Κεφάλαιο 2 : Total credit market debt Καθότι η κρίση κραχ του 1929 στις ΗΠΑ, όπως και η κρίση στην Ιαπωνία από το και µετά επήλθαν µετά από υπερβολική µόχλευση της ανάπτυξης µέσω υπερδανεισµού του οικονοµικού συστήµατος, γίνεται διερεύνηση της εξέλιξης του δανεισµού κυρίως της Αµερικανικής, αλλά και των λοιπών ανεπτυγµένων αγορών. 2.1 Χρέη ΗΠΑ αναλυτικά 1968-2007, συνοπτικά 1915-2007 Ο συνολικός δανεισµός στην αµερικανική οικονοµία ανέρχονταν το 1920 σε 12 του ΑΕΠ και εµφάνισε αύξηση στο 265% του ΑΕΠ µέχρι το 1931. Στην διάρκεια της επόµενης 20ετίας συρρικνώθηκε σταδιακά µέχρι τα επίπεδα του 128% του ΑΕΠ (1949). Η επόµενη 20ετία ταχύτατης µεταπολεµικής ανάπτυξης (1950-) ανέβασε το χρέος ελάχιστα σε 152% του ΑΕΠ. Στην συνέχεια τα στοιχεία ανά δεκαετία ανεβάζουν το χρέος σε 169% (), 237% (), 278%() και 342% το Α τριµηνο του 2007. Οι ρυθµοί ανόδου του πραγµατικού (αποπληθωρισµένου) ΑΕΠ κατά την 20ετία 1950-69 ανέρχονται κατά µέσο όρο σε 4,3%, την 20ετία -89 σε 3,2%, ενώ κατά το διάστηµα - σε 2,95%. Οι ρυθµοί µεγέθυνσης του δανεισµού σε σύγκριση µε την µεγέθυνση του ΑΕΠ ανέρχονται σε 4,8 φορές στην τελευταία 10ετία σε σύγκριση µε 3,0 φορές για την περίοδο 1987-96, 2,7 φορές για την περίοδο 1977-86 και 1,7 φορές κατά την προηγούµενη 10ετία. Το βασικό επιβαρυντικό χαρακτηριστικό ενός χρέους της τάξης του 34 του ΑΕΠ είναι η προκαλούµενη δαπάνη για πληρωµή τόκων κατ έτος που προφανώς αποτελούν βρόγχο στην περαιτέρω ανάπτυξη µέσω κατανάλωσης όπως έχει προωθηθεί την τελευταία δεκαετία. Υπόθεση εκτοκισµού του ανωτέρω χρέους µε 7,5% κατ έτος προκαλεί δαπάνη τόκων 25% του ΑΕΠ και προφανώς καλύπτεται σε µεγάλο βαθµό µε αναχρηµατοδότηση, συµπέρασµα που προκύπτει και από τα στοιχεία νέου δανεισµού που ανέρχεται σε 28% του ΑΕΠ ετησίως για την τελευταία τετραετία. Συνέχιση των ρυθµών αυτών επί 5ετία οδηγεί το χρέος σαν ποσοστό του ΑΕΠ σε επίπεδα 40 του ΑΕΠ και κατά πάσα πιθανότητα υψηλότερα καθότι η απόκλιση βαίνει επιταχυνόµενη. Προσπάθεια έστω και απλής διατήρησης του ποσοστού χρέους επί του ΑΕΠ στα σηµερινά του επίπεδα απαιτεί την µείωση του ρυθµού αύξησης του στο 44
επίπεδο της αναλογίας του προς το ΑΕΠ δηλαδή 3,4 φορές ή µε τα σηµερινά δεδοµένα κατά 7 µονάδες του ΑΕΠ των ΗΠΑ (µεγαλύτερο του 2% του παγκόσµιου ΑΕΠ) ή 900 δισ. $ ετησίως, διαιωνίζοντας απλώς την επιβάρυνση της οικονοµίας µε τους εκάστοτε προκύπτοντες τόκους. Στον πίνακα 2.1 εµφανίζεται η εξέλιξη των χρεών (δανεισµού) του Αµερικανικού ηµοσίου, του ιδιωτικού τοµέα, των επιχειρήσεων και του χρηµατοοικονοµικού τοµέα για τα έτη 1968-, καθώς και η αναλογία χρεών προς ΑΕΠ και ρυθµού µεγέθυνσης χρεών προς ρυθµό µεγέθυνσης ΑΕΠ. Στο διάγραµµα 2.1 εµφανίζεται η εξέλιξη των χρεών ιδιωτικού, επιχειρηµατικού και χρηµατοοικονοµικού τοµέα σε δισ. $ και στο διάγραµµα 2.2 η αντίστοιχη εξέλιξη των χρεών σαν ποσοστό του ΑΕΠ. Επισηµαίνεται η υγιής εικόνα εξέλιξης των επιχειρηµατικών χρεών σε σύγκριση µε την ταχεία ανάπτυξη των ιδιωτικών χρεών (3 του ΑΕΠ εντός 6 ετίας) και της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης των χρηµατοοικονοµικών χρεών. Στο διάγραµµα 2.3 εµφανίζεται το συνολικό χρέος και το ΑΕΠ στις ΗΠΑ σε δισ. $. Στο διάγραµµα 2.4 εµφανίζεται η εξέλιξη του χρηµατιστηριακού χρέους (Margin debt δισ. $). ιαπιστώνεται σαφής υπέρβαση των υψηλών του. Στο διάγραµµα 2.6 εµφανίζεται ο ρυθµός µεγέθυνσης χρέους σε σύγκριση µε τον ρυθµό µεγέθυνσης του ΑΕΠ για τα έτη 1969- και ο κινητός µέσος όρος 10ετίας. Στο διάγραµµα 2.5 εµφανίζεται η εξέλιξη του συνολικού χρέους ΗΠΑ σαν ποσοστό του ΑΕΠ για την περίοδο 1915-, όπου γίνεται εµφανής η εµφάνιση ενός δεύτερου κύµατος επιτάχυνσης δανεισµού στην τελευταία δεκαετία (-2007) µετά το πρώτο κύµα της δεκαετίας του (-1987) το οποίο κατά διαγραµµατική αντιστοιχία είχε δηµιουργήσει ήδη τις προϋποθέσεις κρίσης ανάλογης µε το 1929, αν και οι στόχοι της µεγέθυνσης εκείνης ήταν σαφώς προσανατολισµένοι στην επίτευξη ανάπτυξης µέσω επενδύσεων. Οι επιµέρους µεγεθύνσεις χρεών της τελευταίας δεκαετίας κατευθύνονται επιλεκτικά σε τοµείς σαφώς µικρότερου αναπτυξιακού δυναµικού ή βραχύτερης-κερδοσκοπικής στόχευσης σε σύγκριση µε πρότερες περιόδους. Η πολύ µεγάλη και συνεχώς αυξανόµενη συµµετοχή χρηµατοοικονοµικού χρέους στο σύνολο της τελευταίας δεκαετίας διαφοροποιεί τα χαρακτηριστικά της διαφαινόµενης κρίσης ως προς την αλληλουχία των γεγονότων αλλά και τις ταχύτητες εξάπλωσης της σε σύγκριση µε το 1929. Στο διάγραµµα 2.7 εµφανίζεται ο ρυθµός ανάπτυξης του συνόλου των χρεών σαν ποσοστό του ΑΕΠ και ο ονοµαστικός ρυθµός ανάπτυξης του ΑΕΠ σε κινητό µέσο όρο τριετίας και στο διάγραµµα 2.8 ο ρυθµός µεγέθυνσης των επιµέρους χρεών (χρηµατοπιστωτικό, ιδιωτικό και επιχειρησιακό) σαν ποσοστά του ΑΕΠ. 45
Στα διαγράµµατα 2.9 και 2.10 εµφανίζεται ο ρυθµός µεγέθυνσης των χρεών σαν ποσοστό των ήδη υπαρχόντων χρεών σε ετήσια βάση και κινητό µέσο 3ετίας. 2.2 Ευρώπη Γερµανία Ελλάδα Μ.Βρετανία Αντίστοιχα στοιχεία δανεισµού για τις χώρες της Ευρωζώνης εµφανίζουν το σύνολο των χρεών να ανέρχονται σε 244% του ΑΕΠ µε ρυθµούς µεγέθυνσης σαφώς χαµηλότερους των Αµερικανικών αλλά και αντίστοιχα µικρότερη επιτυγχανόµενη ανάπτυξη (πιθανόν υγιέστερη µακροοικονοµική προσέγγιση) Στην Ελλάδα αντίστοιχα παρατηρούµε σχετική σταθεροποίηση του ηµοσίου Χρέους σαν ποσοστού του ΑΕΠ την τελευταία 15ετία αλλά σε επίπεδα σαφώς υψηλότερα της Ευρωζώνης (107% προς 7) αλλά σαφώς ταχύτερη ανάπτυξη των επιχειρηµατικών και ιδιωτικών δανείων από 4 σε 91,5% του ΑΕΠ µεταξύ και µε αποκορύφωµα τα έτη 2005 και όπου ο νέος δανεισµός ανήλθε σε 1 και 17% του ΑΕΠ αντίστοιχα. Θα πρέπει βέβαια να επισηµανθεί η συνεχής αναξιοπιστία καταγραφής του πραγµατικού ηµοσίου χρέους και η ανοδική του αναθεώρηση ανά τετραετία. Στοιχεία ιδιωτικού δανεισµού για την αγγλική οικονοµία εµφανίζουν τα χρέη να ανέρχονται σε 10 του ΑΕΠ () έναντι 63% το µε ρυθµό µεγέθυνσης 5% του ΑΕΠ κατ έτος. Στον πίνακα 2.2α παρουσιάζονται χρέη και ΑΕΠ της Ευρωζώνης και στον 2.2β η εξέλιξη του Αγγλικού ΑΕΠ και του ηµοσίου και Ιδιωτικού χρέους. Στο διάγραµµα 2.11 εµφανίζεται η εξέλιξη των επιµέρους χρεών της Ελληνικής Οικονοµίας σαν ποσοστό του ΑΕΠ ( ηµόσιο, Νοικοκυριά, Επιχειρήσεις, Σύνολο) Στο διάγραµµα 2.12 η συγκριτική απεικόνιση χρεών ιδιωτών Ελλάδος και Ευρωζώνης Προς επισήµανση είναι η ταχύτητα σύγκλισης των χρεών των ελληνικών νοικοκυριών προς τα υψηλότερα δανεισµένα ευρωπαικά (2005 και >9% του ΑΕΠ κατ έτος) που αποτελεί και την βασική αιτία των καταγραφόµενων ρυθµών ανάπτυξης της Ελλάδας κατ άναλογία µε την αµερικανική οικονοµία και σε αναντιστοιχία µε την Ευρωπαική. Στο διάγραµµα 2.13 εµφανίζεται η εξέλιξη ηµοσίου και Ιδιωτικού χρέους Μ.Βρετανίας όπου διαπιστώνεται εκρηκτική αύξηση χρεών των νοικοκυριών όπως και των επιχειρήσεων σε µη συγκρίσιµα µεγέθη µε την ΕΕ παρά µόνον µε τις ΗΠΑ και µόνον στον τοµέα των νοικοκυριών, σε αντίθεση µε την σαφώς υγιέστερη όλων πορεία του ηµοσίου χρέους. 46
2.3 Ιαπωνία - Χρέη και πορεία ακινήτων Στοιχεία της Ιαπωνικής οικονοµίας η οποία βρέθηκε µετά το σε αντιπληθωριστική κρίση εµφανίζουν το ηµόσιο χρέος να εκτοξεύεται από 5 του ΑΕΠ το σε 167% το κυρίως λόγω ανάληψης χρεών εκ ρυθµίσεων χρεοκοπιών και όχι λόγω ιδιαίτερης κοινωνικής πολιτικής, τα δε ιδιωτικά και επιχειρηµατικά χρέη να εµφανίζουν σχετική µείωση σαν ποσοστό του ΑΕΠ από 125% σε 10, χωρίς να είναι διαπιστώσιµο σε ποιό ποσοστό αυτό οφείλεται σε αλλαγή συµπεριφοράς και σε ποιό σε καταπτώσειςδιαγραφές-χρεοκοπίες. Βασικό επίσης χαρακτηριστικό της 15ετίας -2005 ήταν η πτώση της αξίας κατοικιών στο 4 και των ακινήτων εµπορικών χρήσεων στο 19% των αρχικών τιµών. Επιµέρους αναλύσεις εµφανίζουν τις ανωτέρω αξίες για το Τόκιο να υποχωρούν σε 3 και 18% αντίστοιχα, για δε το σύνολο των µεγάλων αστικών κέντρων και τον µέσο όρο όλων των χρήσεων σε 27% των τιµών εκκίνησης της πτώσης (Bank of Japan). Στον πίνακα 2.3 εµφανίζονται στοιχεία εξέλιξης του Ιαπωνικού ΑΕΠ, ηµοσίου χρέους, ιδιωτικού δανεισµού και πληθωρισµού για το διάστηµα -. Στο διάγραµµα 2.14 εµφανίζεται η εξέλιξη του Ιαπωνικού ΑΕΠ και των χρεών ηµοσίου και Ιδιωτικού τοµέα και στο διάγραµµα 2.15 η αντίστοιχη εξέλιξη χρεών σαν % του ΑΕΠ. Στο διάγραµµα 2.16 εµφανίζεται η εξέλιξη χρεοκοπιών στην Ιαπωνία σε αξία και αριθµό περιπτώσεων. Στους πίνακες 2.4 και 2.5 καθώς και στα διαγράµµατα 2.17-18-19 εµφανίζονται τα στοιχεία αγοράς ακινήτων Τόκιο και βασικών αστικών περιοχών για το χρονικό διάστηµα -2001 και 2003 αντίστοιχα µε παράλληλη απεικόνιση ΑΕΠ και πληθωρισµού. 2.4 Βραχυπρόθεσµες εξελίξεις ΗΠΑ σε τριµηνιαία βάση Η απεικόνιση των πρόσφατων στοιχείων της οικονοµίας των ΗΠΑ σε τριµηνιαία και ετήσια βάση παρουσιάζεται στα διαγράµµατα 2.20-27 για ΑΕΠ ονοµαστικό και πραγµατικό, εξέλιξη χρεών, αναλογία µεγέθυνσης χρεών προς ΑΕΠ και αποδεκτή αναλογία, κέρδη επιχειρήσεων σαν ποσοστό του ΑΕΠ και του Εθνικού Εισοδήµατος, εξωτερικό χρέος σαν ποσοστό του ΑΕΠ και των συνολικών χρεών, κατανάλωση και ιδιωτική αποταµίευση και εµπορικό ισοζύγιο (εισαγωγές-εξαγωγές και έλλειµµα). Από την πορεία του ΑΕΠ σε τριµηνιαία βάση προκύπτει το συµπέρασµα της πολύ αργής αντίδρασης των χρηµατιστηριακών δεικτών στην υποχώρηση των ρυθµών µεγέθυνσης του ΑΕΠ από το 47
2 ο τρίµηνο του και η επίσης συνέχιση της υποχώρησης τους επί ενάµιση χρόνο µετά την εµφάνιση ανάκαµψης στο ΑΕΠ. Η εµφανιζόµενη σήµερα ήδη επί 4 τρίµηνα υποχώρηση των ρυθµών ανάπτυξης επίσης δεν έχει αποτυπωθεί στους δείκτες. Η παράλληλη απεικόνιση ΑΕΠ,χρεών και παρεµβατικού επιτοκίου εµφανίζει δύο προσπάθειες περιστολής του ρυθµού µεγέθυνσης του χρέους µε αρκετή επιτυχία (1993- και 1999-) όπου κατά την δεύτερη εµφανίζεται να επιτυγχάνεται ο στόχος περιορισµού µετά από φρενήρη άνοδο των χρεών κατά το 1997-98, εγκαταλείπεται όµως άµεσα µε την εµφάνιση επιβράδυνσης της ανάπτυξης κατά το 4 ο τρίµηνο. Η τραγική και κατά την άποψη µου πολιτικά ανήθικη επιλογή µηδενισµού επιτοκίων οδήγησε σε έκρηξη ανάληψης χρεών και εικονική ανάπτυξη του ΑΕΠ, η δε επακολουθήσασα άνοδος επιτοκίων δεν έχει οδηγήσει µέχρι στιγµής σε περιστολή ανάληψης χρεών παρά µόνον σε µείωση της ανάπτυξης. Είναι πιθανόν η υπερχρέωση να έχει ήδη εισέλθει στην αυτοτροφοδοτούµενη φάση. Στο διάγραµµα 2.23 εµφανίζεται η εξέλιξη του ονοµαστικού ΑΕΠ ανά τρίµηνο παράλληλα µε την ρευστότητα που δηµιουργήθηκε σε ποσοστό µεγαλύτερο από αυτό που αντιστοιχούσε στην αναλογία χρέους προς ΑΕΠ στο εκάστοτε τρίµηνο ώστε να οδηγηθούµε στην σηµερινή εικόνα συνεχούς µεγέθυνσης των χρεών σαν ποσοστό του ΑΕΠ. Η υπερβάλλουσα αυτή ρευστότητα ανέρχεται σε περίπου 10 τρισ. $ κατά την τελευταία 10 ετία ή 7 του τρέχοντος ΑΕΠ, χωρίς ουδέποτε να προσεγγισθούν οι ρυθµοί ανάπτυξης προηγούµενων 10ετιών. Στο διάγραµµα 2.24 εµφανίζεται η αποδεκτή αναλογία ανάληψης χρέους προς ΑΕΠ ώστε να παραµείνει το χρέος σταθερό σαν ποσοστό του ΑΕΠ και η αναλογία του πραγµατικά αναλαµβανόµενου προς το ΑΕΠ παράλληλα µε τους ρυθµούς µεγέθυνσης του ΑΕΠ ονοµαστικά και αποπληθωρισµένα. Η συγκράτηση του αναλαµβανόµενου χρέους επιτυγχάνεται σε πολύ λίγες περιπτώσεις και για µικρά χρονικά διαστήµατα (1-2 τρίµηνα) κατά το,, 1997 και, επιταχύνεται δε σε όλες τις περιπτώσεις υποχώρησης των ρυθµών ανάπτυξης όπως είναι και αναµενόµενο. Η πορεία κατανάλωσης, αποταµίευσης, εµπορικού ελλείµµατος, επιχειρηµατικών κερδών σαν % του ΑΕΠ και εξωτερικού χρέους που απεικονίζονται στα διαγράµµατα 25-28 οδηγούν στο κεντρικό συµπέρασµα πολύ µεγάλης αναµενόµενης υποτίµησης του $ µε παράλληλη ανάγκη διατήρησης υψηλών επιτοκίων ώστε να αποφευχθεί πιστωτικός στραγγαλισµός (απόσυρση κεφαλαίων) των 48
ΗΠΑ. Η ιδιωτική αποταµίευση έχει µεταπηδήσει σε αρνητική από το 2005 εµφανίζοντας απώλειες 7 ποσοστιαίων µονάδων επί του ΑΕΠ ή 1 επί του εθνικού εισοδήµατος εντός 15ετίας µε την κατανάλωση να αυξάνει παράλληλα κατά 7%. Το ύψος του ελλείµµατος εµπορικού ισοζυγίου της τάξης του του ΑΕΠ για µικρής ποσοστιαίας εξωστρέφειας οικονοµία όπως η Αµερικανική είναι πλέον αδύνατο να ισοσκελισθεί χωρίς σοβαρή υποτίµηση, αλλά ούτε και να διαιωνιστεί χωρίς την συνέχιση αποδοχής εκ µέρους των συναλλασσοµένων µε τις ΗΠΑ της πληρωµής τους σε εικονικές αξίες. Η συνεχής αύξηση του εξωτερικού χρέους ( ιάγραµµα 2.27) σαν ποσοστό τόσο του συνολικού χρέους όσο και του ΑΕΠ αν και µικρότερη από την συνολική πιστωτική επέκταση των ΗΠΑ υποδηλώνει τόσο την µείωση των αξιών χρεογράφων που κρατούν στα χέρια τους οι εκτός ΗΠΑ επενδυτές σε περίπτωση κρίσης όσο και το πέρασµα της κρίσης και στην παγκόσµια οικονοµία. Τέλος το ύψος των επιχειρηµατικών κερδών σε µεγάλο βαθµό επηρεαζόµενα και από χρηµατοοικονοµικά κέρδη σαν ποσοστό του ΑΕΠ και ο υπερδιπλασιασµός της συµµετοχής αυτής κατά την τελευταία πενταετία παράλληλα µε τον µηδενισµό της ιδιωτικής αποταµίευσης και τον υπερδανεισµό των νοικοκυριών ( ιαγράµµατα 2.29-30) υποδηλώνει απώλεια ελέγχου λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήµατος, η ανεξέλεγκτη λειτουργία του οποίου είναι εγγενώς αυτοκαταστροφική και πιθανή εµφάνιση σοβαρών κοινωνικών αναταραχών, αµφισβήτησης µη αποπληρωµής χρεών και εµφάνισης βίαιων αναδιανοµών στο µέλλον. 2.5 Συµπεράσµατα Η ιδιοµορφία του συνεχώς διευρυνόµενου δανεισµού της τελευταίας δεκαπενταετίας συνίσταται στην ανατροπή των κλασσικών µακροοικονοµικών αρχών όπου το εισόδηµα κατανέµεται σε κατανάλωση και αποταµίευση η οποία µόνον βραχυπρόθεσµα δύναται να αποκλίνει από τις επενδύσεις. Η τάση ετήσιας αποταµίευσης τείνει συνεχώς µειούµενη προς µηδενισµό, ο δε δανεισµός αυξάνει συνεχώς σαν ποσοστό των διαθεσίµων καταθέσεων µε χρήση χρηµατοοικονοµικών εργαλείων ( τιτλοποιήσεις / αναχρηµατοδοτήσεις υποθηκών κλπ.). Η κοινωνική συµπεριφορά υπερκατανάλωσης µε δανεικά που εµφανίσθηκε και υποστηρίχθηκε κατά το χρονικό διάστηµα των πολύ χαµηλών επιτοκίων, συµπεριφορά που συνάδει µε την µη ύπαρξη αύριο (no future) ή έστω την άκριτη συµµετοχή στην 49
συµπεριφορά αγέλης (αν όλοι κάνουν πάρτι µε δανεικά οι ατοµικές αναστολές κάµπτονται ευκολότερα), θα προκαλέσει βαρύτατες αναταραχές στο υτικό οικονοµικό σύστηµα στα αµέσως επόµενα χρόνια. Η αναταραχή κατά πάσα πιθανότητα δεν θα είναι αποτέλεσµα ανόδου των επιτοκίων, αλλά αδυναµίας αποπληρωµής των δόσεων των δανείων µε παράλληλη συντήρηση του επιπέδου κατανάλωσης µε συνέπεια την είσοδο σε παρατεταµένη ύφεση αντιπληθωρισµό των οικονοµιών αυτών, σε αντίθεση µε την παρουσιαζόµενη πιθανόν και υποκριτικά κατά τον τελευταίο χρόνο ανάγκη ανόδου των επιτοκίων προς συγκράτηση του πληθωρισµού (υποκρύπτοντας την ανάγκη συγκράτησης της υπερχρέωσης). Επικίνδυνο επίσης χαρακτηριστικό του συνολικού δανεισµού είναι η κατά πολύ ταχύτερη ανάπτυξη των non self liquidating debts σε σύγκριση µε τα self liquidating (Ιδιώτες + Χρηµατοοικονοµικά / ηµόσιο + Επιχειρήσεις ) και µάλιστα µε επιταχυνόµενους ρυθµούς σε τοµείς χρήσης leverage - κερδοσκοπίας. Μοναδική πιθανότητα ανατροπής της διαφαινόµενης κρίσης (λύση) θα µπορούσε να αποτελέσει η εµφάνιση νέων και µε ταχύτατη χρονική και οικονοµική ανάπτυξη πλουτοπαραγωγικών πηγών στις δυτικές οικονοµίες αντίστοιχου µεγέθους µε την συνεισφορά του πετρελαίου στην Σ.Αραβία ή την άντληση πετρελαίου Βορείου Θαλάσσης από την Αγγλία µετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση την δεκαετία του 70. Πιθανή κίνηση αποπροσανατολισµού θα αποτελούσε η παραγωγή πολεµικής σύγκρουσης µε προκατασκευασµένο εχθρό σαφώς ευρύτερης κλίµακας από τις επιχειρήσεις σε Κουβέιτ, Αφγανιστάν, Σερβία ή Ιράκ. Αναστροφή της αγελαίας συµπεριφοράς µε την εµφάνιση πανικού, µη αποπληρωµής χρεών και χρεοκοπιών χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων θα οδηγήσει κατά πάσα πιθανότητα σε υπερσυντηρητικές συµπεριφορές, πολώσεις πολιτικές, θρησκευτικές ή ρατσιστικές, αµφισβήτηση της παγκοσµιοποίησης και εµφάνιση µέτρων οικονοµικού προστατευτισµού. Ανάλογες διαπιστώσεις µε τα ανωτέρω: Κατά Goldman Sachs τα δάνεια µε βάση την αναπροσαρµογή αξίας ακινήτων (Mortgage equity withdrawal) ανήλθαν σε 600 δισ. $ µε το 68% να κατευθύνεται στην κατανάλωση. Παγκόσµιος δείκτης αγοράς ακινήτων =100, = 165, 2005 = 295. 50
υσαρµονία αύξησης κερδών επιχειρήσεων και αµοιβών ΗΠΑ κατά την τελευταία τετραετία 2003-. Πρόβληµα αποτελεί η στροφή επενδύσεων σε µη εµπορεύσιµα αγαθά κατοικίες. Αµερικανικό έλλειµµα ισοζυγίου καλύπτεται µε χρήση των πλεονασµάτων κυρίως των ασιατικών πλεονασµατικών ισοζυγίων όσο διατηρείται η προθυµία τοποθέτησης σε $. Εκτιµώµενα αποθέµατα Ιαπωνίας 265 δισ. $, Κίνας 191 δισ., Ινδίας 52 δισ., Ασίας συνολικά 1,8 τρισ. $. Μηδενισµός αποταµίευσης ΗΠΑ Παγκόσµια αποταµίευση 11 τρισ. $ (2005.) Total credit market debt ΗΠΑ > 40 τρισ. $. Καθαρό έλλειµµα ΗΠΑ 2,7 τρισ. $ Μείωση εφαρµοζόµενων Risk factors φούσκες - 43% αµερικανικών οµολόγων εκτός ΗΠΑ και 25% των µετοχών και εταιρικών οµολόγων Κίνδυνος µεγάλης κρίσης (St.Roach) Billions Households Business State and Domestic Total US Debt USA $ Federal local financial +Financial Nominal Gr Debt / Gr Debt / government Total Total government sectors Foreign + Foreign GDP Debt/GDP Gr GDP Gr GDP 1968 290,6 412,3 413,8 126,1 84,0 46,1 1372,9 911,5 151% 10y m.avg 1969 287,4 444,6 462,0 138,3 111,5 49,2 1493,0 985,3 152% 1,6 1,63 299,5 460,2 512,5 150,3 127,8 52,1 1602,4 1039,0 154% 2,0 1,83 1971 324,4 503,0 563,6 166,7 138,9 56,6 1753,2 1128,0 155% 1,7 1,79 1972 339,4 559,9 633,7 180,7 162,8 61,1 1937,6 1240,0 15 1,6 1,75 1973 346,3 630,6 726,5 194,8 209,8 67,4 2175,4 1385,0 157% 1,6 1,73 358,2 686,1 820,5 208,2 258,3 81,2 2412,6 1501,0 161% 2,0 1,78 1975 443,9 739,2 862,2 219,4 260,4 95,6 2620,7 1635,0 16 1,6 1,75 1976 513,1 823,6 933,8 237,8 283,9 116,0 2908,2 1823,0 16 1,5 1,72 1977 569,4 951,4 1052,7 256,2 337,8 129,4 3296,8 2031,0 162% 1,9 1,74 1978 621,9 1110,5 1186,5 295,6 412,5 157,6 3784,6 2295,0 165% 1,8 1,75 1979 657,7 1280,6 1346,1 322,2 504,9 172,9 4284,3 2566,0 167% 1,8 1,77 735,0 1401,5 1477,0 344,4 578,1 197,2 4733,2 2795,0 169% 2,0 1,76 1981 820,5 1512,7 1661,2 372,1 682,4 220,7 5269,5 3131,0 168% 1,6 1,75 981,8 1582,1 1810,6 413,8 778,1 212,6 5779,0 3259,0 177% 4,0 1,99 1983 1167,0 1738,9 1997,8 461,1 882,7 229,8 6477,3 3534,0 183% 2,5 2,08 1984 1364,2 1949,5 2323,9 513,6 1052,4 238,0 7441,6 3932,0 189% 2,4 2,11 1985 1589,9 2277,5 2587,0 677,9 1257,3 239,3 8628,9 4213,0 205% 4,2 2,38 1805,9 2535,6 2881,5 752,1 1593,6 241,0 9809,7 4452,0 22 4,9 2,72 1987 1949,8 2752,2 3134,6 841,0 1895,5 247,4 10820,5 4742,0 228% 3,5 2,88 2104,9 3039,6 3422,2 895,0 2145,8 254,8 11862,3 5108,0 232% 2,8 2,98 1989 2251,2 3333,8 3636,0 945,2 2399,3 265,0 12830,5 5489,0 234% 2,5 3,05 2498,1 3598,1 3761,9 992,3 2615,8 288,9 13755,1 5803,0 237% 2,9 3,15 1991 2776,4 3788,5 3670,6 1077,7 2786,7 304,0 14403,8 5986,0 241% 3,5 3,35 3080,3 3990,1 3666,7 1094,5 3046,3 318,8 15196,8 6318,0 241% 2,4 3,19 1993 3336,5 4229,4 3695,3 1152,2 3346,1 388,6 16148,2 6642,0 243% 2,9 3,23 3492,3 4554,1 3840,9 1105,9 3822,1 375,0 17190,4 7054,0 244% 2,5 3,24 3636,7 4884,7 4116,4 1045,0 4278,8 453,7 18415,3 7400,0 249% 3,5 3,17 1996 3781,7 5230,3 4371,3 1029,1 4828,8 542,1 19783,4 7813,0 253% 3,3 3,01 1997 3804,8 5561,3 4762,2 1070,7 5458,0 607,9 21265,0 8318,0 25 2,9 2,95 3752,2 6012,5 5338,0 1138,3 6542,6 639,3 23423,0 8781,0 267% 4,7 3,13 1999 3681,0 6503,3 5941,2 1176,9 7611,1 652,5 25565,9 9274,0 27 4,3 3,31 3385,1 7079,9 6508,4 1192,3 8430,4 709,5 27305,6 9824,0 278% 3,2 3,34 2001 3379,5 7717,7 6906,9 1298,1 9363,2 659,7 29325,1 10082,0 290,9% 7,83 3,76 3637,0 8488,7 7107,7 1443,6 10274,4 665,8 31617,3 10469,6 302, 5,91 4,12 2003 4033,0 9465,7 7253,5 1567,6 11047,3 1244,5 34611,8 10960,8 315,8% 6,10 4,43 4395,0 10574,0 7679,7 1682,8 11938,9 1424,8 37695,2 11712,5 321,8% 4,10 4,59 2005 4701,9 11815,4 8273,1 1854,3 12921,5 1466,0 41032,1 12455,8 329,4% 4,49 4,68 4885,3 12815,9 8992,4 2005,8 14129,3 1720,3 44549,0 13244,6 336,4% 4,46 4,80 Πίνακας 2.1: Εξέλιξη χρεών (δανεισµού) ΗΠΑ 1968- -- αναλογία χρεών προς ΑΕΠ και ρυθµού µεγέθυνσης χρεών προς ρυθµό µεγέθυνσης ΑΕΠ. 51
52 15% 14% 13% 12% 11% 1 9% 8% 7% 5% 4% 3% 2% 1% -1% -2% -3% -4% -5% - -7% -8% -9% -1-11% Inflation USA and moving average 3years Inflation USA Infl m.av 3y 1923 1927 1931 1935 1939 1943 1947 1951 1955 1959 1963 1967 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1999 2003 ιάγραµµα 1.1 Εξέλιξη πληθωρισµού ΗΠΑ σε ετήσια βάση και ΚΜΟ 3ετίας.
8% Germany Inflation 7% GERM Infl GERM 4y mov.avg. 5% 4% 3% 2% 1% -1% -2% 1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1977 1983 1989 2001 ιάγραµµα 1.2: Εξέλιξη πληθωρισµού Γερµανίας σε ετήσια βάση και ΚΜΟ 4ετίας 53
3 JAPAN Inflation 28% 2 24% Japan Infl Corp Japan Inflation Infl Jap KMO 3y 22% 2 18% 1 14% 12% 1 8% 4% 2% 54-2% -4% - -8% -1 1972 1976 1978 1984 1996 ιάγραµµα 1.3: Εξέλιξη πληθωρισµού Ιαπωνίας και ΚΜΟ 3ετίας
28% 2 24% Greece Inflation 1960- Greece Inflation Greece Inflation 4y m.ave. 22% 2 18% 1 14% 12% 1 8% 4% 2% 10000 1960 1962 1964 1966 1968 1972 1976 1978 GREECE Inflation Index 1984 1996 5093 7134 1000 973 100 1960 1962 1964 131 1966 1968 1972 1976 1978 1984 1996 ιάγραµµα 1.4 α,β: Aθροιστική αλλαγή αξίας νοµίσµατος και πληθωρισµού Ελλάδος σε ετήσια βάση και ΚΜΟ 4ετίας. εξέλιξη 55
56 YEAR USA 4y mov. avg GERM 4y mov.av 1950 1,09% 1,1 1951 4,49% 4,34% 1952 3,75% 3,6 1953 3,02% 2,27% 1954 2,83% 2,08% 1955 0,79% 0,53% 1956 0,6 0,7 1957 1,23% 1,63% 1958 1,83% 2,12% 1959 2,15% 1,93% 1960 2,14% 1,64% 1961 1,57% 1,7 1962 1,19% 1,88% 1963 1,24% 2,48% 1964 1,2 2,6 1965 1,33% 2,83% 1966 1,78% 2,97% 1967 2,17% 2,69% 1968 2,91% 2,49% 1969 3,88% 2,1 4,59% 2,22% 1971 4,97% 3,04% 1972 4,72% 4,0 1973 4,89% 5,32% 6,19% 6,14% 1975 7,42% 6,35% 1976 8,04% 6,0 1977 8,12% 5,2 1978 7,27% 4,17% 1979 7,77% 3,69% 9,73% 3,99% 1981 10,69% 4,64% 10,33% 5,27% 1983 8,33% 5,05% 1984 6,01% 4,32% 1985 4,31% 3,25% 3,25% 1,9 1987 3,3 1,1 3,3 0,85% 1989 3,62% 1,05% 4,49% 1,74% 1991 4,64% 2,61% 4,38% 3,58% 1993 3,91% 3,98% 3,21% 3,99% 2,85% 3,49% 1996 2,83% 2,58% 1997 2,67% 1,95% 2,41% 1,51% 1999 2,25% 1,23% 2,37% 1,21% 2001 2,49% 1,24% 2,5 1,35% 2003 2,52% 1,4 2,34% 1,52% 2005 2,48% 1,51% 2,9 1,59% 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 12% 11% 1 9% 8% 7% 5% 4% 3% 2% 1% -1% 1950 1953 1956 Inflation Index USA-Germany 1950-1959 1962 1965 INDEX USA Infl INDEX GERM Infl Inflation USA-Germany 1950-1950 1953 1956 1959 1962 1965 USA 4y mov.avg GERM 4y mov.avg. 1968 1971 1977 1983 1989 2001 1968 1971 1977 1983 1989 2001 Πίνακας 1.2- ιαγράµµατα 1.5α,β: Σύγκριση πληθωρισµού ΗΠΑ - Γερµανίας σε εξέλιξη νοµισµατικών µονάδων και σε ΚΜΟ 4ετίας.
120 110 100 Inflation Index USA-Germany-Japan USA Infl GERM Infl Japan Inflation Base = 100 / year 90 80 70 60 50 40 30 20 1 15% 14% 13% 12% 11% 1 9% 8% 7% 5% 4% 3% 2% 1% -1% -2% 1972 1976 1978 1972 1976 1978 1984 1996 Inflation mov.avg.3y USA-Japan-Germany Infl USA KMO 3y Infl Ger KMO 3y Infl Jap KMO 3y 1984 1996 ιάγραµµα 1.6:Συγκριτική απεικόνιση πληθωρισµού ΗΠΑ Γερµανίας Ιαπωνίας - 57
YEAR / $ Rate Yen/$ SFr / $ 1965 1,85 355 4,40 1966 1,85 355 4,40 1967 1,85 355 4,40 1968 1,85 355 4,40 1969 1,85 355 4,40 1,85 355 4,40 1971 1,75 335 4,00 1972 1,60 300 3,90 1973 1,40 290 3,45 1,32 290 3,10 1975 1,25 295 2,60 1976 1,25 295 2,50 1977 1,15 265 2,40 1978 0,98 210 2,00 1979 0,91 210 1,65 0,92 226 1,70 1981 1,13 220 2,00 1,20 245 1,95 1983 1,30 235 2,10 1984 1,50 245 2,35 1985 1,40 237 2,55 1,05 180 1,80 1987 0,85 140 1,40 0,90 130 1,45 1989 0,95 135 1,60 0,82 144 1,40 1991 0,83 135 1,40 0,80 128 1,40 1993 0,83 110 1,45 0,80 103 1,35 0,75 93,5 1,18 1996 0,76 115 1,27 1997 0,86 120 1,45 0,87 128 1,40 1999 0,92 110 1,45 1,10 108 1,65 2001 1,08 120 1,70 1,05 120 1,50 2003 0,93 115 1,30 0,80 110 1,23 2005 0,80 113 1,25 0,76 118,9 1,23 2,0 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 4,6 4,3 4,0 3,7 3,4 3,1 2,8 2,5 2,2 1,9 1,6 1,3 1,0 380 350 320 290 260 230 200 170 140 110 80 1965 1968 1965 1968 1965 1968 Germany / USA Exchange rate 1,25 1,11 1971 1977 1983 1989 Swiss / USA Exchange rate 2,73 / $ / $ KMO 10y 1,86 1971 1977 1983 1989 SFr / $ Japan / USA Exchange rate 272 0,85 2001 SFr / $ KMO 10y 191 1971 1977 1983 1989 1,40 2001 Rate Yen/$ Yen/$ KMO 10y 115 2001 Πίνακας 1.3 και ιαγράµµατα 1.7 α,β,γ: Ισοτιµία $ προς,υen,sfr 1965-58
14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 8 7 6 5 4 3 2 1 0-1 -2 1950 1953 1950 1953 4,9 USA GDP nominal % change + 10y moving average 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1977 1983 USA GDP real % change + 10y moving average 1,9 4,1 3,0 4,8 3,0 3,3 2,3 3,5 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1977 1983 1989 3,0 1989 2001 3,5 2,9 3,4 2001 ιάγραµµα 1.8α,β Εξέλιξη ΑΕΠ ΗΠΑ σε ετήσια βάση και ΚΜΟ 3ετίας / 10ετίας σε ονοµαστική και αποπληθωρισµένη βάση. 59 3,2
60 GDP 5y m.avg10y m.avg 1950 1951 9,7 9,70 9,70 1952 9,3 9,52 9,52 12 1953 8,9 9,32 9,32 1954 7,8 8,93 8,93 1955 12,1 9,56 9,56 1956 7,7 9,17 9,26 11 1957 6,1 8,51 8,80 1958 4,5 7,62 8,26 1959 7,9 7,64 8,21 10 1960 8,6 6,94 8,25 1961 4,6 6,32 7,75 1962 4,7 6,04 7,28 1963 2,8 5,71 6,67 9 1964 6,7 5,47 6,56 1965 5,4 4,82 5,88 1966 2,8 4,46 5,39 8 1967 0,3 3,46 4,75 1968 5,5 3,99 4,85 1969 7,5 4,15 4,81 10 5,08 4,95 7 1971 3,3 5,18 4,82 1972 4,1 6,07 4,76 1973 4,6 5,89 4,94 0,5 4,49 4,32 6 1975 1,0 2,28 3,68 1976 5,0 2,62 3,90 1977 3,0 2,40 4,23 5 1978 3,0 2,09 3,99 1979 4,2 2,83 3,66 1,3 3,29 2,79 1981 0,1 2,32 2,47 4 0,8 1,55 1,98 1983 1,6 1,26 1,68 1984 2,8 0,99 1,91 3 1985 2,2 1,18 2,24 2,4 1,64 1,98 1987 1,5 2,09 1,82 3,7 2,53 1,90 2 1989 3,9 2,75 1,87 5,7 3,45 2,32 1991 5,1 3,99 2,81 2,2 4,14 3,12 1 1993 0,8 3,23 2,88 2,7 2,98 2,86 1,9 2,21 2,83 0 1996 1,0 1,39 2,69 1997 1,8 1,31 2,72 2,0 1,88 2,55 1999 2,0 1,75 2,36-1 3,2 2,01 2,11 2001 1,2 2,06 1,73 0,1 1,71 1,51-2 2003 0,2 1,27 1,57 1,6 1,19 1,47 2005 1,0 0,74 1,38 1,5 0,79 1,43 9,7 8,9 9,6 1950 1953 1956 GDP Germany real(deflated) + 5y moving average *) Wegen konzeptioneller und definitorischer Unterschiede sind Ergebnisse für früh. Bundesgebiet 1950 bis 1969 und bis 1991 sowie die Angaben für Deutschland nicht voll vergleichbar. 1)Preisbereinigte Ergebnisse für das frühere Bundesgebiet sind von 1950 bis 1969 in Preisen von 1991, von bis 1991 in Preisen von dargestellt. Die Ergebnisse für Deutschland werden in Preisen des jeweiligen Vorjahres als Kettenindex nachgewiesen 2) Fur das frühere Bundesgebiet von 1950 bis 1991 in Mrd. EUR, für Deutschland als Kettenindex =100. 3,5 6,1 2,3 2,1 3,3 1,0 4,1 1,4 2,1 0,7 1959 1962 1965 1968 1971 1977 1983 1989 2001 ιάγραµµα 1.9 α,β: Εξέλιξη ΑΕΠ Γερµανίας σε ετήσια βάση και ΚΜΟ 5ετίας / 10ετίας σε ονοµαστική και αποπληθωρισµένη βάση.
2 GDP Germany nominal + 10y moving average 18% 1 14% 12% 1 8% 4% 2% 1950 1955 1960 1965 1975 1985 2005 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0-1 -2 GDP Germany real(deflated) + 10y mov.average 1950 1955 1960 1965 1975 1985 2005 61
22% 2 18% Japan Nominal GDP changes in % Nominal % GDP change Nom % KMO10y GDP change 1 14% 12,7% 12% 1 8% 6, 4% 2% -2% 9% 8% 7% 1972 1976 1978 1984 1996 Japan real GDP changes in % 1, Real % GDP change Real % KMO10y GDP change 0, 5% 4% 3% 2% 62 1% -1% -2% -3% 1972 1976 1978 1984 1996 ιάγραµµα 1.10: Eξέλιξη ΑΕΠ Ιαπωνίας σε ετήσια βάση και ΚΜΟ 10ετίας σε ονοµαστική και αποπληθωρισµένη βάση.
1 Greece GDP real 1964-9% 8% GDP real adjust GDP real adjust 4y m.av. 7% 5% 4% 3% 2005 2% 1% 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1997 1999 2001 2003 ιάγραµµα 1.11: Aποπληθωρισµένο ΑΕΠ Ελλάδος (ετήσια βάση / ΚΜΟ 4ετίας) 63
10 9 GDP Ratio USA - Germany GDP Ratio USA/Germ any 10y m.avg USA/Germany Popul Ratio USA/Germ 10 9 8 GDP real USA-Germany mov.avg USA Germ any Popul growth USA Popul growth Germ 8 7 7 6 6 5 4 5 3 4 2 3 2 1950 1954 1958 1962 1966 1978 1 0-1 1950 1954 1958 1962 1966 1978 ιάγραµµα 1.12α,β,γ: Ονοµαστικό ΑΕΠ ΗΠΑ - Γερµανίας Ιαπωνίας και σύγκριση ΑΕΠ και ρυθµών µεταβολής ΗΠΑ-Γερµανίας 64
Bln $ - Bln Eur 14000 13000 1 11000 10000 5,5 5,0 4,5 4,0 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 1000 0 GDP USA - Germany - Japan Germany Gdp nominal bln Eur USA Gdp nominal bln $ USA Gdp nominal bln Euro Japan Gdp nominal bln Euro 1950 1954 1958 1962 1966 1978 GDP Ratio USA - Japan GDP Ratio USA/Japan 10y m.avg USA/Japan Popul Ratio USA/Japan 10 9 8 7 6 5 4 3 2 2,6 2,4 2,2 2,0 1950 1954 1958 1962 GDP Ratio USA - Germany GDP Ratio USA/Germany 10y m.avg USA/Germany Popul Ratio USA/Germ 1966 1978 GDP Ratio Japan - Germany 3,5 1,8 3,0 1,6 2,5 1,4 2,0 1,5 1,0 1973 1976 1979 1985 1991 1997 2003 1,2 1,0 0,8 1973 1976 GDP Ratio Japan/Germany 10y m.avg Japan/Germany Popul Ratio Japan /Germ 1979 1985 1991 1997 ιάγραµµα 1.13 α-δ Απεικόνιση των ΑΕΠ σε Ευρώ και συγκριτική απεικόνιση ΗΠΑ Γερµανία, ΗΠΑ Ιαπωνία, Ιαπωνία-Γερµανία περιόδου. 2003 65
66
67
bln $. 15000 14000 13000 1 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 1000 0 12 11 10 9 8 1968 1972 1976 Total U.S. credit market debts Domestic financial sectors Households Total Business Total States+Gov 1978 1984 Total U.S. credit market debts as % of GDP Debt/GDP business Debt/GDP Financial Debt/GDP Households Debt/GDP States+Gov 1996 68 7 6 5 4 3 2 1 1968 1972 1976 1978 1984 1996 ιάγραµµα 2.1 2.2 : Eξέλιξη χρεών ιδιωτικού, επιχειρηµατικού και χρηµατοοικονοµικού τοµέα σε ις $ και σαν ποσοστό του ΑΕΠ.
48000 Total U.S. Debt and Nominal GDP 44000 40000 36000 USA Nominal GDP Total US Debt +Financial + Foreign 3 bln $. 28000 24000 0 16000 bln $. 1 8000 4000 360 340 320 300 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 0 1968 1972 01/97 07/97 01/98 1976 1978 1984 Margindebt in bln $ 1997-2007 Margin debt NYSE Margin debt incl Nasdaq 1996 07/98 01/99 07/99 01/00 07/00 01/01 07/01 01/02 07/02 01/03 07/03 01/04 07/04 01/05 07/05 01/06 07/06 01/07 ιάγραµµα 2.3: Συνολικό χρέος και ΑΕΠ ΗΠΑ σε ις $. ιάγραµµα 2.4: Eξέλιξη χρηµατιστηριακού χρέους (Margin debt ις $). 07/07 69
35 34 33 32 31 30 29 28 27 Total U.S. Debt as % of Nominal GDP 1931 265% 278% 33 342% 26 25 24 23 22 21 20 19 1929 21 1985 205% 237% 249% 18 17 16 1936 172% 163% 169% 70 15 14 13 12 11 10 1919 121% 1915 1919 1923 1927 1931 1935 1941 13 1951 129% 1960 149% 1939 1943 1947 1951 1955 1959 1963 1967 154% 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1999 2003 1q 2007 ιάγραµµα 2.5: Εξέλιξη συνολικού χρέους ΗΠΑ ως ποσοστό ΑΕΠ 1915-
8,0 Change in Total U.S. Debt / Change in Nominal GDP 7,0 Gr Debt / Gr GDP Gr Debt / Gr GDP 10y m.avg ΑΝΑΛΟΓΙΑ µεγεθυνσης Χρεους / ΑΕΠ. 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1997 2,95 4,80 1,0 0,0 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1997 1999 2001 2003 2005 2007 1q ιάγραµµα 2.6: Ρυθµός (µεγέθυνση χρέους/µεγέθυνση ΑΕΠ) ΗΠΑ 1969-. 71
72 3 28% 2 24% 22% 2 18% 1 14% 12% 1 8% 4% 2% 9% 8% 7% 5% 4% 3% 2% 1% -1% 1968 U.S. debt yearly change as % of GDP and GDP change 1968 1972 3 year m.av. % nominal GDP change 3Y m.av.new total debt %of GDP Year's new total debt %of GDP 1972 1976 1978 1984 1996 U.S. household-financial-business debt % of GDP yearly change 11% 3Y m.av.new fin debt %of GDP 1 3Y m.av.new bus debt %of GDP 3Y m.av.new housh debt %of GDP 1976 1978 1984 1996 ιάγραµµα 2.7: Ρυθµός ανάπτυξης συνόλου χρεών σαν ποσοστό του ΑΕΠ και ο ονοµαστικός ρυθµός ανάπτυξης του ΑΕΠ σε κινητό µέσο όρο τριετίας ιάγραµµα 2.8: Ρυθµός µεγέθυνσης επιµέρους χρεών (χρηµατοπιστωτικό, ιδιωτικό και επιχειρησιακό) σαν ποσοστά του ΑΕΠ.
28% 2 24% 22% 2 18% 1 14% 12% 1 8% 4% 2% 24% 22% 2 18% 1 14% 12% 1 8% 4% 2% 1968 U.S. year's total - household - financial debt as % of outstanding debt 1972 1976 1978 1984 Year's new tot debt/ debt outst Year's new fin debt/ fin d outst Year's new housh debt/ hsh d outst 1996 U.S. year's total - household - financial debt as % of outstanding debt 3Y m.av.new tot debt/ debt outst 3Y m.av.new fin debt/ fin d outst 3Y m.av.new housh debt/ hsh d outst 1978 1984 1996 ιαγράµµατα 2.9-2.10: Ρυθµός µεγέθυνσης χρεών σαν ποσοστό των ήδη υπαρχόντων χρεών σε ετήσια βάση και κινητό µέσο 3ετίας. 73
GR GR GR GR GR GR ηµ χρεος % ΑΕΠ Χρ Επιχειρ %ΑΕΠ Χρ Ιδιωτων % ΑΕΠ Συνολο Χρ % ΑΕΠ Καταν / ιαθ.εισοδ Αποταµ / ιαθ.εισοδ Year 72,3% 24, 88,8% 30, 6,3% 125,1% 109,3% 30, 7, 146,3% 88, 20, 1996 111,3% 30, 8, 149,3% 91,1% 16, 105,5% 30,3% 9, 144,8% 91, 11, 1999 105, 30,9% 11,2% 147,1% 103,9% 35,3% 13,9% 153,1% 93, 8, 2001 105,1% 38,5% 18,1% 161,7% 95,7% 104,7% 38,9% 21,8% 165,4% 95,1% 4,9% 2003 109,9% 39,9% 25,3% 175,1% 106,7% 39,9% 31,4% 178, 2005 107,5% 46, 37,5% 191, 104,8% 48, 43,5% 196,3% E.U. E.U. E.U. E.U. E.U. E.U. E.U. Χρ Ιδιωτ Ε.Ε % ΑΕΠ GDP Euro zone Μεταβολη real % GDP E.U. 25 Credits to Euro resid Eurozone Gov. Debt EU Corpor debt Year 74, 60, 1996 42,5% 5600 7.713 75,4% 60, 44,5% 5989 8.075 7.639 73,1% 62,5% 1999 46,2% 6257 8.490 8.203 72,4% 64, 47,8% 6586 9.096 69,9% 75, 2001 48,2% 7004 9.465 9.449 68, 78, 49,8% 7.247 0,9 9.817 68,1% 78,5% 2003 51,9% 7.455 0,8 9.970 10.393 69,3% 80, 54,1% 7.751 2,1 10.451 10.963 69,8% 79, 2005 57, 8.005 1,3 10.853 12.012 70,7% 8.353 1,9 11385 12.530 Public debt Engl Privat debt England Corp+Finan c debt Engl Priv debt %GDP Engl Corp debt %GDP Engl Publ debt %GDP Total loans GB Tot loans GB %GDP Year GDP England 612 215 377,0 61, 35,1% 1993 643 219 396,0 61, 34,1% 681 307 420,0 61,7% 45,1% 720 349 443,0 61,5% 48,5% 1996 765 391 472,0 61,7% 51,1% 1997 811 420 531,9 65, 51,8% 1.507 185,8% 860 419 567,8 66, 48,7% 1.591 185, 1999 906 420 617,7 68,2% 46,4% 1.766 194,9% 953 420 675,4 565 70,9% 59,3% 44,1% 2.002 210,1% 2001 997 425 749,2 618 75,1% 62, 42, 2.248 225,5% 1049 444,3 848,0 661 80,8% 63, 42,4% 2.423 231, 2003 1110,3 483,5 958,2 727 86,3% 65,5% 43,5% 2.678 241,2% 1176,5 523,1 1083,3 827 92,1% 70,3% 44,5% 3.020 256,7% 2005 1226,0 571,8 1184,0 931 96, 75,9% 46, 3.508 286,2% 1290,0 618,7 1286,0 1020 99,7% 79,1% 48, 4.126 319,8% Ελληνικά άνεια 12. Οικονοµικά στοιχεία Ε.Ε. - ΗΠΑ - Ιαπωνία 52,5 ις Στεγαστικά (525.000 άνεια) µε 63 ις Υποθήκες European total liabilities incl.govern 19.515 ---- GDP 7993 --- 244% 3,5% σε καθυστέρηση = 1,9 ις German total credits 2878 --- GDP 2247 --- 128% of GDP 25,6 ις (1,7Εκ. άνεια)λοιπά µε 8% σε καθυστέρηση (2,05 ις ) Business+Househ = 2259 100,5% -Gov.debt 01 59,, 05 67,7% of GDP ανειακή επιβάρυνση νοικοκ incl τιτλοπ = 44%ΑΕΠ από 38% Εσοδα κρατων Eurozone 45,2% ΑΕΠ Επιχειρήσεις 76,66 ις από 71,28 µε 6, σε καθυστέρηση Εξοδα κρατων Eurozone 47, ΑΕΠ Εµπόριο 20,57, Βιοµ 16,37, Λοιπά 32,5, Γεωργ 3,05, Τουρ 2 EXPORTS / Imports %GDP Europe,USA,Japan 20,2/19,1, 10,4/16,2, 14,9/13,3 ΣΥΝΟΛΟ σε καθυστέρηση >9 ις > 5,8% δανείων Exports as % of world exports Europe,USA,Japan 29,9% (1/2int), 8,7%, 5,7% Πτωχεύσεις Great Brit 107.288 Φυσικά πρόσωπα USA Εµπ Ελλειµα 2005 726 ις$(+17,5%), 5,8% ΑΕΠ,( Κινα-USA 201,6 ις $) Α Τρ 2007 30.075 +6 Ατοµικά χρέη 2,6Τρις $ USA Εµπ Ελλειµα 2005 726 ις$(+17,5%), 5,8% ΑΕΠ,( Κινα-USA 201,6 ις $) Χρέη / ιαθεσιµο Εισοδηµα GB 159%, USA 135% Προυπ USA 2,77 Τρις $ (Αµυνα 440 ις $ = 3,52%ΑΕΠ) ΑΕΠ 12,5 Τρις $ Banks GB ζηµιές 13,6 ις $?? USA Εµπ Ελλειµα 763,6 ις$(+6,5%) = Χρέη Κυβερνήσεις Εταιρείες = 5,75% ΑΕΠ,( Κινα-USA 232,5 ις $) Αναδυοµέν 1997 786 ις $ 416 ις $ +1 / Yr Αγορών 3,15 Τρις $ 1,38 Τρις $ +277 % 74
21 20 19 18 17 DEBTS Greece ηµ χρεος % ΑΕΠ Χρ Επιχειρ %ΑΕΠ Χρ Ιδιωτων % ΑΕΠ Συνολο Χρ % ΑΕΠ 6 55% 5 DEBTS Households Gr-Europe 16 15 45% 14 13 12 4 35% Χρ Ιδιωτ Ε.Ε % ΑΕΠ Χρ Ιδιωτων % ΑΕΠ 11 10 3 9 8 25% 7 2 6 5 15% 4 3 1 2 1 5% England Household - Public DEBT 10 95% 9 85% 8 75% 7 65% 6 55% 5 45% 4 35% 3 Engl Priv debt %GDP Engl Publ debt %GDP Engl Corp debt %GDP 1996 32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 England total loans %GDP 1997 1999 2001 2003 2005 ιάγραµµα 2.11: Εξέλιξη επιµέρους χρεών Ελληνικής Οικονοµίας σαν %ΑΕΠ ( ηµόσιο, Νοικοκυριά, Επιχειρήσεις, Σύνολο) ιάγραµµα 2.12: Συγκριτική απεικόνιση χρεών ιδιωτών Ελλάδος - Ευρωζώνης ιάγραµµα 2.13α,β: Eξέλιξη ηµοσίου/ιδιωτικού/συνόλου χρέους Μ.Βρετανίας 75
JAPAN End of YEAR PUBLIC DEBT Fin Bills Gdp nominal bln Y Gdp real Japan Pub bln Y base Debt %of GDP Y / $ Loans All Financ Institut Privat Debts % of GDP Japan Inflation Japan Inflation % Market Cap bln Y Volume bln Y Market Cap %of Transact GDP %of Cap 95.000 240.176 290.551 39, 225,8/$ Corp+Housh Debt 78,8 121.000 270.601 308.927 44,7% 245/$ 320.000 118,3% 81,1 2,92% 1983 137.000 281.867 316.101 48, 240/$ 345.000 122,4% 82,5 1,73% 1984 153.267 300.549 328.484 51, 245/$ 370.000 123,1% 84,4 2,3 1985 165.384 323.541 342.950 51,1% 236,79/$ 400.000 123, 86,1 2,01% 185.000 335.457 352.880 55,1% 185/$ 430.000 128,2% 86,7 0,7 270.000 8 1987 197.388 349.760 367.556 56,4% 140/$ 465.000 132,9% 86,7 0,0 320.000 220.000 91% 69% 205.092 373.973 390.325 54,8% 130/$ 500.000 133,7% 87,3 0,69% 476.850 251.000 128% 53% 1989 211.022 399.998 409.184 52,8% 135/$ 540.000 135, 89,3 2,29% 611.152 332.000 153% 54% 221.699 430.040 429.985 51, 144,15/$ 560.000 130,2% 92,1 3,14% 379.231 187.000 88% 49% 1991 226.346 458.299 446.300 49,4% 135/$ 570.000 124,4% 95,1 3,2 377.924 113.000 82% 3 241.057 471.021 450.876 51,2% 125/$ 580.000 123,1% 96,7 1,68% 289.483 60.000 61% 21% 1993 268.000 475.081 452.282 56,4% 110/$ 617.000 129,9% 98,0 1,34% 324.357 87.000 68% 27% 292.000 487.017 455.197 60, 100/$ 617.000 126,7% 98,6 0,61% 358.392 87.000 74% 24% 326.000 496.457 461.893 65,7% 93,52/$ 617.000 124,3% 98,5-0,1 365.716 82.000 74% 22% 1996 355.000 508.433 485.219 69,8% 115/$ 623.000 122,5% 98,6 0,1 347.578 102.000 68% 29% 1997 388.000 513.306 492.954 75, 120/$ 616.435 120,1% 100,4 1,83% 280.930 110.000 55% 39% 437.000 503.304 480.587 86,8% 125/$ 623.433 123,9% 101,0 0,6 275.181 98.000 55% 3 1999 489.000 499.544 507.496 97,9% 115/$ 607.432 121, 100,7-0,3 456.841 186.000 91% 41% 535.000 504.119 514.760 106,1% 107,73/$ 597.663 118, 100-0,7 360.555 248.000 72% 69% 2001 607.000 493.645 506.165 123, 110/$ 574.009 116,3% 99,3-0,7 296.789 203.000 6 68% 643.195 489.875 498.208 131,3% 120/$ 544.484 111,1% 98,4-0,91% 247.861 194.000 51% 78% 2003 670.121 493.747 497.798 135,7% 115/$ 516.180 104,5% 98,1-0,3 316.483 243.000 64% 77% 751.107 498.328 505.147 150,7% 110/$ 498.766 100,1% 98,1 0,0 364.555 343.000 73% 94% 2005 813.183 501.343 502.905 162,2% 110/$ 497.612 99,3% 97,8-0,31% 539.739 494.000 108% 92% 846.265 507.809 512.000 166,7% 118,9/$ 495.547 97, 99,4 1,64% 549.789 675.000 108% 123% Πίνακας 2.3: Ιαπωνικό ΑΕΠ, ηµόσιο χρέος, ιδιωτικός δανεισµός, πληθωρισµός 76
bln Y. 900.000 800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 Japan GDP - Public+Corp+Housh debts PUBLIC DEBT Gdp nominal bln Y Corp+Housh Debt 1984 1996 Japan Public / Private debts as % of GDP 16 14 12 10 8 Japan Pub Debt % of GDP Privat Debts % of GDP 6 4 1984 1996 25000 Japan Bankruptcies 1987-0 15000 10000 5000 0 1987 1989 Bankruptcies bln Y Bankruptcies (cases) 1991 1993 1996 1997 1999 2001 ιάγραµµα 2.14: Ιαπωνικό ΑΕΠ και χρέη ηµοσίου και Ιδιωτικού τοµέα ιάγραµµα 2.15: Eξέλιξη χρεών Ιαπωνίας σαν % του ΑΕΠ. ιάγραµµα 2.16: Χρεοκοπίες στην Ιαπωνική Οικονοµία 1987-2003 2005 77
Tokyo 000yen/m^2 Residential Commercial Industrial Residential Commercial Industrial 197 636 136 22% 9% 17% 1981 225 713 152 25% 1 19% 249 866 175 28% 12% 22% 1983 268 1117 208 3 1 2 1984 279 1333 208 31% 19% 2 1985 297 1894 212 33% 27% 27% 431 4211 243 48% 61% 31% 1987 890 6493 462 10 93% 58% 891 6666 692 10 9 87% 1989 854 6679 722 9 9 91% 859 6946 793 9 10 10 1991 833 6906 773 93% 99% 98% 674 5973 689 7 8 87% 1993 522 4189 592 59% 6 75% 459 2995 492 52% 43% 62% 426 2239 404 48% 32% 51% 1996 399 1778 361 45% 2 45% 1997 386 1568 335 43% 23% 42% 372 1472 314 42% 21% 4 1999 345 1354 275 39% 19% 35% 329 1258 242 37% 18% 31% 2001 319 1219 229 3 18% 29% 10000 Land prices TOKYO -2001 10 95% 9 85% 8 75% 7 65% Land prices TOKYO -2001 thousands yen 1000 6 55% 5 45% 4 35% 3 25% 2 100 Residential Commercial Industrial 1983 1989 2001 15% 1 5% 1983 1989 Residential Commercial Πίνακας 2.4- ιαγράµµατα 2.17-2.18: Στοιχεία αγοράς ακινήτων Τόκιο -2001 (τιµές ποσοστά µεταβολών) 2001 78
Πίνακας 2.5 - ιάγραµµα 2.19: Στοιχεία αγοράς ακινήτων βασικών αστικών περιοχών -2003 µε παράλληλη απεικόνιση ΑΕΠ και πληθωρισµού. 100 JAPAN εικτης αξίας ακινήτων, πληθωρισµού και ΑΕΠ 95 90 85 80 75 Ακινητα είκτης Inflation είκτης AEΠ 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1981 1983 1984 1985 1987 1989 1991 1993 1996 1997 1999 2001 2003 Ακινητα 23,76 25,8 27,5 28,8 30,3 32,6 37,2 46,9 59,9 74,6 97,0 100 84,5 69,3 61,3 53,1 47,1 43,6 41,3 38,3 35,1 32,1 29,5 27,0 είκτης Inflation 23,76 24,90 25,63 26,07 26,67 27,21 27,40 27,40 27,59 28,22 29,10 30,05 30,56 30,97 31,16 31,13 31,16 31,73 31,92 31,82 31,60 31,38 31,09 31,00 είκτης AEΠ 23,76 25,54 26,73 27,92 29,70 31,68 33,17 34,65 37,03 39,60 42,57 45,35 46,63 47,03 47,43 47,82 49,50 50,50 49,31 50,20 50,99 50,10 49,31 49,31 79
8% USA Μεταβολή ΑΕΠ Τριµήνων σε Ετήσια βάση 7% 5% 4% 3% 2% 1% GDP Nominal GDP real 1991q4 q4 1993q4 q4 q4 1996q4 1997q4 q4 1999q4 q4 2001q4 q4 2003q4 q4 2005q4 q4 11% USA Μεταβολή ΑΕΠ και Χρέους Τριµήνων σε Ετήσια βάση 1 9% 8% 7% 5% 4% 3% 2% 1% GDP Nominal Debt Chg %(Yearly) Fed rates 1991q4 q4 1993q4 q4 q4 1996q4 1997q4 q4 1999q4 q4 2001q4 q4 2003q4 q4 2005q4 q4 ιάγραµµα 2.20: Μεταβολή ΑΕΠ τριµήνων σε ετήσια βάση ονοµαστικά και αποπληθωρισµένα ιάγραµµα 2.21: Μεταβολή ΑΕΠ και χρέους τριµήνων σε ετήσια βάση ονοµαστικά και ισχύοντα παρεµβατικά επιτόκια Fed. 80
8, 7,5% 7, 6,5% 6, 5,5% 5, 4,5% GDP USA nominal - Total debt as % GDP 34 33 32 31 30 29 28 27 4, 3,5% 3, 2,5% 2, Gdp real - Overliquidity total (bln $). 1991q4 q4 15000 14000 13000 1 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 1000 0-1000 - -3000 1991q4 q4 1993q4 q4 q4 GDP Nominal Total Debt %Gdp 1996q4 1997q4 q4 1999q4 q4 2001q4 q4 2003q4 q4 2005q4 q4 USA Gdp Real - Overliquidity 3m + overliquidity total Overliquidity total GDP Nominal Overliquidity 3m 1993q4 q4 q4 1996q4 1997q4 q4 1999q4 q4 2001q4 q4 2003q4 q4 2005q4 q4 ιάγραµµα 2.22: Μεταβολή ΑΕΠ και χρέους τριµήνων σε ετήσια βάση ιάγραµµα 2.23: ΑΕΠ ονοµαστικά σε τρίµηνη βάση υπερβάλλουσα εισφερθείσα ρευστότητα στο εκάστοτε τρίµηνο (δεξιά κλιµ) και αθροιστικά συσσωρευθείσα υπερβάλλουσα ρευστότητα 1400 1200 1000 800 600 400 200 0-200 -400 26 25 24 23 22 Overliquidity 3m (bln $). 81
8% 7% GDP Real - nominal, Growth Debt/Gdp, Acceptable Debt Growth GDP Nominal GDP real Growth Debt/Gdp Acc.Gr Debt/Gdp 10,0 9,5 9,0 8,3 8,5 7,6 8,0 7,5 5% 7,0 6,4 6,5 4% 6,0 5,7 5,5 3% 2% 1% 4,2 2,6 5,1 3,0 2,0 1991q4 q4 2,1 1993q4 q4 q4 2,6 2,6 1996q4 1997q4 q4 1999q4 q4 3,5 4,8 2001q4 q4 2003q4 q4 2005q4 q4 ιάγραµµα 2.24: ΑΕΠ ονοµαστικά και αποπληθωρισµένα σε τρίµηνη βάση (αριστερή κλίµακα) αποδεκτή µεγέθυνση ρευστότητας σαν πολλαπλάσιο του ΑΕΠ και πραγµατική µεγέθυνση ρευστότητας ανά τρίµηνο (δεξιά κλίµακα). 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 82
72% USA Consumption and savings 7% 71% 7 5% 69% 4% 68% 3% 67% 2% 6 65% Consumpt % of GDP Personal savings % of GDP 1% 64% -1% 1985 1987 1989 1991 1993 1997 1999 2001 2003 2005 2007 1q 18% 17% 1 15% 14% 13% 12% 11% 1 9% 8% 7% 5% 4% 3% 2% 1% U.S.A trade deficit Exports % of GDP Imports % of GDP Deficit % of GDP 1985 1987 1989 1991 1993 1997 1999 2001 2003 2005 2007 1q ιάγραµµα 2.25: Κατανάλωση και ιδιωτική αποταµίευση σαν % του ΑΕΠ ιάγραµµα 2.26: Εισαγωγές Εξαγωγές - Εµπορικό έλλειµµα σαν % του ΑΕΠ 83
38% 3 34% 32% 3 28% 2 24% 22% 2 18% 1 14% 12% 1 8% 4% 2% Total U.S.A foreign debt Debt Deficit to rest world % of GDP Debt to rest world % of Debt 1985 1987 1989 1991 1993 1997 1999 2001 2003 2005 2007 1q 1 Total Corporate Profits U.S.A 15% 14% 13% 12% Profits % of Nation Inc Profits % of GDP 11% 1 9% 8% 7% 5% 1985 1987 1989 1991 1993 1997 1999 2001 2003 2005 2007 1q ιάγραµµα 2.27: Εξωτερικό χρέος Οικονοµίας HΠΑ σαν % ΑΕΠ και χρέους ιάγραµµα 2.28: Κέρδη επιχειρήσεων σαν % ΑΕΠ και Εθνικού εισοδήµατος 84
37% 3 35% 34% 33% 32% 31% 3 29% 28% 27% 2 25% 24% 23% 22% 21% 2 19% 18% U.S.A Households - Liabilities as % of net worth Liabilties as % of net worth Poly. (Liabilties as % of net worth) y = 3E-05x 3-0,0009x 2 + 0,0096x + 0,1829 1985 1987 1989 1991 1993 1997 1999 2001 2003 2005 2007 1q 1 14% 12% 1 8% 4% 2% -2% -4% - -8% U.S.A Households - Assets/Liabilities Real estate % change Financ assets % change Liabilties % change 1985 1987 1989 1991 1993 1996 1997 1999 2001 2003 2005 ιάγραµµα 2.29-2.30: Συνολικές υποχρεώσεις - Μεταβολές αξιών ενεργητικού νοικοκυριών 85