byz. G.T.Dennis, The Byzantines in battle, Το εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι.), ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 4,Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, Αθήνα 1997, σελ 165-178 Ch. Diehl, Byzantium: Greatness and Decline, New Brunswick New Jersey 1957 Ch. Diehl, Βυζαντινές μορφές, μτφρ. Στέλλα Βαρδούμπα, εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα 1969. Ch. Diehl, Byzance Grandeur et decadence, Paris (VI) Ch. Du. Cange, Historia Byzantina, duplici commentario illustrate. Prior Famillias ac stemmata imperatorum, Constantinopolitanorum... complestitur alter Descriptionem urbis Constantinpolitanae auctore Carolo du Fresne, Domino du Cange Lutetiae XIII
Parisiorum 1680. Ch.Du. Cange, (Σχόλια) Ch. Du. Cange, σχόλια εν Nikephori Bryenni Commentarii, έκδ.α. Meineke, CSHB, Bonnae 1836 Nicolette Duye, Maleses Α. Friendly Mantzikert Edward Foord Byzantine Empire Lynda Garland Empresses Nicolette Duye, Un haut fonctionnaire byzantin du XIe siecle Basile Maleses, REB 30 (1972), σ.167-178. A. Friendly, The Dreadful Day : The Battle of Mantzikert (1071), London 1981 Edward Foord, The Byzantine Empire. The rearguard of European Civilization, London 1911. Lynda Garland, Byzantine Empresses, Women and power in Byzantium AD 527-1204,London and New York E. Gibbon, Decline E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire έκδ. J.B. Bury, London 1926 Grierson P. Catalogue V. Grumel La chronologie Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks collection and in the Whittemore collection vols 2.1-2 3.1-2 Washington DC Dumbarton Oaks. V. Grumel, La chronologie, Traite d etudes Byzantines publie par P. Lemerle, Paris 1958. H.Gregoire, Bryennios H.Gregoire, Le cesar Nikephore Bryennios. Les quatres livres des histories, Byz. 23 (1953), σελ 469-530. H. Gregoire, Digenis Akritas H. Gregoire, Autour de Digenis Akritas. Les cantilenes et la date de la recension d Andros-Trebizone, VR, London 1975, σελ.287-320 H. Gregoire, Devgenij H. Gregoire, Devgenij ou Digenij, Byz.22 (1952),σελ 148-150 Mάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Παρακμή XIV
Θεματικός θεσμός Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου Οργανωτικά μέτρα H. Goodacre F.R.N.S The coinage R. Guilland Etudes R. Guilland Recherches και πτώση του θεματικού θεσμού. Συμβολή στην εξέλιξη της διοικητικής και της στρατιωτικής οργάνωσης του Βυζαντίου από τον 10 ο αι. και εξής.(διδακτ. Διατριβή), Θεσσαλονίκη 1985. Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Οργα νωτικά μέτρα του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου. Το πρόβλημα του στρατού της Ιβηρίας (ΕΒΕ 11), Θεσσαλονίκη 1993. H. Goodacre F.R.N.S, A handbook of the Coinage of the Byzantine Empire, London 1960. R. Guilland, Etudes sur l histoire administrative de l empire byzantin, Le cesarat, OCP,13 Roma 1947,σελ 168-179 R. Guilland, Recherches sur les institutions Byzantines, 2 τομ, Berlin- Amsterdam 1967 R. Guilland, domestique R. Guilland, Etudes sur l histoire administrative de Byzance: le domestique des scholes, REB 8 (1950),σ. 48 R.Guilland, Proconsul Rene Grousset, Levant R. Guilland, Etudes sur l histoire administrative de l empire byzantin. Le Proconsul (ο ανθύπατος), REB 15 (1957), 5-41(=R. Guilland, Recherches II, 68-88). Rene Grousset, L Empire du Levant. Histoire de la question d Orient, Paris 1949. Η Μ. Ασία των θεμάτων Βασιλική Βλυσίδου, Ελεωνόρα Κουντούρα-Γαλάκη- Στ. Λαμπάκης- Τ.Λουγγής- Α.Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών Θεμάτων της Μικράς Ασίας (7 ος -11 ος αι) ΙΒΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 1998. XV
Η Βυζαντινή Μικρά Ασία Η Βυζαντινή Μικρά Ασία, «Ελευθεροτυπία», Ιστορικά (25-1-2001) J. Haldon Πόλεμοι J. Haldon, Οι πόλεμοι του Βυζαντίου Μάχες και εκστρατείες της βυζαντινής εποχής, εκδ. Κων/νου Τουρίκη J. Haldon, Organisation J. Haldon, The organization and support of an expeditionary force: Manpower and logistics in the middle Byzantine period, εν Το εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος - 12 ος αι) ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 4, Αθήνα 1997, σελ 143-151 Αbbas Hamdani, Mantzikert Abbas Hamdani, A Possible Fatimid Background to the Battle of Manzikert, AUDTCFT 6 (1968), σελ 1-39 Abbas Hamdani, Relations Abbas Hamdani, Byzantine-Fatimid Relations Relations before the Battle of Manzikert, BS/EB 1/2 1974, σελ.169-179 A. Harvey, Οικονομία Alan Harvey, Οικονομική ανάπτυξη στο Βυζάντιο 900-1200, μτφρ. Ελένη Σταμπόγλη, ΜΙΕΤ G. Huxley List J. Herrin Women H. Hunger Λογοτεχνία G. Huxley, A List of άπληκτα, G.R.B.S, 16 (1975), σελ.87-93 Judith Herrin, Women in Purple, μτφρ.αλέξης Εμμανουήλ, Ωκεανίδα, Αθήνα 2002. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ.3, μετάφρ. Τ. Κόλιας, Κ.Συνέλλη, Γ. Χ. Μακρής, Ι. Βάσσης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1997 Iστορία του Καίμπριτζ Η Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας Πανεπιστ. Του Καίμπριτζ (μτφρ.ντ. Σαούλ) 2 τόμ. Αθήνα 1979 R. Janin, Constantinople R. Janin,Constantinople Byzantine [Αrchives de l Orient Chretien, 4A],Paris 1964 XVI
R. Janin, Eglises et Monasteres R. Janin, Les Eglises et les Monasteres des grands centres byzantins, Paris 1975 R. Janin, Geographie ecclesiastique R. Janin, La geographie ecclesiastique de l Empire Byzantin.(premier partie) Le siege de Constantinople et le patriarcat oecumenique. Tome III. Les eglises et les monasteres, Paris 1969. E. Janssens Mantzikert E. Janssens, La bataille de Mantzikert (1071) selon Michel Attaliates,ΑIPHOS 20 (1968-1972) σελ. 291-304 Ε. Janssens, Lac de Van E. Janssens, Le Lac de Van et la strategie Byzantine, Byz.42 (1972), σελ 388-403 R. Jenkins Byzantium Ν. Καλομενόπουλος Στρατιωτική οργάνωση I.Ε. Καραγιαννόπουλος Ιστορία Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος Κράτος Ι.Καραγιαννόπουλος Βυζαντινή Ιστορία από τις πηγές Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος Πηγαί Ι.. Ε. Καραγιαννόπουλος Χάρται Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος Πολιτική θεωρία Π. Καρολίδης Διογένης Κράτος και κοινωνία R. Jenkins, Byzantium. The Imperial Centuries AD 610-1071, London 1966 Ν. Καλομενόπουλος, Στρατιωτική οργάνωση της αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, εν Αθήναις 1937. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ.1 (324-565), τ.2(565-1081) Θεσσαλονίκη 1991, 1993 Ι.Ε.Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη 2001 Ι. Καραγιαννόπουλος, Η Βυζαντινή Ιστορία από τις πηγές, Θεσσαλονίκη 1993 Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1978 Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Χάρται μέσης Βυζαντινής περιόδου (565-1081), Θεσσαλονίκη-Αθηναι 1976 Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία των βυζαντινών,(εβε1) Θεσσαλονίκη 1988 Π. Καρολίδης, Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Διογένης, Λευκωσία 1970 Βυζάντιο, Κράτος και κοινωνία (μνήμη Νίκου Οικονομίδη), επιμ. Άννα XVII
Αβραμέα-Αγγελική Λάιου-Ε. Χρυσός, ΕΙΕ, Αθήνα 2003. Ι. Kalavrezou-Maxeiner, Dating I. Kalavrezou-Maxeiner, Dating the Romanos ivory, DOP 1977, σελ 313 K. Krumbacher Litteratur Αθ. Κόλια Δερμιτζάκη Ομιλίες επιστολές A. P Kazhdan/ Ann Wharton Epstein Βυζαντινός Πολιτισμός K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des byzantinischen Reiches (527-1453), Munhen 1897 (Μετάφρ. Γ. Σωτηριάδου, Αθήναι 1897-1900 Αθ. Κόλια-Δερμιτζάκη, Το εμπόλεμο Βυζάντιο στις ομιλίες και τις επιστολές του 10 ου και 11 ου αι. Μια ιδεολογική προσέγγιση, Το Εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος - 12 ος αι), ΕΙΕ, Διεθνή Συμπόσια 4, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1997, σελ 213-238 A. P. Kazhdan- Ann Wharton Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και τον 12 ο αιώνα, μτφρ. Αν. Παππάς, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997. A. P. Kazhdan-S. Franklin, Literature A. P. Kazhdan-S. Franklin, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries,Paris 1984, σελ.23-86. Γ. Κορδάτος, Ακμή και παρακμή Γ. Κορδάτος, Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου, Αθήνα 1953 Γ. Κουκάς Η Μάχη του Μαντζικέρτ Ελεωνόρα Κουντούρα-Γαλάκη, Θέμα Αρμενιάκων Γ. Κουκάς, Η Μάχη του Μαντζικέρτ: Όλεθρος της Χριστιανοσύνης; ΙΕικ 166 (Αθήνα 1982), σελ 60-64 Ελεωνόρα Κουντούρα-Γαλάκη, Θέμα Αρμενιάκων, εν Η Μ. Ασία των Θεμάτων, σ. 113-161, 373-389 Ε. Κριαράς, Μιχαήλ Ψελλός Ε.Κριαράς, Ο Μιχαήλ Ψελλός, Βυζαντινά 4 (1972),σελ 54-128. Ε. Κριαράς, Λεξικό Ε. Κριαράς, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669, Θεσσαλονίκη 1969 κε Κ. Κυριαζής Ρωμανός Διογένης Κ. Κυριαζής, Ρωμανός ο Διογένης, ΙΕικ. 5 (Αθήνα 1968), σελ 138-145 XVIII
Bojana Krsmanovic, Αλλαγές Στ. Λαμπάκης, Θέμα Χαρσιανού Οδ. Λαμψίδης, Μιχαήλ Ψελλός Bojana Krsmanovic, Αλλαγές στη δομή της κοινωνικής κορυφής μετά την εποχή του Βασιλείου Β, εν Η Αυτοκρατορία σε κρίση; Το Βυζάντιο τον 11 ο αι (1025-1081), ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 11, Αθήνα 2003, σελ 87-106 Στ. Λαμπάκης, Θέμα Χαρσιανού, εν Η Μικρά Ασία των θεμάτων, σ.299-305 Οδ. Λαμψίδης, Ο Μιχαήλ Ψελλός ως πηγή της «Επιτομής» του Ιωάννου Ζωναρά, ΕΕΒΣ, Αθηναι 1949, σ.170-188 J.Laurent, Seldjoucides J.Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides en Asie Mineure. Leurs traits anterieures a Alexis Comnene, Βυζαντίς 2, 1911-1912, σελ 101-126 J. Laurent, Byzance J. Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides dans l Asie Mineure jusqu en 1081, Paris-Nancy 1919 J. Laurent, Khatchatour J. Laurent, Le duc d Antioche Khatchatour 1068-1072, BZ 1929/30, σ.405-411 H.Lowry, Οθωμανικό κράτος H.Lowry, Η φύση του πρώιμου οθωμανικού κράτους, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004 Μ. V. Levtchenco Ιστορία P. Lemerle Cinq Etudes Βernard Leib, S.J Jean Doukas Bernard Leib, Un basileus ignore Μ.V. Levtchenco, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Απ τις αρχές της ως τα 1453), μτφρ. Γ. Βιστάκης, εκγ. Γερ. Αναγνωστίδη P. Lemerle, Cinq etudes sur le XI e siecle Byzantine, (Le monde byzantin) Paris 1977. Bernard Leib S.J, Jean Doukas, cesar et moine. Son jeu politique a Byzance de 1067 a 1081, An.Boll. tome LXVIII, Bruxelles 1950,σελ 163-180 Bernard Leib, Un basileus ignore- Constantin Doucas 1074-1094, Bsl 17 (1956), σελ 341-359 XIX
J.N. Ljubarskij Μιχαήλ Ψελλός Τ. Λουγγής Επισκόπηση Τ. Λουγγής Ιδεολογία J.N. Ljubarskij, Η προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ψελλού,εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2004 Τ. Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας 324-1204, Αθήνα1989 Τ. Λουγγής, Η Ιδεολογία της βυζαντινής Ιστοριογραφίας, Αθήνα 1993 Τ. Λουγγής, Κοινωνία Τ. Λουγγής, Η Κοινωνία, το Κράτος και η Εκκλησία, «Ελευθεροτυπία» Ιστορικά 50 Βυζάντιο. Ο κρίσιμος 11 ος αι, (Σεπτ. 2000) σελ 6-12 Τ. Λουγγής, Επιθεώρηση Τ. Λουγγής, Επιθεώρηση ενόπλων δυνάμεων πριν από εκστρατεία, εν Το εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι), ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 4, Αθήνα 1997, σελ 93-110 Γ. Λεβενιώτης Oυρσέλιος Γ. Λεβενιώτης, Το στασιαστικό κίνημα του Νορμανδού Ουρσελίου (Ursel de Bailleul) στην Μικρά Ασία (1073-1076), ΕΒΕ, Θεσσαλονίκη 2004 Ι. Leontiades, Tarchaneiotai I. G. Leontiades, Die Tarchaneiotai. Eine prosopographisch-sigillographische Studie (BΚΜ 27), Θεσσαλονίκη 1998. Τρ. Μανιάτη- Κοκκίνη Η επίδειξη ανδρείας Μarguerite Μathieu, Gesta Roberti Wiscardi Τρ. Μανιάτη-Κοκκίνη, Η επίδειξη ανδρείας στον πόλεμο κατά τους ιστορικούς του 11 ου και 12 ου αι., Το εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος ) ΕΙΕ-ΙΒΕ Διεθνή Συμπόσια 4, Αθήνα 1997, σελ 239-268). M. Mathieu, Une source neglisee de la bataille de Mantzikiert, Les Gesta Roberti Wiscardi de Guillaume d Apulie, Byzantion 20,(1950) σελ 89-103 C. Mango, Bυζάντιο C. Mango, Βυζάντιο. Η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφρ. Δημ. Τσουγκαράκη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990. Μοσχόπουλος Νικηφ.,Αλπ Αρσλάν Μοσχόπουλος Νικηφ, Nizam al-mulk Μοσχόπουλος Νικηφ, Αλπ- Αρσλάν, ΜΕΕ, τ.4, σελ 65-67 Μοσχόπουλος Νικηφ, Nizam al-mulk, XX
ΜΕΕ, τ.18, σελ. 35 Ι.Melikoff, Ghazi I. Melikoff, λ.ghazi, EI 2, σελ 1004 Κ. Μπουρδάρα, Tυραννίς Κ. Μπουρδάρα Καθοσίωσις Καλλιόπη Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Μακεδονική δυναστεία (867-1056), Αθήνα 1981. Καλλιόπη Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους 1056-1081, Αθήνα 1984 V. Minorsky, Daylan V. Minorsky, λ.daylan, EI2, σελ 195-200 Donald M. Nicol Λεξικό Νίκος Νικολούδης, Βυζαντινή Μικρά Ασία J.J. Norwich, Σύντομη Ιστορία J.J. Norwich Βυζάντιο J.J.Norwich Παρακμή G. Ostrogorsky Ιστορία Ν. Oikonomides Byzantium from the Ninth Century N. Oikonomides Le serment Ν. Οικονομίδης, Ενοποίηση Ευρασιατικού Χώρου. Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Νίκος Νικολούδης, Βυζαντινή Μικρά Ασία. Ακμή και παρακμή (330-1461), Ιωλκός. J.J.Norwich, Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου, μτφρ. Δ.Π.Κωστελένος, Αθήνα 1999 J.J. Norwich, Βυζάντιο. Το απόγειο, μτφρ. Ευγένιος Πιέρρης, Αθήνα 1997 J.J. Norwich, Bυζάντιο. Παρακμή και πτώση. (μτφρ. Ευγένιος Πιέρρης) Αθήνα 1999 G.Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, (μτφρ. Ι. Παναγόπουλος, τ.3, Αθήνα 1989 N. Oikonomides, Byzantium from the Ninthe Century to the Fourth Crusade, Studies, Textes, Monuments, VR N. Oikonomides, Le serment de l imperatrice Eudocie. Un episode de l histoire dynastique de Byzance, REB XXI (1963)σ. 101-128, Paris Ν. Οικονομίδης, Η Ενοποίηση του Ευρασιατικού Χώρου. Μέρος Β. Η Παρακμή (1025-1071) ΙΕΕ, Εκδοτικής XXI
Αθηνών, τ.η, σελ 128-151 Ν.Οικονομίδης, Κρίσιμη δεκαετία Κ. Παπαρρηγόπουλος Ιστορία Κ.Ε.Πλακογιαννάκης, Τίτλοι και αξιώματα D. Polemis The Doukai Ν.Οικονομίδης, Η κρίσιμη δεκαετία 1071-1081, ΙΕΕ, Εκδοτική Αθηνών, τ.θ,σελ 8 κε Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ1-6, Αθήναι 1925 Κ.Ε. Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο. Εθιμοτυπία, διοίκηση, στρατός, Αθήνα 2001. D. Polemis, The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography, Londres 1968, σελ.55-59 D.Polemis, Chronology D. Polemis, Notes on eleventh-century chronology (1059-1081), ΒΖ 58, (1965), σελ.60-79. A. Pertusi, critica A. Pertusi, Rer la critica del testo della storia di Michele Attaliate, JOB 7 (1958) σελ.59-73 Alfred Rambaud Histoire Byzantin W. M. Ramsay Geography Steven Runciman Crusades A.Γ.Κ. Σαββίδης, Τούρκοι και Βυζάντιο Α. Γ. Κ Σαββίδης Σελτζούκοι Α. Γ.Κ Σαββίδης Μελετήματα Alfred Rambaud, Etudes sur l histoire Byzantine, Paris 1922 W. M. Ramsay, The historical Geography of Asia Minor, Amsterdam, 1962. Steven Runciman, A History of the Crusades, v.1-3, Cambridge 1953-1955 Α.Γ.Κ Σαββίδης, Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο. Α.Προ-οθωμανικά φύλα στην Ασία και στα Βαλκάνια, Αθήνα 1996 Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Το Βυζάντιο και οι Σελτζούκοι Τούρκοι τον ενδέκατο αιώνα, Β έκδ. Αθήνα 1988 Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Βυζαντινοτουρκικά μελετήματα, Ανατύπωση άρθρων 1981-1990, Αθήνα 1991 Α. Γ.Κ Σαββίδης Α.Γ.Κ Σαββίδης, Βυζάντιο. XXII
Βυζάντιο Μεσαιωνικός κόσμος Μεσαιωνικός κόσμος και Ισλάμ, δεκατρία δοκίμια Ιστορίας και Παιδείας, εκδ. Απ.Α. Χαρίσης Α.Γ.Κ Σαββίδης Βυζαντινο Ιστοριογραφικό Πεντάπτυχο Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Μελέτες Α.Γ.Κ Σαββίδης Προσωπογραφία Α.Γ.Κ Σαββίδης Αλπ Αρσλάν Α.Γ.Κ Σαββίδης Μαντζικέρτ Α.Γ.Κ Σαββίδης, Γουλιέλμος Α. Γ.Κ. Σαββίδης, Σουλτανάτο της Ρωμανίας Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Ουρσέλιος Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Θέμα Κολωνείας Α.Γ.Κ.Σαββίδης, Βυζαντινο Ιστοριογραφικό Πεντάπτυχο, Προκόπιος, Μιχαήλ Ψελλός, Άννα Κομνηνή, Ιωάννης Κίνναμος, Γεώργιος Σφραντζής Συμβολή για τους ιστοριογράφους και την εποχή τους, Ηρόδοτος Α.Γ.Κ Σαββίδης, Μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας 11 ου -13 ου αιώνα, Αθήνα 1986 Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Μελετήματα βυζαντινής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας. Ανατύπωση άρθρων 1981-1991, Αθήνα 1992 Α.Γ.Κ Σαββίδης, Ο Σελτζούκος Σουλτάνος Αλπ Αρσλάν και το Βυζάντιο, ΒΝΕΜ 7 (1985) 18-25 Α.Γ.Κ Σαββίδης, Μαντζικέρτ 1071. (Η ερμηνεία του.) ΒΝΕΜ 1, (1981) σ.15-18 Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Ο Γουλιέλμος της Απουλίας, εν «Ελευθεροτυπία» Ιστορικά 53, (Οκτ. 2000), σελ 87-91 Α.Γ.Κ Σαββίδης, Η ίδρυση του «Σουλτανάτου της Ρωμανίας», «Ελευθεροτυπία» Ιστορικά 50 (Σεπτ. 2000), σελ 38-43 Α.Γ.Κ. Σαββίδης, λ.ουρσέλιος, ΜΓΕΥ, τομ.42, Αθήνα 1987, σ.274-275 Α.Γ.Κ Σαββίδης, Θέμα Κολωνείας, εν Η Μ. Ασία των θεμάτων,σ.321-329 Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Θέμα Χαλδίας Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Θέμα Χαλδίας εν η Μ. Ασία των θεμάτων, σ.287-297 Ελ. Σαράντη, Μιχαήλ Ψελλός Ελ. Σαράντη, Ο Μιχαήλ Ψελλός της μεροληψίας, εν «Ελευθεροτυπία» Ιστορικά 53 (Οκτ. 2000), σελ 82-85 J. Sabatier, Monnaies J. Sabatier, Monnais Byzantines, Austria 1955 XXIII
K.M. Setton-M.W. Baldwin, Crusades K.M. Setton-M.W.Baldwin (ed) A History of the Crusades, 2 τομ, Philadelphia 1958. Jonathan Shepard Byzantinorussica Jonathan Shepard, Russians at Manzikert (1071) and the problem of το αλλάγιον, Byzantinorussica REB, 33, 1975, σελ.215-225 J. Shepard, Franks J. Shepard, The Uses of the Franks in the Eleventh-Century Byzantium, ANS 15 (1993), σελ 275-305 B. Skoulatos, Personnages B. Skoulatos, Les personages byzantins de l Alexiade: Analyse prosopographique et synthese, Louvain 1980 N.Svoronos Le serment N. Svoronos, Le serment de fidelite a l empereur byzantin et sa signification constitutionnelle, REB IX Paris 1952, σ.107-142 N. Svoronos, Etudes N. Svoronos, Etudes sur l organisation interieure la societe et l economie de l Empire Byzantin, VR, London 1973. Ν. Σβορώνος, Πολιτεία Ν. Σβορώνος, Πολιτεία-Κοινωνία- Οικονομία (1071-1204) ΙΕΕ Εκδοτικής Αθηνών, τ.θ, σ.50-72 Faruk Sumer The Turks Faruk Sumer, The Turks in Eastern Asia Minor in the Eleventh Century, AICBS XIII, Oxford 1967, σελ. 439-441 Το Βυζάντιο τον 11 ο αι Η αυτοκρατορία σε κρίση(;). Το Βυζάντιο τον 11 ο αι (1025-1081), επιμ. Βασιλική Ν. Βλυσίδου, ΕΙΕ-ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 11, Αθήνα 2003. Βυζάντιο. Ο Κρίσιμος 11 ος αιώνας Βυζάντιο. Ο Κρίσιμος 11 ος αι, «Ελευθεροτυπία» Ιστορικά 50 (Σεπτ. 2000) Το Εμπόλεμο Βυζάντιο Το Εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι), επιμ.κ.τσικνάκης, ΕΙΕ-ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 4, Αθήνα 1997. Tamara Talbot Rice, Βίος Tamara Talbot Rice, Ο δημόσιος και XXIV
ιδιωτικός βίος των βυζαντινών, μτφρ. Φ.Κ.Βώρου, Αθήνα 1997 C. Toumanoff, Mantzikert C. Toumanoff, The Backgrount to Manzikert, AICBS XIII, Oxford 1967, σελ. 411-426 Osman Turan Anatolie Ν. Τσάγγας Μαντζικέρτ Ευδ.Θ.Τσολάκης Ατταλειάτης Δημ. Τσουγκαράκης, μαρτυρίες A.A.Vasiliev Ιστορία Osman Turan, Anatolie in the period of the Seljuks and Beyliks, στην CHI IA 1970. (ανατ. 1980) Ν. Τσάγγας, Μαντζικέρτ Η αρχή του τέλους του Μεσαιωνικού Ελληνισμού, Αθήνα χ.χ Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης ως κριτικός των επιχειρήσεων και της τακτικής του πολέμου, Βυζαντινά, τ. 1 ( 1969)σελ 187-204 Δημ. Τσουγκαράκης, Η Αυτοκρατορία σε κρίση και η οπτική των συγχρόνων. Μια ανάγνωση των μαρτυριών,εν Η Αυτοκρατορία σε κρίση; Το Βυζάντιο τον 11 ο αι (1025-1081), ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 11, Αθήνα 2003 A.A.Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (324-1453), μτφρ. Δ. Σαβράμη, Αθήνα 2006 Α. Α. Vasiliev, Arabes A.A. Vasiliev, Byzance et les Arabes.II.2 La dynastie macedonienne, Bruxelles 1968 (με μεταφράσεις στην γαλλική αποσπασμάτων αραβικών πηγών). Eva de Vries-van der Velden Μantzikert Eva de Vries-van der Velden, Psellos, Romain IV Diogenes et Mantzikert, Byzantinoslavica (1997) σ.274-310. Σ.Βρυώνης, Παρακμή Σ. Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού (11 ος -15 ος αι), (μτφρ. Κάτια Γαλαταριώτου), Αθήνα 1996. S. Vryonis. Personal History S. Vryonis A personal history of the history of the battle of Mantzikert, ΕΊE- XXV
ΙΒΕ Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6 ος -12 ος ), Αθήνα 1998, σελ 225-244 S, Vryonis The Greek and Arabic sources S. Vryonis Romanus IV S. Vryonis The Greek and Arabic sources οn the battle of Mantzikert, 1071 AD, εν Byzantine studies: Essays on the Slavic world and the eleventh century,ed.s. Vryonis, New Rochelle 1992, σελ 124-140 Vryonis S., Michael Psellus, Michael Attaleiates: The Blinding of Romanus IV at Kotyaion (29 June 1072) and His Death on Proti (4 August 1072) εν PORFHYROGENITA. Essays on the History and Literature of Byzantium and the Latin East in Honour of Julian Chrysostomides, ed. C.Dendrinos- J.Harris-Eirene Harvalia-Cook-Judith Herrin, Trowbridge 2003, σελ.3-14. S. Vryonis, The eleventh century S. Vryonis, The eleventh century: Was there a crisis in the Empire? The decline of quality and quantity in the Byzantine armed forces εν Η Αυτοκρατορία σε κρίση; Το Βυζάντιο τον 11 ο αι (1025-1081), ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 11, Αθήνα 2003, σελ 17-43 Δ.Α.Ζακυθηνός, Ιστορία Δ.Α. Ζακυθηνός Βυζάντιον Δ.Α.Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071) Αθήνα-Γιάννινα 1989 Δ.Α. Ζακυθηνός, Βυζάντιον Κράτος και κοινωνία. Ιστορική επισκόπησις, Αθήναι 1951 XXVI
XXVII
Γενική Εισαγωγή «ουκ έστιν ουδέν δεινόν, ωδ ειπειν έπος ουδέ πάθος ουδέ ξυμφορά θεήλατος, ης ουκ αν άροιτ άχθος ανθρώπου φύσις» (Ευριπίδης, Ορέστης 1-3) Θέμα της παρούσης μεταπτυχιακής εργασίας, όπως αναφέρθηκε, είναι η παρουσίαση της ολιγόχρονης βασιλείας του Ρωμανού Δ Διογένη, ενός ικανότατου και γενναίου αυτοκράτορα που ανέλαβε τα σκήπτρα της αυτοκρατορίας των Ρωμαίων σε μια περίοδο δυσκολότατη, κατά την οποία ποικιλώνυμοι εχθροί την απειλούσαν. Βαλκάνια και Μικρά Ασία δοκιμάζονταν από τις ορδές των Πετζενέγγων 1 και των Σελτζούκων Τούρκων 2 αντίστοιχα, ενώ στη Δύση οι Νορμανδοί υπέβλεπαν τις βυζαντινές κτήσεις στην Κάτω Ιταλία και στη Σικελία. Και στο εσωτερικό όμως η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη, καθώς οι δυνατοί, τα μέλη δηλαδή της αριστοκρατίας της γης, σε συνδυασμό με την ηθική κρίση των ηγετικών πνευματικών κύκλων και την ανικανότητα των ηγεμόνων, προδιέγραψαν την πορεία της αυτοκρατορίας προς το τέλος της, όπως υπογραμμίζει ο Ι. Καραγιαννόπουλος. 3 Μετά το θάνατο του Βασιλείου του Β τον Δεκέμβριο του 1025 άνοιξε μια καινούργια πολιτική αυλαία για το Βυζάντιο. Το κράτος ευρισκόμενο ως τότε στο απόγειο της δύναμης, της ευημερίας και της δόξας του είχε ανάγκη από ηγεμόνες δραστήριους που θα συνέχιζαν το έργο του στρατηλάτη αυτοκράτορα. Αντίθετα μια σειρά από κυβερνήσεις γυναικών και μέτριων ηγεμόνων, 4 κατά την έκφραση του 1 Πρόκειται για το γνωστό και δραστήριο τουρανικό ημινομαδικό λαό των Πατζινάκων (Πετσενέγγων) που αποτέλεσαν ένωση διαφόρων τουρκόφωνων φύλων της αλταικής ομάδας των Ογούζων Τούρκων και μαζί με τους Κουμάνους και τους Ούζους ήρθαν στα Βαλκάνια δια μέσου των ρωσικών στεπών, κατά τη διάρκεια της μεγάλης μεσαιωνικής τουρανικής μετανάστευσης, τον 7 ο -8 ο αι. Τα πρώτα πατζινακικά φύλα δημιουργήθηκαν κατά τον 5 ο -6 ο αιώνα στις στέππες των Αλταίων ορέων της Κεντρικής Ασίας και αποτέλεσαν την ομοσπονδία των ογουζικών φυλών. Τον 8 ο και μέχρι τα μέσα του 9 ου αιώνα οι Πατζινάκες είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Βόλγα και Ουράλη, ενώ αργότερα περί το 850-869, δεχόμενοι τις πιέσεις των Κουμάνων μετανάστευσαν προς τα δυτικά. Τον 10 ο και 11 ο αιώνα εισχώρησαν σταδιακά στην Ουγγαρία, ενώ κατά τον 13 ο αιώνα απορροφήθηκαν από τους Κουμάνους και τους Ούγγρους. Μαρτυρίες γι αυτούς και την απειλή που συνιστούσαν οι επιδρομές τους για τους λαούς της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων (Ρως, Τούρκοι, Βούλγαροι) και κυρίως εναντίον του Βυζαντίου μας παρέχει ο Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος (Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν 48.25-28) ο οποίος θεωρούσε συμφέρουσες για το Βυζάντιο τις ειρηνικές σχέσεις μαζί τους, και για τη διατήρηση των κτήσεών του στη χερσόνησο της Ταυρίδας, αλλά και για την ευκολότερη αντιμετώπιση των Βουλγάρων, Ρως και Ούγγρων (Μαγυάρων) «ότι γειτνιάζει το τοιουτον έθνος των Πατζινακιτων τω μέρει της Χερσωνος, και ει μη φιλίως έχουσι προς ημας, δύνανται κατά της Χερσωνος εξέρχεσθαι και κουρσεύειν και ληίζεσθαι αυτήν τε την Χερσωνα και τα λεγόμενα κλίματα». (). Και ο Βασιλείος Β (976-1025) εφάρμοσε αυτή την πολιτική της ειρήνευσης, αλλά με την υποταγή των Βουλγάρων και την ενσωμάτωση του Α Βουλγαρικού Βασιλείου στην Αυτοκρατορία το 1018, το Βυζάντιο γειτνίασε άμεσα της με τους Πατζινάκους, οι οποίοι διενεργούσαν επιδρομές εναντίον των εδαφών του από τις πεδιάδες της Νότιας Ουκρανίας και της Βλαχίας, της σημερινής Ρουμανίας. βλ. Αλ. Σαββίδης, Τούρκοι και Βυζάντιο, σελ 64κ.εξ Είναι αξιοσημείωτο να παρατηρήσουμε πως στους αγώνες εναντίον τους τον 11ο αι διακρίθηκαν τόσο ο πατέρας του Ρωμανού Διογένη, Κωνσταντίνος, όσο και ο ίδιος ο ίδιος ο Ρωμανός Διογένης, όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο. 2 Για τους Σελτζούκους Τούρκους θα γίνει αναφορά σε ξεχωριστό κεφάλαιο, επειδή ήταν ο κύριος εξωτερικός εχθρός εναντίον των οποίων στράφηκε ο Ρωμανός Δ Διογένης. 3 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία τ. Β,σελ 482 4 Oι αυτοκράτορες που κυβέρνησαν μετά το θάνατο του Βασιλείου Β το 1025 μέχρι την άνοδο στο θρόνο του Ρωμανού Δ Διογένη το 1068, ήταν με τη σειρά : Κωνσταντίνος Η ( 1025-1028), Ρωμανός Γ Αργυρός (1028-1034), Μιχαήλ Δ Παφλαγών (1034-1041), Μιχαήλ Ε Καλαφάτης (1041-1042), Ζωή και Θεοδώρα (1042), Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος (1042-1055), Θεοδώρα (1055-1056), Μιχαήλ Στ (1056-1057), Ισαάκιος Α Κομνηνός (1057-1059), Κωνσταντίνος Ι Δούκας (1057-1067). i
Charles Diehl, διαχειρίστηκαν την εξουσία με τέτοιο τρόπο, ώστε τα χρόνια που ακολούθησαν να θεωρούνται ως παραμονή της κατάρρευσής της (la veille de la ruine). 5 Οι πολιτικές κυβερνήσεις των αυτοκρατόρων, εκπροσώπων της γραφειοκρατίας, μέσα στο κλίμα ηθικής κρίσης και αποστρατικοποίησης της αυτοκρατορίας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ι. Καραγιαννόπουλος, συναγωνίζονταν στο παράδοξο έργο ποια θα κατέστρεφε γρηγορότερα το έργο του Βουλγαροκτόνου. 6 Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα που διαμορφώθηκε εξαιτίας της έντονης παρουσίας της αντιστρατιωτικής παράταξης, δεν υπήρχαν πολλά περιθώρια να τελεσφορήσουν προσπάθειες για την ανάκαμψη της αυτοκρατορίας, όπως αποδείχτηκε στην περίπτωση του Ισαακίου Α Κομνηνού (1057-1059), αλλά κυρίως του Ρωμανού Δ Διογένη (1068-1071). Ο τελευταίος κλήθηκε να αναλάβει τα ηνία της αυτοκρατορίας σε μια περίοδο που αυτή είχε αρχίσει ήδη να διαγράφει τροχιά κάμψης και εμφάνιζε αρκετά έντονα συμπτώματα παρακμής από την κακοδιοίκηση των τελευταίων ετών. Εκπρόσωπος της στρατιωτικής μερίδος ο Ρωμανός Διογένης, μόλις ανέβηκε στο θρόνο, έθεσε σκοπό του να γλιτώσει το κράτος από την καταστροφή, οραματιζόμενος την αναγέννησή του, έχοντας ως πρότυπο τον Βασιλέα Αυτοκράτορα που αναπαυόταν στο Έβδομο 7, έξω από τα τείχη, τον Βασίλειο Β. Ήδη, νωρίτερα, ως δούκας της Σαρδικής, είχε επιχειρήσει κίνημα με σκοπό «ανορθωσαι τα της αρχης των πεσόντων Ρωμαίων, ότι μη κατά λόγον είχε τα πράγματα», σύμφωνα με τον ιστορικό και αυτόπτη μάρτυρα των περισσότερων γεγονότων της βραχύβιας βασιλείας του, Μιχαήλ Ατταλειάτη. 8 Παρακινημένος, λοιπόν, από τον πόθο για την ανόρθωση, ο νέος αυτοκράτωρ των Ρωμαίων, αποδύθηκε στον αγώνα για την αντιμετώπιση των εχθρών και κυρίως των Σελτζούκων Τούρκων στο μικρασιατικό μέτωπο. Στάθηκε ωστόσο άτυχος, τόσο που να συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο τραγικών μορφών της Βυζαντινής ιστορίας, όχι μόνο για το άδικο και τραγικότατο τέλος του, αλλά και για την μοναχική πορεία του από την αρχή. Μοίρα σκληρή που του φανερώθηκε είτε με τη μορφή της αντιπολίτευσης από την ισχυρή πολιτική μερίδα των Δουκών και του Μιχαήλ Ψελλού, είτε με τη μορφή της προδοσίας στο Μαντζικέρτ το 1071, και τον κατάτρεχε ως το θάνατό του το 1072. Θύμα προδοσίας ή όχι ο Ρωμανός πέρασε στην Ιστορία με την μορφή του ηρωικά αγωνιζόμενου αυτοκράτορα για τη σωτηρία της. Θεωρείται ο πρώτος τουρκομάχος αυτοκράτορας, η βασιλεία του οποίου σφράγισε την ιστορική διαδρομή του Ανατολικού κόσμου. Το μεγαλείο του ανδρός, έστω και αν του καταλογίσθηκαν λάθη πολεμικής τακτικής, διατηρήθηκε ακόμα και τη στιγμή της τύφλωσης του. Μπορεί το όνομά του να συνδέθηκε με την ήττα στο Μαντζικέρτ το 1071, μια ήττα που σηματοδότησε σειρά εξελίξεων και καθόρισε την ιστορία, καθώς έθεσε τις βάσεις για την απώλεια του βυζαντινού ελέγχου στη Μικρά Ασία, αλλά παράλληλα συνδέθηκε με τον επίμονο αγώνα, που αναλαμβάνουν οι πραγματικά ανδρείοι. Χωρίς διάθεση εξιδανίκευσης του Ρωμανού Διογένη, που θα αποτελέσει τον πυρήνα της μονογραφίας αυτής, θεωρώ πως δεν αποτελεί λεκτική υπερβολή η 5 Charles Diehl, Byzance σ.19-21 6 Ι. Καραγιαννόπουλος, αυτόθι σ.482 7 Το Έβδομον ήταν χώρος (προάστιο) ευρισκόμενος σε απόσταση 6 Km δυτικά των χερσαίων τειχών της Κωνσταντινουπόλεως, επί της Προποντίδας, Ονομαζόταν και Κάμπος, «το εν τω κάμπω τριβουνάλιον», και εχρησιμοποείτο για τον καταυλισμό και για τις ασκήσεις των στρατιωτικών μονάδων, ενώ κατά το παρελθόν γίνονταν εκεί και αναγορεύσεις αυτοκρατόρων. Υπήρχε εκεί δικαστήριο, ανάκτορο και στρατόπεδο. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Α, σελ 325. 8 Μιχαήλ Ατταλειάτης, 97.14-15 ii