ΦΑΣΗ Γ: Σχέδια Δράσης. ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Σχέδιο Δράσης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR Όρος Βόρας»

ΕΡΓΟ: «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας» ΦΑΣΗ Γ: Σχέδια Δράσης ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Σχέδιο Δράσης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1240008 Όρος Βόρας» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Λαυρέντης Σιδηρόπουλος ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Τάσος Δημαλέξης Δημήτρης Μπούσμπουρας Θάνος Καστρίτης Αθήνα Οκτώβριος 2009

Το έργο «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», χρηματοδοτήθηκε από το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Σιδηρόπουλος, Λ. (2009). Σχέδιο δράσης για τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1240008 Όρος Βόρας». Στο: Δημαλέξης, Α. Μπούσμπουρας, Δ., Καστρίτης, Θ., Μανωλόπουλος Α. και Saravia V. (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. This document may be cited as follows: Sidiropoulos, L. (2009). Action Plan for the Special Protection Area «GR1240008 Oros Voras». In: Dimalexis A., Bousbouras D., Kastritis T., Manolopoulos A. & Saravia V. (editors). Final project report for the evaluation of 69 Important Bird Areas as Special Protection Areas. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, Athens. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 2. ΣΤΟΧΟΣ...3 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...4 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...6 5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...8 6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ...35 7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ...36 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...41 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν Σχέδιο Δράσης εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1240008 Όρος Βόρας». Για το σκοπό αυτό προτείνονται κατάλληλα διαχειριστικά και θεσμικά μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ. 2. ΣΤΟΧΟΣ Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η παροχή γενικών κατευθύνσεων για την αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1240008 Όρος Βόρας», ιδίως σε ότι αφορά τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της. Έτσι, προτείνονται κατάλληλα μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ, με τελικό στόχο την επίτευξη Ικανοποιητικού Καθεστώτος Προστασίας στην περιοχή. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 3

3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η πρόταση οριοθέτησης περιλαμβάνει τον κύριο ορεινό όγκο του Βόρα, επεκτεινόμενη προς νότια μέχρι τη λοφώδη ζώνη μεταξύ Άγρα και Έδεσσας και προς τα νοτιοδυτικά έως τις παρυφές της λίμνης Βεγορίτιδας. Χαρακτηρίζεται κατά κύριο λόγο από πλατύφυλλα και κωνοφόρα δάση (ζώνες δρυός οξιάς πεύκης) και από ένα εκτεταμένο οικοτόνο των δασών με τα υποαλπικά λιβάδια που καταλαμβάνουν, ενώ οι θαμνώνες και τα τεχνητά τοπία καταλαμβάνουν την υπόλοιπη επιφάνεια. Κυρίαρχα φυσιογραφικά στοιχεία αποτελούν οι κοιλάδες του Σκοπού, του Λουτρακίου και του ρέματος Πορόι. Η συνολική έκταση της ΖΕΠ είναι 79.454 εκτάρια. Από την προτεινόμενη οριοθέτηση εξαιρούνται οι οικισμοί που βρίσκονται εντός της περιοχής με βάση τα νόμιμα όριά τους. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 4

Χάρτης 1. Όρια Ζώνης Ειδικής Προστασίας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 5

Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Πίνακας 1. Είδη χαρακτηρισμού ανά κριτήριο για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1240008 Όρος Βόρας»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη χαρακτηρισμού Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 Παγκ. Απειλ. 73 Neophron percnopterus Ασπροπάρης Είδους 85 Buteo rufinus Αετογερακίνα <1% πληθ ΕΕ 105 Bonasa bonasia Δασόκοτα Ισχύει* * Η περιοχή είναι για το είδος μια από τις 5 σημαντικότερες περιοχές στην γεωγραφική περιφέρειά της και φιλοξενεί >1% του εθνικού πληθυσμού. Γεωγραφικές περιφέρειες: 1) Θράκη Μακεδονία - Θεσσαλία, 2) Ήπειρος-Δυτική Ελλάδα-Στερεά Ελλάδα-Πελοπόννησος, 3) Νησιά Αιγαίου ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 6

Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας Πίνακας 2. Είδη οριοθέτησης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1240008 Όρος Βόρας»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη οριοθέτησης 67 Pernis apivorus Σφηκιάρης <2% πληθ Ελλάδας 68 Milvus migrans Τσίφτης <1% πληθ Ελλάδας 72 Gypaetus barbatus Γυπαετός <1% πληθ Ελλάδας 74 Gyps fulvus Όρνιο <1% πληθ Ελλάδας 76 Circaetus gallicus Φιδαετός <1% πληθ Ελλάδας 80 Circus pygargus Λιβαδόκιρκος <1% πληθ Ελλάδας 83 Accipiter brevipes Σαΐνι <1% πληθ Ελλάδας 84 Buteo buteo Γερακίνα <1% πληθ Ελλάδας 90 Aquila chrysaetos Χρυσαετός <1% πληθ Ελλάδας 92 Hieraaetus pennatus Γερακαετός <1% πληθ Ελλάδας 95 Falco naumanni Κιρκινέζι Παρουσία > 60 ατόμων 101 Falco biarmicus Χρυσογέρακο <1% πληθ Ελλάδας 103 Falco peregrinus Πετρίτης <1% πληθ Ελλάδας 113 Coturnix coturnix Ορτύκι <1% πληθ Ελλάδας 131 Burhinus oedicnemus Πετροτιρλίδα <1% πληθ Ελλάδας 234 Apus melba Σκεπαρνάς <1% πληθ Ελλάδας 240 Merops apiaster Μελισσοφάγος <1% πληθ Ελλάδας 244 Picus canus Σταχτής Δρυοκολάπτης <1% πληθ Ελλάδας 246 Dryocopus martius Μαύρος Δρυοκολάπτης <1% πληθ Ελλάδας 254 Melanocorypha calandra Γαλιάντρα <1% πληθ Ελλάδας 260 Lulula arborea Δεντροσταρήθρα <1% πληθ Ελλάδας 261 Alauda arvensis Σταρήθρα <1% πληθ Ελλάδας 374 Lanius collurio Αετομάχος <1% πληθ Ελλάδας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 7

5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Αετογερακίνα (Buteo rufinus) Τρωτό Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο Ελληνικός πληθυσμός εκτιμάται σε 200-300 ζεύγη. Στην περιοχή μελέτης έχουν εντοπιστεί 2 βέβαιες και 3 πιθανές θέσεις αναπαραγωγής του είδους την τελευταία πενταετία. Ενδεδειγμένη περίοδο έρευνας για την εξακρίβωση κατειλημμένης επικράτειας αποτελεί το πρώτο μισό του Απριλίου, οπότε και εντοπίστηκαν οι 2 βέβαιες θέσεις φέτος. Μια φωλιά έχει εντοπιστεί σε βράχια στην περιοχή του Αγ. Αθανασίου, ενώ δύο ενήλικα άτομα έχουν παρατηρηθεί να πραγματοποιούν αναπαραγωγικές επιδείξεις σε βράχια κοντά στο χιονοδρομικό κέντρο. Το φώλιασμα του είδους στην υπαλπική ζώνη έχει επιβεβαιωθεί και κατά το παρελθόν, ενώ στις θερινές επισκέψεις παρατηρήθηκαν τουλάχιστον τρία διαφορετικά άτομα να αναζητούν τροφή στις αντίστοιχες επικράτειες. Παρατηρήθηκε σε αναζήτηση τροφής στην άγονη περιοχή μεταξύ των ρεμάτων Πορόι-Βορεινού, στην υπαλπική ζώνη γύρω από το χιονοδρομικό κέντρο και στα ξερικά βοσκοτόπια και καλλιέργειες στην περιοχή της Κέλλης. Το είδος τρέφεται κυρίως με μικροθηλαστικά και ερπετά. Στην ευρύτερη περιοχή της Αλμωπίας έχει παρατηρηθεί να μεταφέρει σαύρες, φίδια ενώ στην υπαλπική ζώνη του Καϊμακτσαλάν παρατηρήθηκε με θηλαστικό, πιθανόν Nanospalax sp που αφθονεί όπως μαρτυρούν τα διάσπαρτα στα λιβάδια σκάμματα. Φωλιάζει σχεδόν αποκλειστικά σε βράχια. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 8

Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) Κρισίμως Κινδυνεύον Κινδυνεύον Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Το είδος έχει χαρακτηριστεί κρισίμως κινδυνέυον στον υπό έκδοση Κόκκινο βιβλίο των απειλούμενων σπονδυλόζωων στην Ελλάδα (Σιδηρόπουλος και Τσιακίρης στο Καρανδεινός και Λεγάκης, υπό έκδ.) με τον τρέχοντα Ελληνικό πληθυσμό να υπολογίζεται σε 32-54 ζεύγη (Sidiropoulos and Tsiakiris 2009). Στο Βόρα παρατηρούνται ενήλικα και ανώριμα άτομα, κάθε χρόνο από το 2004 να τρέφονται στην περιοχή γύρω από το Χιονοδρομικό κέντρο μαζί με Όρνια. Οι παρατηρήσεις των τελευταίων χρόνων από την ευρύτερη περιοχή Βόρα Βεγορίτιδας Βεύης υπογραμμίζουν την σημασία της περιοχής για το είδος (Sidiropoulos et al 2007), ενώ ένα ζεύγος είναι γνωστό ότι αναπαράγεται στη γείτονα χώρα κοντά στα σύνορα (Velevski & Grubac 2008 και πρ. επικ.). Δεν κατέστη δυνατό να εξακριβωθεί αν οι παρατηρήσεις προέρχονται από το ζεύγος της FYROM, ή από άλλο, που πιθανά φωλιάζει στα πολυάριθμα βράχια της Ελληνικής πλευράς. Το ζευγάρι της γειτονικής ΖΕΠ (Όρη Τζένα και Πίνοβο) παρατηρείται επίσης στους πρόποδες και την ημιορεινή ζώνη του όρους Βόρας στην κοιλάδα του ρέματος Πορόι. Ο μικρότερος και ο μόνος μεταναστευτικός ευρωπαϊκός γύπας. Το είδος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα νεκρά ζώα της εκτατικής κτηνοτροφίας και συμπληρώνει τη διατροφή του με μικροθηλαστικά και ερπετά (κυρίως χελωνάκια Vlachos et al 1994). φωλιάζει σε βράχια ενώ είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στην ανθρώπινη παρουσία κοντά στις θέσεις φωλεοποίησης (Zuberogoitia et al 2009), ιδιαίτερα κατά το μεγάλωμα των νεοσσών. Κυριότερη απειλή, χωρίς τον περιορισμό της οποίας είναι σχεδόν βέβαιο ότι το είδος θα εξαφανιστεί τοπικά αποτελούν τα δηλητηριασμένα δολώματα. Με τις χαμηλές πυκνότητες που υπάρχουν η τρέχουσα κατάσταση της εκτατικής κτηνοτροφίας μπορεί και να είναι ικανοποιητική για να καλύψει τις ανάγκες ενός ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 9

ενήλικου ζεύγους αλλά απαιτείται ο άμεσος εντοπισμός πιθανής θέσης αναπαραγωγής στην Ελληνική πλευρά του βουνού και η τακτική υποστήριξη του ζεύγους με συμπληρωματική τροφοδοσία σε Χώρο Τροφοδοσίας Αρπακτικών Πουλιών (ΧΤΑΠ) για να εξασφαλιστεί η αναπαραγωγική επιτυχία. Σφηκιάρης (Pernis apivorus) Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο σφηκιάρης είναι σχετικά κοινό είδος στην Ελλάδα με τον ελάχιστο εθνικό πληθυσμό να υπολογίζεται σε 1000 ζεύγη. Στην περιοχή μελέτης εντοπίστηκε σε όλη την ημιορεινή ζώνη του Βόρα και ως το δασοόριο, ενώ κάνει σίγουρα χρήση και των διακένων του δάσους ενδιάμεσα (προς. παρατήρηση). Μια συντηρητική εκτίμηση της Νότιας περιοχής της προτεινόμενης ΖΕΠ κάνει λόγο για 10 επικράτειες μεταξύ Έδεσσας Κερασιάς Χιονοδρομικού Κέντρου Κέλλης εντοπισμένες μόνο κατά την περίοδο 5-20 Ιουλίου 2009 κατά την εφετινή εργασία πεδίου. Οι Hardey et al (2006) αναφέρουν μεγάλες επικράτειες με πιθανή αλληλοεπικάλυψη και χωρική κατανομή φωλιών ~2.7 km, οπότε ο αριθμός αυτός μπορεί να θεωρηθεί ασφαλώς συντηρητικός, με βάση την συχνότητα των παρατηρήσεων και το μέγεθος της εν λόγω περιοχής. Λαμβάνοντας υπόψιν παρατηρήσεις και προηγούμενων ετών από όλη την περιοχή (φαράγγι Λουτρακίου, ημιορεινές ζώνες Λυκοστόμου, Γαρεφίου, Προμάχων), την καταλληλότητα του ενδιαιτήματος και την αναφορά των Τσουγκράκη κ. α. (1997) ότι το είδος στην ζώνη της οξυάς είναι εξίσου ή και κοινότερο από τη γερακίνα, ο συνολικός πληθυσμός της περιοχής μπορεί να εκτιμηθεί σε τουλάχιστον 20 ζεύγη ενώ πιθανώς υπερβαίνει και τα 30. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 10

Ο Σφηκιάρης είναι σχετικά κοινό είδος μεσαίου μεγέθους αρπακτικού, και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ύπαρξη υψηλού δάσους για την αναπαραγωγή και ανοίγματα σε μαλακά εδάφη που ευνοούν το σκάψιμο για αγριομέλισσες και σφήκες (η κύρια τροφή του, Cramp and Simmons 1980, Hardey et al 2006) για τροφοληψία. Μεταναστευτικός, φτάνει μετά το τέλος Μαρτίου και αναχωρεί μετά τα μέσα Αυγούστου (Handrinos and Akriotis 1997), γεννά 1-3 αυγά που επωάζονται για 35-40 ημέρες, ενώ τα νεαρά παραμένουν στην φωλιά για 50 και ανεξαρτητοποιούνται πλήρως μετά τις 75-100 ημέρες. Συμπληρώνει τη διατροφή του με άλλα έντομα, αμφίβια και ερπετά. Φωλιάζει αποκλειστικά σε δέντρα. Τσίφτης (Milvus migrans) Κρισίμως Κινδυνεύον Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο Τσίφτης θεωρείται εξαιρετικά σπάνιος στην Ελλάδα με το BirdLife International (2004) να εκτιμά το μέγεθος του πληθυσμού του σε μόλις 20-25 ζεύγη. Στο όρος Βόρας, παρατηρήσεις των προηγούμενων ετών στην περιοχή Λουτρακίου Κερασιάς και πρόσφατες κοντά στο χιονοδρομικό κέντρο (Μάιος 2009, Τσουγκράκης προσ. επικοινωνία) καθιστούν σχεδόν βέβαιη την ύπαρξη ενός τουλάχιστον ζεύγους. Εξαιρετικά ευρύτατη ποικιλία δίαιτας στην παλαιαρκτική εξάπλωσή του, παρουσιάζει μια εξάρτηση από νεκρά ζώα και απορρίμματα υπολείμματα επεξεργασίας κρέατος, και στην ευρύτερη περιοχή της Αλμωπίας παρατηρείται πιο συχνά σε σκουπιδότοπους, ενώ έχει παρατηρηθεί να πετά πάνω από δρόμους προς αναζήτηση νεκρών ζώων, θυμάτων αυτοκινήτων. Φωλιάζει σχεδόν αποκλειστικά σε δέντρα. Μεταναστευτικός, φτάνει από τις αρχές Μαρτίου και αναχωρεί από τα μέσα ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 11

Αυγούστου, ενώ μερικά άτομα ξεχειμωνιάζουν κυρίως γύρω από μεγάλους υγροτόπους (Handrinos and Akriotis, 1997). Αποθέτει 2-3 αυγά που κλωσά για ~40 ημέρες, οι νεοσσοί πτερώνονται σε ~40 ημέρες και ανεξαρτητοποιούνται μετά από άλλες 50 ημέρες (Cramp and Simmons 1980). Γυπαετός (Gypaetus barbatus) Κρισίμως Κινδυνεύον Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο Γυπαετός έχει μάλλον εξαφανιστεί από τα ηπειρωτικά Βαλκάνια με το μόνο βιώσιμο πληθυσμό να βρίσκεται πλέον στην Κρήτη (Gensbol 2006). Η περιοχή του Ορεινού Τόξου Αλμωπίας έχει το θλιβερό προνόμιο να είναι η τελευταία περιοχή στα Βαλκάνια που φιλοξενεί ίσως ακόμα ένα άτομο, η τελευταία επιβεβαιωμένη παρατήρηση του οποίου προέρχεται από το χιονοδρομικό κέντρο του Καιμακτσαλάν τον Αύγουστο του 2004 (Σιδηρόπουλος κ. α. 2007). Μάλλον πρόκειται για το ίδιο άτομο που εμφανιζόταν τακτικά στην γειτονική ΖΕΠ Όρη Τζένα και Πίνοβο και το ορνιθολογικό πάρκο και ΣΠΠ της Cerna Reka - Λίμνης Tikvesh στη γείτονα χώρα. Η διασυνοριακή περιοχή της Αλμωπίας πρέπει να αποτελέσει ύψιστη προτεραιότητα για την επανεισαγωγή του είδους στα Βαλκάνια, μετά από τις κατάλληλες διαχειριστικές δράσεις. Είδος με μόνιμη παρουσία στους χώρους αναπαραγωγής του και εξαιρετικά φιλοπατρικό («δεμένο» με τη χωροκράτειά του). Εξαιρετικά αργοί αναπαραγωγικοί ρυθμοί, ένας πλήρης επιτυχημένος κύκλος διαρκεί για πολύ πάνω από το μισό έτος από την απόθεση των αυγών ως την ανεξαρτητοποίηση του νεοσσού, που θα φτάσει σε αναπαραγωγική ηλικία μετά το 6 ο -7 ο έτος. Αυτοί οι ρυθμοί, η εξάρτηση από τη χωροκράτειά του και κυρίως η εξάρτηση από τα νεκρά κτηνοτροφικά ζώα (τρέφεται ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 12

σχεδόν αποκλειστικά με κόκαλα), που το καθιστά ευάλωτο στην έλλειψη της διαθέσιμης τροφής με τη γενικότερη τάση μείωσης της εκτατικής κτηνοτροφίας, και εξαιρετικά επιρρεπές στη δηλητηρίαση από δολώματα, οδήγησαν στην σταθερή μείωση το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα και στην εξαφάνισή του κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Φωλιάζει σε σπηλιές απρόσιτων γκρεμών. Το είδος είχε εξαφανιστεί από τις Άλπεις στις αρχές του 20ου Αιώνα αλλά εντατικές προσπάθειες επανεισαγωγής με απελευθερώσεις πολλών νεοσσών ετησίως οδήγησαν στην επανεγκατάσταση ενός αυξανόμενου πληθυσμού στην μεγάλη οροσειρά της Κεντρικής Ευρώπης. Η υπάρχουσα τεχνογνωσία ήδη χρησιμοποιείται και αλλού (Sierra de Cazorla, ESP) για την αποκατάσταση εξαφανισμένων πληθυσμών. Όρνιο (Gyps fulvus) Τρωτό/ Κρισίμως Κινδυνεύον Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Το Όρνιο αναπαράγεται ακόμη στην περιοχή του Μαρίοβο της ΠΓΔΜ με ένα σταθερό τα τελευταία χρόνια πληθυσμό της τάξεως των 10 ζευγών, και πουλιά από αυτές τις αποικίες επισκέπτονται όλη την έκταση της οροσειράς για τροφοληψία τους θερινούς κυρίως μήνες. Μεγάλες συγκεντρώσεις <40 ατόμων έχουν παρατηρηθεί κοντά στο χιονοδρομικό κέντρο να τρέφονται κυρίως με νεκρά βοοειδή. Η περιοχή αναμφίβολα προσελκύει και πουλιά από άλλες αποικίες της ΠΓΔΜ όπως και από άλλες χώρες, καθώς μαρκαρισμένα άτομα, άγνωστης όμως προέλευσης έχουν παρατηρηθεί επανειλημμένα (δεν υπήρχε μέχρι πρόσφατα πρόγραμμα δακτυλίωσης στην ΠΓΔΜ). Η θέση της στο κέντρο των αποικιών της Βαλκανικής είναι ζωτικής σημασίας για την επαφή των πληθυσμών της κεντρικής και δυτικής Βαλκανικής με αυτούς της Ροδόπης. Απειλείται άμεσα από τα δηλητηριασμένα δολώματα με ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 13

αποκορύφωμα το περιστατικό του Μαρτίου του 2006 οπότε και 21 άτομα βρέθηκαν δηλητηριασμένα ~2km από τα σύνορα στο έδαφος της γείτονος. Το είδος προτιμά ως ενδιαίτημα τις ανοιχτές εκτάσεις που διευκολύνουν την ανεύρεση της τροφής του και αποφεύγει τα δάση. Φωλιάζει σε αποικίες (αν και έχουν καταγραφεί σπάνια και μοναχικές φωλιές) σε βραχώνες ορεινών περιοχών, αλλά και δίπλα στη θάλασσα. Τρέφεται αποκλειστικά με πτώματα και για το λόγο αυτό είναι στενά συνδεμένο με την κτηνοτροφία (Tucker & Heath 1994). Επιπλέον τα νεαρά άτομα πραγματοποιούν μεγάλες μετακινήσεις και μαρκαρισμένα πουλιά από την Κροατία έχουν παρατηρηθεί σε όλη τη Μεσόγειο. Φιδαετός (Circaetus gallicus) Σχεδόν Απειλούμενο Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο φιδαετός αριθμεί τουλάχιστον 300 ζεύγη στη χώρα μας και στην οροσειρά του Βόρα τα τελευταία χρόνια έχουν βρεθεί τουλάχιστον 3-4 ζεύγη, με 2 στην περιοχή Γαρεφίου Λουτρακίου, τουλάχιστον 1 στην περιοχή Αγ. Αθανασίου και πιθανώς 1 στην λοφώδη περιοχή βορείως του υγροβιότοπου του Άγρα. Φωλιάζει σε ώριμα δέντρα με σχετικά ανοιχτή κόμη (Bakaloudis et al 2003). Καλοκαιρινός επισκέπτης στη χώρα, έρχεται από τα μέσα Μαρτίου και αναχωρεί για το Νότο από αρχές Σεπτεμβρίου. Τρέφεται σε μεγάλο ποσοστό με φίδια και μεγάλες σαύρες. Γεννά 1 αυγό που επωάζεται για ~45 ημέρες. Οι νεοσσοί παραμένουν στη φωλιά για περίπου 70 ημέρες και μεταναστεύουν σε οικογενειακές ομάδες (Cramp and Simmons 1980, Gensbol 2006). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 14

Σαΐνι (Accipiter brevipes) Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Το σαΐνι βρέθηκε σε όλο το μήκος της ημιορεινής ζώνης του Βόρρα μέχρι τα περίχωρα της Έδεσσας καθώς και σε όλα σχεδόν τα ρέματα του κάμπου της Αριδαίας. Ιδιαίτερα μεγάλη πυκνότητα παρουσιάστηκε στο παραποτάμιο δάσος του Αλμωπαίου ποταμού μεταξύ Βορεινού Δωροθέας Αγάθης που φιλοξενεί τουλάχιστον τρία ζεύγη. Είναι βέβαιο ότι το είδος ξεπερνά κατά πολύ το όριο των 10 ζευγών στην προτεινόμενη οριοθέτηση της περιοχής (1% του ελάχιστου εθνικού πληθυσμού) αλλά χωρίς πλήρη συστηματική έρευνα η ακριβής καταμέτρηση του πληθυσμού του παραμένει αδύνατη. Το σαΐνι αποτελεί είδος αρκετά κρυπτικό στην παρουσία του (Gensbol 2008) και ένα από τα λιγότερο μελετημένα αρπακτικά της Ευρώπης στην οποία είναι καλοκαιρινός επισκέπτης χρησιμοποιώντας την Ανατολική οδό στενού μεταναστευτικού μετώπου (Κάυκασος / Βόσπορος Μ. Ανατολή). Στην Ελλάδα έρχεται από τις αρχές Μαΐου (Handrinos and Akriotis 1997). Φωλιάζει αποκλειστικά σε δέντρα σε παρόχθια και άλλα δάση χαμηλού υψομέτρου. Στην περιοχή μελέτης έχει βρεθεί σε παρόχθια και υδροχαρή δάση με Platanus orientalis Salix spp, λευκοφυτείες, και δάση δρυός. Τρέφεται κυρίως με μικρά ερπετά και έντομα, και παρατηρήθηκε να κυνηγάει πολλές φορές πάνω από αγροτικές εκτάσεις με φυτοφράκτες, χέρσα, αγροτικούς δρόμους και ρέματα, χρησιμοποιώντας στύλους, σύρματα, κλαδιά δέντρων και εν πτήση. Είναι μάλλον συντηρητική εκτίμηση ότι κάθε τμήμα ρέματος <2 km με ανεπτυγμένη παρόχθια βλάστηση μπορεί να φιλοξενεί και από ένα ζεύγος (το αντιστοίχου μεγέθους παρόχθιου δάσος του ποταμού Αλμωπαίου πολύ περισσότερα). Γεννά 3-5 αυγά που επωάζει για 30-35 ημέρες, οι νεοσσοί πτερώνονται σε ηλικία 40-45 ημερών και παραμένουν με τους γονείς για 2 περίπου εβδομάδες (Gensbol 2008). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 15

Λιβαδόκιρκος (Circus pygargus) Κρισίμως Κινδυνεύον Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο Λιβαδόκιρκος εντοπίζεται στην Ελλάδα στην δυτική Μακεδονία και στο Κιλκίς. Είναι ωστόσο πιο κοινό κατά τη μετανάστευση. Εκτιμάται ότι συνολικά φωλιάζουν 10-30 ζευγάρια (BirdLife 2004). Στην περιοχή φωλιάζει τουλάχιστον 1 ζευγάρι. Ο Λιβαδόκιρκος φωλιάζει (συχνά σε χαλαρές αποικίες) πάντα στο έδαφος σε καλλιέργειες κυρίως σιτηρών αλλά είναι πολύ πιθανόν να φωλιάζει και σε υποαλπικά λιβάδια. Tρέφεται με μικρόπουλα, τρωκτικά αλλά και ερπετά και έντομα. Ο βιότοπος τροφοληψίας περιλαμβάνει καλλιέργειες και λιβάδια αν και παρατηρείται και σε υγροτόπους και παράκτιες περιοχές με αμμοθίνες, ειδικά κατά την μετανάστευση Γερακίνα (Buteo buteo) Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Κοινό είδος, το συνηθέστερα παρατηρούμενο αρπακτικού σε γυρωπέταγμα στην περιοχή. Παρατηρείται κυριολεκτικά από οποιαδήποτε σημείο θέας και καταλαμβάνει όλα σχεδόν τα ενδιαιτήματα, από το δασοόριο και κάτω και χρησιμοποιεί τα υπαλπικά λιβάδια για τροφοληψία. Ο Ελληνικός πληθυσμός εκτιμάται σε σταθερά τουλάχιστον 3000 ζεύγη και σε περιοχή τέτοιου μεγέθους και με αυτή τη συχνότητα παρατηρήσεων πρέπει να θεωρηθεί ότι ο πληθυσμός ξεπερνά το όριο των 30 ζευγών. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 16

Φωλιάζει σε βράχια και δέντρα, και τρέφεται κυρίως με μικροθηλαστικά και ερπετά. Γεννά 2-4 αυγά, που επωάζει για ~35 ημέρες, η πτέρωση ολοκληρώνεται σε ηλικία ~50 ημερών και η ανεξαρτητοποίηση σε τουλάχιστον άλλες 45 ημέρες. Στην περιοχή έρευνας όπως προαναφέρθηκε βρέθηκε σε κάθε τύπο ενδιαιτήματος, ακόμη και σε κλειστά δάση με κάποια σχετικά διάκενα. Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Κινδυνεύον Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 100 ζεύγη με εξάπλωση σε κάθε μεγάλο ορεινό όγκο της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας και σποραδικότερα στην Πελοπόννησο, ενώ αναπαράγεται και στην Κρήτη (πιθανόν το υποείδος A c homeyeri). Στην οροσειρά του Βόρα αναπαράγεται ένας πληθυσμός 3-5 ζευγών με τα δύο πιθανά να μην είναι βέβαιο αν φωλιάζουν σε Ελληνικό έδαφος ή στη γείτονα. Ζεύγη έχουν παρατηρηθεί στο φαράγγι του Λουτρακίου (3 άτομα σε μια ημέρα τον Ιούλιο), όπου και το 2006 παρατηρήθηκαν 2 ζεύγη σε ταυτόχρονες επικρατειακές επιδείξεις (Π. Κωνσταντίνου, πρ. επικ.), στην περιοχή των Προμάχων, ενώ μια φωλιά είναι γνωστή στην περιοχή της Παναγίτσας και ενήλικο άτομο παρατηρήθηκε στην περιοχή του Σκοπού να μεταφέρει τροφή. Ενήλικα άτομα έχουν παρατηρηθεί να κυνηγούν στην λοφώδη περιοχή μεταξύ Σαρακηνών Μαργαρίτας, όπου και η συνήθεια της ρίψης χελώνας είναι γνωστή. Ανώριμα άτομα παρατηρούνται τακτικά στην ευρύτερη περιοχή της Κέλλης σε διασπορά. Λόγω των εγγενώς μικρών πληθυσμών του θεωρείται απειλούμενος στην Ευρώπη αν και δεν μειώνεται στο μεγαλύτερο μέρος της εξάπλωσής του (BirdLife International ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 17

2004). Έχει αργούς αναπαραγωγικούς ρυθμούς ωριμάζοντας μετά το 6 ο έτος, γεννά 1-2 αυγά που κλωσά για 40-45 ημέρες, οι νεοσσοί παραμένουν στη φωλιά για 2-2.5 μήνες και ανεξαρτητοποιούνται σε άλλους 3-4 (Watson, 1997). Μπορεί να τραφεί με μεγάλο εύρος λείας από μικρά τρωκτικά έως ενήλικα σαρκοφάγα (αλεπούδες) και νεαρά οπληφόρα, αλλά συνήθως εστιάζει τις προτιμήσεις του τοπικά σε θηράματα 0.5-2.5 kg, ανάλογα με το τι αφθονεί τοπικά (στη Βαλκανική είναι γνωστή η εξάρτησή του κατά την αναπαραγωγική περίοδο από χελώνες τις οποίες ρίχνει σε βράχια για να σπάσει το καύκαλο, Grubac 1987, Handrinos 1986). Η αναπαραγωγική επιτυχία του μπορεί να επηρεαστεί αρνητικά από παράγοντες όπως η παρατεταμένη κακοκαιρία, η ενόχληση και η αλλαγές στα ενδιαιτήματα, ιδιαίτερα σε αλληλεπίδραση με συνεργηστικούς παράγοντες (Steenhoff et al 1997, Whitfield et al 2006, Vekasy et al 1997). Ένα μοντέλο χρήσης χώρου που προβλέπει εντατική χρήση σε ράχες και κορυφογραμμές κοντά στη φωλιά έχει αναπτυχθεί στη Σκοτία (Haworth et al 2002) και έχει δοκιμαστεί και με σχετική επιτυχία στο δάσος Δαδιάς (Sidiropoulos 2009). Το είδος διατηρεί κυρίως αμοιβαία αποκλειστικές επικράτειες φωλεοποίησης και τροφοληψίας και συνεπώς οι ανάγκες σε ενδιαιτήματα φωλεοποίησης και τροφοληψίας πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν για κάθε επικράτεια χωριστά όσον αφορά τα ενδεδειγμένα διαχειριστικά μέτρα, καθώς η βιωσιμότητα των επικρατειών και η αναπαραγωγική επιτυχία έχει βρεθεί να περιορίζεται πιο εύκολα σε ζεύγη με ενδοειδικά περιορισμένες δυνατότητες επέκτασης χωροκράτειας (Marzluff et al 1997). Γερακαετός (Hieraaetus pennatus) Κινδυνεύον Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 18

Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο γερακαετός θεωρείται σπάνιος στη χώρα μας με τον ελάχιστο πληθυσμό να εκτιμάται σε 80 ζεύγη. Στην περιοχή μελέτης έχει εντοπιστεί σε τρεις περιοχές και μάλλον πρόκειται για 2-3 διαφορετικές επικράτειες. Ένα άτομο παρατηρήθηκε να διασχίζει την περιοχή της Κερασιάς εν πτήση προς την Έδεσσα, ένα άτομο πλησίον του χιονοδρομικού κέντρου σε δασοόριο, ενώ μια παρατήρηση από τον Αύγουστο του 2005 στις κορυφογραμμές των συνόρων στα βοσκοτόπια Προμάχων-Γαρεφίου μπορεί να προέρχεται από επικράτεια της ΠΓΔΜ, ή να πρόκειται για άτομο σε μετανάστευση. Κατάλληλο ενδιαίτημα, φαινομενικά τουλάχιστον υπάρχει και στην περιοχή της Κέλλης. Ο γερακαετός είναι καλοκαιρινός επισκέπτης στην Δυτική Παλαιαρκτική και στη χώρα μας βρίσκεται από τα μέσα Απριλίου ως τα τέλη Αυγούστου (Handrinos and Akriotis 1997). Φωλιάζει αποκλειστικά σε δέντρα και καταλαμβάνει επικράτειες σε ημιορεινές κυρίως περιοχές σε άκρες δασών και αγροδασικά μωσαϊκά, αλλά μπορεί να χρησιμοποιήσει πολλών ειδών ανοιχτά ενδιαιτήματα (δασοόριο, καλλιέργειες, βοσκοδάση, θαμνολίβαδα). Τρέφεται κυρίως με μέσου μεγέθους στρουθιόμορφα και σαύρες. Γεννά 1-2 αυγά, η επώαση διαρκεί ~ 37 ημ., η πτέρωση ολοκληρώνεται σε 50-60 και η ανεξαρτητοποίηση μετά από άλλες 45. Οι νεοσσοί μεταναστεύουν χωριστά 1-2 εβδομάδες πριν τους γονείς (Gensbol 2008). Κιρκινέζι (Falco naumanni) Τρωτό Τρωτό Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Το κιρκινέζι έχει παρουσιάσει μεγάλες πληθυσμιακές μειώσεις το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα κυρίως λόγω των αλλαγών στις γεωργικές πρακτικές και την ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 19

αρχιτεκτονική των κτιρίων όπου φωλιάζει. Ο ελληνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε τουλάχιστον 3000 ζεύγη. Στην περιοχή του Βόρα αναπαράγεται περιφερειακά της προτεινόμενης οριοθέτησης στην πεδιάδα της Φλώρινας και χρησιμοποιεί τακτικά για τη διατροφή του τη λοφώδη περιοχή στην Κέλλη. Μετά το πέρας της αναπαραγωγικής περιόδου κοπάδια >50 ατόμων τρέφονται στην υπαλπική ζώνη του Καιμακτσαλάν, πιθανόν από τις αποικίες της Φλώρινας Αμυνταίου και της πεδιάδας της Bitola στην ΠΓΔΜ. Μικρό μεταναστευτικό γεράκι που φωλιάζει σε αποικίες. Ζει σε ζεστές ανοικτές περιοχές όπως είναι οι στεπικές και ψευδοστεπικές εκτάσεις, λιβάδια, μη αρδεύσιμες καλλιέργειες και ευκαιριακά σε φρύγανα και ανοικτά δασολίβαδα. Τρέφεται κυρίως με έντομα (στο μεγαλύτερο ποσοστό >80% με ορθόπτερα) και λιγότερο με μικρά θηλαστικά και άλλα μικρά σπονδυλόζωα. Φωλιάζει συνήθως σε αποικίες από 5 έως 250 ζευγάρια αλλά και μεμονωμένα. Φτιάχνει τη φωλιά του σε τρύπες σε παλιά σπίτια, κάτω από στέγες, σε τρύπες δένδρων και σε βραχώδεις ορθοπλαγιές. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία το θέμα της διαθεσιμότητας τροφής και των θέσεων τροφοληψίας σε σχέση με τις θέσεις των αποικιών είναι σύνθετο στο κιρκινέζι. Αναφέρονται στην συνέχεια ορισμένα στοιχεία που κρίνονται χρήσιμα για την οριοθέτηση: Τα κιρκινέζια εμφανίζουν ισχυρή φιλοπατρία στην θέση φωλεοποίησης κάθε υποπληθυσμού. Στην Ισπανία η διασπορά των νεαρών κιρκινεζιών την επόμενη χρονιά,, που μελετήθηκε με δακτυλιωμένα πουλιά, έδειξε ότι το 57% παραμένει στην ίδια αποικία ενώ το 43% διασπείρεται σε άλλες αποικίες. Το 90% βρέθηκε σε αποικίες σε απόσταση μικρότερη των 30 χιλιομέτρων (Negro et al 1996). Σε άλλη έρευνα (Serrano et al 2001) διαπιστώθηκε ότι η γειτνίαση με άλλες αποικίες ευνοεί την διασπορά ενώ εμφανίζεται τάση να φωλιάσουν εντός της περιοχής τροφοληψίας του προηγούμενου έτους 1. Η μέση απόσταση διασποράς βρέθηκε να είναι 1,6 χιλιόμετρα, με εύρος 100 65.220 μέτρων (με απόσταση μεγαλύτερη των 10 χιλιομέτρων μόνο για το 6,1% του πληθυσμού). 1 Οι επικράτειες των αποικιών επικαλύπτονται μεταξύ τους. Τα κιρκινέζια δεν υπερασπίζονται ζωτικό χώρο. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 20

Σε πεδινή έκταση στην Ισπανία, με ψευδοστεπικό περιβάλλον ανάλογο με αυτό των πεδινών ζωνών με σιτηρά την Ελλάδα, διαπιστώθηκε ότι η επικράτεια (home range) είναι μεγαλύτερη στις εντατικά καλλιεργούμενες περιοχές 2 (63,65 km 2 ), σε σχέση με τις παραδοσιακά καλλιεργούμενες περιοχές 3 (12,36 km 2 ) (Tella et al 1998). Σε διαφορετικές μελέτες και σε διαφορετικές περιοχές εμφανίστηκαν μεγάλες αποκλίσεις ως προς το μέγεθος της επικράτειας ή ως προς την μέση ή μέγιστη απόσταση των θέσεων τροφοληψίας από τις θέσεις φωλεοποίησης. Αυτό εξαρτάται από τον χαρακτήρα της περιοχής: Σε έρευνα με τηλεμετρία διαπιστώθηκε ότι τα κιρκινέζια πετούν σε μεγάλη απόσταση για αναζήτηση τροφή (>14,5 km) (Negro et al 1993). Εμφανίζεται τάση η αποικία να βρίσκεται στο κέντρο της περιοχής τροφοληψίας. Η αποικία βρέθηκε να έχει επικράτεια 212 km 2, ενώ τα άτομα εμφάνιζαν επικράτεια από 27,12 έως 91,25 km 2 (51-91 km 2 για τα θηλυκά και 27-68 km 2 για τα αρσενικά). Σε άλλη περιοχή, σε μελέτη με τηλεμετρία με λιγότερα άτομα, διαπιστώθηκε ότι η επικράτεια, κυμαίνεται σε μία περιοχή μεταξύ 28,53 km 2 (χρησιμοποιώντας το 95% των σημείων εντοπισμού) και 39,96 km 2 (χρησιμοποιώντας το 100% των σημείων εντοπισμού), ενώ στην ίδια περιοχή σε μελέτη με άμεσες παρατηρήσεις από δίκτυο σταθερών θέσεων παρατήρησης διαπιστώθηκε επικράτεια 41,55 km 2 (χρησιμοποιώντας το 95% των σημείων παρατήρησης) και 45,21 km 2 (χρησιμοποιώντας το 100% των σημείων παρατήρησης). Σ αυτήν την περίπτωση η μέση απόσταση υπολογίστηκε μεταξύ 1.864 και 2.557 μέτρων ενώ η μέγιστη 5.184 μέτρα (Banda et all). Οι διαφορές που παρατηρούνται οφείλονται πιθανότατα στην κατάσταση των ενδιαιτημάτων τροφοληψίας: 2 χειμερινά σιτηρά, αρδευόμενες εκτάσεις και εισαγωγή και άλλων καλλιεργειών όπως αλφάλφα, αραβόσιτος, ηλιόσποροι, φυλλοβόλα οπωροφόρα, κλπ 3 μικρός κλήρος, καλλιέργεια σιτηρών, ακαλλιέργητα τμήματα περιμετρικά των χωραφιών ή σωροί από πέτρες, βόσκηση μετά την συγκομιδή κλπ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 21

Εμφανίζεται τάση χρήσης των ακαλλιέργητων λιβαδιών και ακολουθούν οι εκτάσεις όπου καλλιεργούνται σιτηρά. Στην επιλογή των χώρων τροφοληψίας ο σημαντικότερος παράγοντας είναι η διαθεσιμότητα τροφής. Σε έρευνα με τηλεμετρία στην Ισπανία φάνηκε ότι τα πουλιά δαπανούσαν περισσότερο χρόνο για ανεύρεση τροφής σε ακαλλιέργητα λιβάδια παρά την πολύ μικρή διαθεσιμότητά τους στον χώρο και ακολουθούσαν οι καλλιέργειες με δημητριακά. Οι άλλες καλλιέργειες εμφάνιζαν πολύ μικρότερη χρήση από την διαθεσιμότητά τους ενώ τα δάση δεν χρησιμοποιούνταν καθόλου (Donazar et al 1993). Σε συνθετική ανάλυση με στοιχεία από την Ισπανία φαίνεται ότι το είδος αποφεύγει τις αρδευόμενες εκτάσεις, τα δάση και τους θαμνώνες, ενώ συνδέεται θετικά με την ύπαρξη ποταμών και ρεμάτων (Bustamante 1997). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ισπανία σε πρώην ψευδοστεπική περιοχή με σιτηρά η οποία μετατράπηκε σε αρδευόμενες καλλιέργειες, διαπιστώθηκε ότι στο νέο περιβάλλον υπάρχει προτίμηση στις καλλιέργειες άλφα-άλφα (στο οποίο τρέφονται και μετά την κοπή) και στα ακαλλιέργητα κράσπεδα των αγρών, ενώ αποφεύγουν άλλες αρδευόμενες καλλιέργειες όπως το καλαμπόκι (Ursua et al 2005). Οι συγγραφείς του προηγούμενου άρθρου προτείνουν, προσαρμοσμένη στην διατήρηση του κιρκινεζιού, επιλογή των καλλιεργειών όταν η κοινωνική πίεση καθιστά την άρδευση αναπόφευκτη. Βασικότερο στοιχείο για την επιλογή της φωλιάς είναι η μη ύπαρξη θηρευτών. Η επιλογή φωλεοποίησης εντός των οικισμών προφανώς εξυπηρετεί αυτήν την στρατηγική. Φαίνεται ότι σε ορισμένες περιπτώσεις προτιμά μεγαλύτερους οικισμούς με πιο ψηλά κτήρια για να αποφεύγει προφανώς την θήρευση από άγριους θηρευτές. Στους μικρότερους οικισμούς στους οποίους οι αποικίες βρίσκονται και σε πιο χαμηλά σπίτια, η θήρευση από κουνάβια, νυφίτσες, αρουραίους και γάτες είναι πολύ περισσότερο πιθανή. Η επιλογή της θέσης φωλεοποίησης μπορεί όμως να «κοστίζει» σε ενέργεια για την αναζήτηση τροφής. Στην Ισπανία βρέθηκε ότι στις πόλεις οι νεοσσοί στις φωλιές πεθαίναν κυρίως λόγω πείνας ενώ στην ύπαιθρο λόγω θήρευσης (Tella et al 1996). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 22

Χρυσογέρακο (Falco biarmicus) Κινδυνεύον Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Εξαιρετικά σπάνιο είδος με σποραδική κατανομή, το χρυσογέρακο εκτιμάται σε 30-50 ζεύγη στην Ελλάδα. Παρατηρείται τακτικά στην υπαλπική ζώνη του Βόρα και στη λοφώδη περιοχή γύρω από την Κέλλη, όπου πιθανότατα ανεβαίνει για να τραφεί με τους μεγάλους αριθμούς κορυδαλλών και άλλα στρουθιόμορφα. Φωλιάζει σε βράχια και προτιμά χαμηλά φαράγγια μπροστά από ξερικές ανοιχτές εκτάσεις με μεγάλους πληθυσμούς από εδαφόβια στρουθιόμορφα που αποτελούν και την κύρια πηγή τροφής του. Γεννά 2-4 αυγά που επωάζει για ~35 ημέρες, η πτέρωση ολοκληρώνεται σε άλλες 40 και οι νεοσσοί ανεξαρτητοποιούνται μετά από 1 μήνα. Πετρίτης (Falco peregrinus) Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 300 ζεύγη και στην οροσειρά του Βόρα έχει παρατηρηθεί σε τουλάχιστον 5 θέσεις οι τρεις εκ των οποίων τουλάχιστον ανήκουν σε διαφορετικές επικράτειες: Στο φαράγγι του Λουτρακίου όπου μια οικογένεια με 2 νεοσσούς παρατηρήθηκε να κυνηγά τον Ιούλιο, στην περιοχή Προμάχων Γαρεφίου, και σε βράχια κοντά στον Άγιο Αθανάσιο. Πιθανόν άλλο ένα ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 23

ζεύγος υπάρχει στην περιοχή του Λουτρακίου και άλλο ένα στα βράχια πλησίον της Κερασιάς Α. Κορυφής, όπου και παρατηρήθηκε ένα ενήλικο τον Ιούλιο. Οι εκτεταμένοι βραχώνες στα φαράγγια του Λουτρακίου (Ράμνο Μπορ), και Δυτικά του Χιονοδρομικού Κέντρου (Στάρκοβ Γκροπ) πιθανόν να φιλοξενούν επιπλέον επικράτειες. Ο πετρίτης φωλιάζει αποκλειστικά σε βράχια (και κτίρια σε μεγάλες πόλεις όπου τρέφεται με περιστέρια) και τρέφεται κυρίως με πουλιά μεσαίου μεγέθους (από μέγεθος τσίχλας και πάνω με ιδιαίτερη προτίμηση στα περιστερόμορφα) τα οποία συλλαμβάνει εν πτήση. Γεννά 2-4 αυγά, η επώαση διαρκεί περίπου 1 μήνα, οι νεοσσοί πτερώνονται μετά από 40 ημέρες και παραμένουν με τους γονείς για άλλους δυο μήνες. Δασόκοτα (Bonasa bonasia) Ανεπαρκώς Γνωστό Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Η δασόκοτα έχει περιορισμένη κατανομή στη χώρα μας και ελάχιστα γνωστή οικολογία (Handrinos and Akriotis 1997). Ο ελάχιστος πληθυσμός υπολογίζεται σε 100 ζεύγη. Στην οροσειρά του Βόρα έχει εντοπιστεί στο Μαύρο δάσος (Κομνηνός Θ. προς επικοινωνία) και στο δασοόριο στην περιοχή Σαραντόβρυση Σκληρή Πέτρα να τρέφεται με μύρτιλα (Vaccinium myrtillus) τον Ιούλιο σε μικρά κοπάδια (Μ. Παναγιωτοπούλου προς. επικοινωνία). Στην περιοχή Γαρεφίου Προμάχων, είναι γνωστή στον ντόπιο πληθυσμό σε μεμονωμένες θέσεις. Η εξάπλωσή της σε μεγάλο μέρος του ορεινού όγκου μάλλον καθιστά την οροσειρά του Βόρα από τις πλέον σημαντικές περιοχές για το είδος στη χώρα. Ο πληθυσμός πιθανότατα υπερβαίνει τα 10 ζεύγη. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 24

Η δασόκοτα προτιμά ώριμα δάση με ανεπτυγμένο υπόροφο συχνά σε υγρές κοιλάδες ενώ η μόνιμή παρουσία της σε μια περιοχή απαιτεί μεγάλη ποικιλότητα και παραγωγικότητα βλάστησης (Cramp and Simmons 1980). Φωλιάζει στο έδαφος σε καλά καμουφλαρισμένες θέσεις όπου γεννά 7-11 αυγά. Η επώαση διαρκεί ~25 ημέρες και τα μικρά εγκαταλείπουν τη φωλιά υπό την καθοδήγηση του θηλυκού σχεδόν αμέσως. Αποκτούν περιορισμένη πτητική ικανότητα εντός 15 20 ημερών και παραμένουν με τους γονείς για ~3 μήνες. Ορτύκι (Coturnix coturnix) Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Το ορτύκι έχει καταγραφεί σε αρκετές θέσεις στην περιοχή μελέτης, κυρίως στην περιοχή της Κέλλης όπου αναπαράγεται σε καλλιέργειες σιτηρών και σε κάποιες άλλες στους πρόποδες της οροσειράς σε τριφύλλια. Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός εκτιμάται σε 2000 ζεύγη. Η καταλληλότητα και η έκταση των αγροτικών περιοχών στην περιοχή μελέτης συνηγορεί στην υπέρβαση του ορίου των 20 ζευγών. Καλοκαιρινός επισκέπτης, φτάνει στη χώρα μας από τα τέλη Μαρτίου και η επιστροφή στους τόπους διαχείμασης ξεκινά από τα τέλη Αυγούστου (Handrinos and Akriotis 1997). Γεννά 8-13 αυγά στο έδαφος σε φωλιά μέσα στη βλάστηση, και η επώαση διαρκεί 17-20 ημέρες. Τα μικρά εγκαταλείπουν τη φωλιά σχεδόν αμέσως και παραμένουν με τους γονείς για 30-50 ημέρες. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 25

Πετροτριλίδα (Burhinus oedicnemus) Σχεδόν Απειλούμενο Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός της πετροτιρλίδας εκτιμάται σε 700 ζεύγη. Στην περιοχή έρευνας έχει εντοπιστεί σε τρεις τουλάχιστον θέσεις: στις κροκαλοπαγείς αποθέσεις του Αλμωπαίου ποταμού όπου έχουν ακουστεί να καλούν τουλάχιστον 5-6 άτομα τον Ιούλιο τ0υ 2005, ακριβώς έξω από τον οικισμό της Κέλλης, όπου τον Μάιο του 2009 παρατηρήθηκαν 7 άτομα (Μ Τζάλη προς επικοινωνία) ενώ τον Αύγουστο βρέθηκαν ενήλικα με νεαρά πριν τον ΑΗΣ Μελίτης στα Ν όρια της περιοχής έρευνας. Η άνυδρη περιοχή της Κέλλης Σκοπού μπορεί να φιλοξενεί πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό από αυτόν που βρέθηκε. Δυστυχώς οι έρευνες με μετάδοση καλεσμάτων είχαν περιορισμένα αποτελέσματα τον Ιούλιο πιθανόν λόγω του δυνατού αέρα. Καλοκαιρινός επισκέπτης, έρχεται στην Ελλάδα από τα μέσα Απρίλη και αναχωρούν από τα μέσα Σεπτέμβρη. Ο αναπαραγωγικός πληθυσμός της χώρας ανήκει στο υποείδος B. o. saharae (Handrinos and Akriotis 1997). Προτιμά ξηρές, άνυδρες περιοχές και τρέφεται κυρίως με ασπόνδυλα και μικρά σπονδυλόζωα (κυρίως σαύρες). Φωλιάζει στο έδαφος, γεννά 1-3 αυγά, η επώαση διαρκεί ~25 ημέρες, και η πτέρωση ~40 μετά από τις οποίες και τα φωλεόφυγα μικρά αρχίζουν να ανεξαρτητοποιούνται. Στον Αλμωπαίο ποταμό πιθανόν επηρεάζεται αρνητικά από τις εκτεταμένες χαλικοληψίες. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 26

Βουνοσταχτάρα (Apus melba) Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Η βουνοσταχτάρα είναι συνηθισμένο θέαμα τουλάχιστον σε όλη σχεδόν την αλπική ζώνη. Τουλάχιστον η περιοχή των φαραγγιών Λουτρακίου θα πρέπει να θεωρηθεί σημαντική για το είδος. Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 1000 ζεύγη. Καλοκαιρινός επισκέπτης έρχεται από τα μέσα Μαρτίου και αναχωρεί από τις αρχές Σεπτεμβρίου (Handrinos and Akriotis 1997). Φωλιάζει συνήθως σε βράχια σε αποικίες που οι Cramp and Simmons αναφέρουν ότι συνήθως ξεπερνούν τα 10 ζεύγη. Καλύπτει μεγάλες αποστάσεις καθημερινά και το κυριότερο στοιχείο ενδιαιτήματος που αναζητά είναι τα ανοδικά ρεύματα, καθώς τρέφεται με αεροπλαγκτόν αποκλειστικά στον αέρα. Μελισσοφάγος (Merops apiaster) Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 2000 ζεύγη στην περιοχή μελέτης βρέθηκαν μικρές αποικίες 1-3 ζευγών στις κοίτες ρεμάτων, πρανή δρόμων και όπου γίνονται χωματουργικές εργασίες που δημιουργούν πρανή κατάλληλα για σκάψιμο. Ιδιαίτερες συγκεντρώσεις παρατηρήθηκαν στο ρέμα του Λουτρακίου και τον ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 27

Αλμωπαίο ποταμό (άνω των 6 και 10 ατόμων αντίστοιχα) και μικρότερες στην περιοχή της Παναγίτσας και του Αψάλου. Έρχεται από τα τέλη Απριλίου στη χώρα και φεύγει από τα μέσα Σεπτεμβρίου. Φωλιάζει σε πρανή και χωμάτινες όχθες όπου σκάβει τούνελ συνήθως άνω του μισού μέτρου. Γεννά 6-7 αυγά που επωάζει για 20 ημέρες, και οι νεοσσοί πτερώνονται μετά από 20-25 ημέρες. Μάλλον παραμένουν με τους γονείς κατά τη φθινοπωρινή μετανάστευση. Τρέφεται κυρίως με υμενόπτερα και συμπληρώνει τη διατροφή του με άλλα ιπτάμενα έντομα. Σταχτής Δρυοκολάπτης (Picus canus) Σχεδόν Απειλούμενο Χ Καθεστώς παρουσίας - Πληθυσμός Αρκετά κοινό είδος σε όλη την Ευρώπη ο πληθυσμός του Σταχτή δρυοκολάπτη υπολογίζεται σε 180.000-320.000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην Ελλάδα ελάχιστα μελετημένος εντοπίζεται στα ορεινά δάση της Μακεδονίας και της Θράκης ενώ πιο νότια αναπαράγεται μόνο στον Όλυμπο και την Οίτη που αποτελεί και το νοτιότερο άκρο της κατανομής του στην δυτική Παλαιαρκτική (Grimmett & Jones 1989, Handrinos & Akriotis 1997). O Ελληνικός πληθυσμός εκτιμάται σε 100-200 ζευγάρια. Ο βιότοπος του είναι τα αμιγή φυλλοβόλα δάση ή σε μίξη με κωνοφόρα. Ωστόσο προτιμά τα μικτά δάση πλατύφυλλων επειδή παρουσιάζουν μωσαϊκότητα δασικών οικοσυστημάτων. Φωλιάζει τον Μάιο σε κουφάλες δέντρων όπου γεννά 5-10 αυγά τα οποία επωάζει για 15-17 ημέρες. Τρέφεται με σκουλήκια, έντομα, λάρβες κολεοπτέρων αλλά και μυρμήγκια και σπόρους (ειδικά το χειμώνα). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 28

Μαύρος Δρυοκολάπτης (Dryocopus martius) Χ Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός Είδος με ευρεία κατανομή στη Ευρώπη, όπου υπολογίζεται ότι ζει ένας σχετικά μεγάλος πληθυσμός που αριθμεί τα 740.000 ζευγάρια και παρουσίαζε σταθερότητα την εικοσαετία 1970-1990, αν και έχει μια τάση μείωσης σε κάποιες χώρες μετά το 1990. Ωστόσο η κατάσταση του πληθυσμού του στην Ευρώπη θεωρείται σταθερή (BirdLife International 2004). Στην Ελλάδα το είδος παρουσιάζει ευρεία κατανομή στις ορεινές περιοχές της χώρας ως τον Παρνασσό στα νότια και έχει καταγραφεί και στην Κεφαλονιά, το μόνο νησί της Μεσογείου όπου το είδος φωλιάζει (Handrinos & Akriotis 1997). Το είδος φωλιάζει σε πρωτογενή ή δευτερογενή δασικά οικοσυστήματα που διατηρούν ώριμα δέντρα, συνήθως σε ώριμα δάση κωνοφόρων. Τρέφεται με μυρμήγκια που συνιστούν το 97% της δίαιτάς του σε κάποιες περιοχές και έχει υπολογιστεί ότι περίπου 1.000 μυρμήγκια μπορεί να καταναλώσει σε ένα μόνο γεύμα. Σκάβει τη φωλιά του σε κορμούς και χρησιμοποιεί την ίδια φωλιά για σειρά ετών. Προτιμά τα ανοιχτά δάση για φωλεοποίηση και η πυκνότητα των πληθυσμών του εξαρτάται από την ποιότητα του βιοτόπου (Gorman 2004). Γαλιάντρα (Melanocorypha calandra) Τρωτό Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 29

Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 3000 ζεύγη. Στην περιοχή έρευνας βρέθηκε στα βοσκοτόπια και τα ξερικά σιτηρά της Κέλλης σε όλη την έκτασή τους που ερευνήθηκε και ένα ιδιαίτερα μεγάλο κοπάδι (~120 ατόμων) παρατηρήθηκε σε βοσκότοπο λίγα χιλιόμετρα ΒΔ της Κέλλης. Μόνο το κοπάδι αυτό, (χωρίς να υπολογίζονται τα αρσενικά σε κελάηδημα που βρέθηκαν σε άλλα σημεία >3 km πιθανόν να αναλογεί στα 2/3 του ορίου των 30 ζευγών. Είδος με μόνιμη παρουσία πλην τοπικών μετακινήσεων το χειμώνα. Προτιμά ανοιχτές εκτάσεις με χαμηλή βλάστηση (λιβάδια, εκτατικές καλλιέργειες). Φωλιάζει στο έδαφος, Γεννά 4-5 αυγά, στο έδαφος συνήθως κάτω από την κάλυψη υψηλού γρασιδιού. Η επώαση διαρκεί 16 ημέρες και τα μικρά παραμένουν στη φωλιά περίπου για άλλες 10. Τρέφεται με έντομα και άλλα ασπόνδυλα την αναπαραγωγική περίοδο και φυτική ύλη (κυρίως σπόρους) το χειμώνα. Απειλείται από την εντατικοποίηση της γεωργίας και την εγκατάλειψη ή αλλαγή χρήσεων των βοσκοτόπων. Ιδιαίτερη απειλή αποτελεί η σύλληψη τους για το παράνομο εμπόριο ωδικών πτηνών. Δεντροσταρήθρα (Lulula arborea) Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 5000 ζεύγη. Στην περιοχή έρευνας εντοπίστηκε σε κάθε σχεδόν τύπο ανοιχτού ενδιαιτήματος, εκτός από εντατικές καλλιέργειες. Ιδιαίτερες συγκεντρώσεις εντοπίστηκαν στo δασοόριο, διάκενα του δάσος και ξερικές καλλιέργειες και βοσκότοπους στην ημιορεινή ζώνη. Βρέθηκε επίσης εξαπλωμένη στην περιοχή της Κέλλης, όπου κατά μία μόνο σύντομη στάση τον Απρίλιο εντοπίστηκαν 3 αρσενικά από ένα σημείο, σε ακτίνα 200 μ από τον δρόμο Άρνισσας - Κέλλης. Το όριο των 50 ζευγών μπορεί και να καλύπτεται από μια ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 30

μόνο απλή αναγωγή του μήκους του δασοορίου, <30km σε τμήματα ευκλείδειων αποστάσεων, με 4 επικράτειες (οικογενειακές ομάδες και αρσενικά σε κελάηδημα) σε 4 km τον Ιούλιο, οπότε και δεν είναι εύκολη η εύρεση επικρατειών. Χαρακτηριστικά ακόμη, στη θέση καλύβια Γιαννακούλα, 4 αρσενικά σε ταυτόχρονο κελάηδημα ακούστηκαν το πρωί, πριν την αναχώρηση της ομάδας έρευνας, ενώ σε διάκενα νεαρού πλατύφυλλου δάσους στην Κερασιά (θαμνολίβαδο / δασολίβαδο), 2 αρσενικά, σε καλλιέργειες μεταξύ Παναγίτσας- Νησίου από 2 θέσεις 4 και 2 αντίστοιχα, κ.ο.κ. Με μόνιμη παρουσία στην Ελλάδα, η δεντροσταρήθρα απαντά σε κάθε τύπο ανοιχτών εκτάσεων, αν και προτιμά περιοχές και με ξυλώδη βλάστηση όπως θαμνολίβαδα, δασολίβαδα και τα κράσπεδα δασών από χαμηλά υψόμετρα ως το δασοόριο. Φωλιάζει στο έδαφος συνήθως υπό την κάλυψη, βλάστησης (στόλον γρασιδιού, θάμνος) και σπάνια τελείως ανοιχτά όπως άλλοι κορυδαλλοί. Όπως και η γαλιάντρα, τρέφεται με έντομα κατά την αναπαραγωγική περίοδο και σπόρους το Χειμώνα, οπότε και περιφέρεται σε μικρά αμιγή κοπάδια. Γεννά 3-5 αυγά που επωάζονται για 12-15 ημέρες, και οι νεοσσοί πτερώνονται σε άλλες ~12. Παραμένουν γύρω από τη φωλιά οπότε και οι γονείς ξεκινούν δεύτερο αναπαραγωγικό κύκλο για να ενώσουν όλα τα μικρά σε οικογενειακή ομάδα αργότερα. Σταρήθρα (Alauda arvensis) Σχεδόν Απειλούμενο Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός φτάνει τα 2000 ζεύγη. Στη χώρα αναπαράγεται τοπικά και παραμένει όλο το χρόνο. Στο όρος Βόρας μόνο τα υπαλπικά λιβάδια καλύπτουν το όριο των 20 ζευγών καθώς τον Μάιο κοπάδι των 20 ατόμων παρατηρήθηκε σε επικρατειακές διαμάχες, έξω από το χιονοδρομικό κέντρο. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 31

Εξαπλώνεται και στην περιοχή της Κέλλης με άγνωστες πυκνότητες. Στην έρευνα του Ιουλίου βρέθηκαν 4 επικράτειες μόνο λίγο πάνω από το δασοόριο όμως, και όχι στα καταλληλότερα για το είδος λιβάδια, όπου το είδος είναι γνωστό ότι φωλιάζει από το 1979 σε υψόμετρο 2500 m (στο Handrinos and Akriotis 1997). Η σταρήθρα αναπαράγεται σε όλα τα ανοιχτά οικοσυστήματα από στέπες, αμμοθίνες, λιβάδια μέχρι καλλιέργειες. Τρέφεται και αυτή με έντομα και σπόρους κατά τη θερινή/ χειμερινή περίοδο αντίστοιχα. Φωλιάζει στο έδαφος, σε χαμηλή βλάστηση (10-40 εκ., Donald 2004) όπου γεννά 3-5 αυγά που επωάζει για 11 ημέρες. Τα νεαρά εγκαταλείπουν την επικράτεια μετά από περίπου 25 ημέρες. Μπορεί να πραγματοποιήσει και 3 αναπαραγωγικούς κύκλους σε ένα χρόνο (Cramp and Simmons 1980). Φυσικά λιβάδια, σιτηρά και αγραναπαύσεις έχουν βρεθεί να φιλοξενούν μεγάλες πυκνότητες του είδους στη δυτική Ευρώπη. Η περιοχή της Κέλλης και τα υπαλπικά λιβάδια του Καϊμακτσαλάν αποτελούν τουλάχιστον για τα Ελληνικά δεδομένα, αντίστοιχο ιδανικό βιότοπο. Όπως και η γαλιάντρα, επηρεάζεται αρνητικά από την εντατικοποίηση των καλλιεργειών και την εγκατάλειψη εκτατικών καλλιεργειών και βοσκοτόπων. Όσον αφορά τις αγροτικές πρακτικές, πιθανή άροση και σπορά το αργότερο δυνατόν, ελάχιστες εισροές λιπασμάτων και ζιζανιοκτόνων που προάγουν ομοιόμορφη δομή, και καθυστέρηση θερισμού (τον Ιούλιο μεγάλο μέρος των σιτηρών στην περιοχή της Κέλλης δεν είχαν θεριστεί), ευνοούν την πυκνότητα και παραγωγικότητα της Σταρήθρας. Αετομάχος (Lanius collurio) Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 32

Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός Εκτιμάται ότι τουλάχιστον 10000 ζεύγη αετομάχων αναπαράγονται στη χώρα μας. Στην οροσειρά του Βόρα εντοπίστηκε στα βοσκοτόπια των δασοορίων σε αφθονίες τοπικά υψηλές. Υπολογίζοντας μια ζώνη συνολικού πλάτους ~500 m (250 m εκατέρωθεν) σε διαδρομή μήκους 2.5 km, όπου πιθανόν εντοπίστηκαν όλα τα αρσενικά άτομα που κάθονταν σε θέσεις επόπτευσης, δίνει μια πυκνότητα 6 ζευγών ανά 1.25 km 2 ή 4.8 / km 2. Ο δυνητικός πληθυσμός για όλο το δασοόριο θα μπορούσε συνεπώς να ξεπεράσει από μόνος του το όριο των 100 ζευγών. Παρ όλα αυτά κάτι τέτοιο δεν μπορεί να διατυπωθεί με ασφάλεια, καθώς σε διαδρομή μήκους περίπου 6 km την προηγούμενη ημέρα, εντοπίστηκαν μόλις 2 επικράτειες, πιθανότατα λόγω της μαζικής εξάπλωσης Juniperus spp σε νανώδεις πυκνούς σχηματισμούς που κάλυπταν το μεγαλύτερο μέρος των λιβαδιών, αλλά και των έντονων κλίσεων της συγκεκριμένης περιοχής που ερευνήθηκε. Αλλού, εντοπίστηκε σε βοσκημένα διάκενα, καλλιέργειες και θαμνολίβαδα, ιδίως κοντά σε μαντριά. Συνολικά 45 επικράτειες εντοπίστηκαν σε μια περιοχή που περικλείεται από τους οικισμούς Κέλλη Παναγίτσα Νησί Κερασιά και το χιονοδρομικό κέντρο, περίπου το 1/3 της προτεινόμενης προς οριοθέτηση περιοχής. Μεγάλες εκτάσεις με βοσκοτόπια από την περιοχή του Σκοπού προς το χιονοδρομικό κέντρο, εκτεταμένα βοσκοτόπια μεταξύ της Παναγίτσας και του χιονοδρομικού κέντρου, διάκενα στο Μαύρο Δάσος και τους λόφους πάνω από τον οικισμό του Νησίου δεν ήταν δυνατόν να ερευνηθούν διεξοδικά, ενώ δεν υπήρχε χρόνος για έρευνα στην περιοχή Βόρεια του χιονοδρομικού κέντρου. Ο αετομάχος είναι καλοκαιρινός επισκέπτης, με την πλειονότητα των πουλιών να φτάνει από τα τέλη Απρίλη και να αναχωρούν από τα μέσα Αυγούστου. Προτιμά ανοιχτές εκτάσεις με μικρούς θάμνους που χρησιμοποιεί για να βρίσκει την τροφή του κυρίως μικρά ασπόνδυλα στο έδαφος. Γι αυτό απαιτεί συνήθως χαμηλή βλάστηση ενώ πιάνει και έντομα στον αέρα σαν μυγοχάφτης, και μάλλον υψηλές πυκνότητες τέτοιας λείας του επιτρέπουν να αναπαράγεται σε λιβάδια με υψηλή ποώδη βλάστηση. Φωλιάζει πυκνούς θάμνους, μεμονωμένους ή σε κράσπεδα, όπου γεννά 3-7 αυγά που επωάζει για ~14 ημέρες, οι νεοσσοί πτερώνονται σε 15 ημέρες και παραμένουν με τους γονείς για ~40 ημέρες (Cramp and Simmons 1980). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 33

Απειλείται κυρίως από την εγκατάλειψη παραδοσιακών χρήσεων γης που διατηρούν τη μωσαϊκότητα του τοπίου και ανοιχτές εκτάσεις. Ωχροκελάδα (Anthus campestris) Χ Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι φωλιάζουν τουλάχιστον 5000 ζεύγη. Στην οροσειρά του Βόρα βρέθηκε στο δασοόριο, τα υπαλπικά λιβάδια και την περιοχή της Κέλλης σε βοσκότοπους. Λόγω της μεγάλης έκτασης των υπαλπικών λιβαδιών πιθανότατα καλύπτει το όριο των 50 ζευγών, σε συνδυασμό με την περιοχή της Κέλλης όπου εντοπίστηκαν 7 επικράτειες. Καλοκαιρινός επισκέπτης (τέλη Μαρτίου ως μέσα Σεπτέμβρη), αναπαράγεται σε ανοιχτές ξηρές περιοχές. Τρέφεται κυρίως με έντομα, φωλιάζει στο έδαφος όπου γεννά 3-5 αυγά. Η επώαση διαρκεί 12 ημέρες και η πτέρωση 2 εβδομάδες. Τα μικρά παραμένουν εξαρτημένα για ένα περίπου μήνα. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 34

6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 4 Εγκατάλειψη παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας Εντατικοποίηση πολυετών καλλιεργειών (αμπέλια, οπωρώνες, ελαιώνες κλπ) Εντατικής μορφής και σταβλισμένη κτηνοτροφία Οικιστική ανάπτυξη, αστική ή εκτός σχεδίου, νόμιμη ή αυθαίρετη Υποδομές τουρισμού-αναψυχής (χιονοδρομικά, γκολφ, γήπεδα, κατασκηνώσεις) Ανανεώσιμες μορφές ενέργειας: Αιολικά Πάρκα Κατασκευή δρόμων όλων των κατηγοριών, καθώς και σιδηροδρομικών γραμμών Παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων για έλεγχο "επιβλαβών" θηλαστικών Ακατάλληλη διαχείριση δασών Αποψιλωτικές υλοτομίες 4 Η κατηγοριοποίηση ορολογία των απειλών ακολουθεί την αντίστοιχη του BirdLife International, σύμφωνα και με τις τροποποιήσεις και τις περιγραφές του προγράμματος «Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας» (Δημαλέξης κ.α., 2009) ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 35

7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Γενικές προϋποθέσεις για την ορθή διαχείριση των ελληνικών ΖΕΠ: Εθνικός Συντονισμός Διαχείρισης Παρακολούθησης των ΖΕΠ με κατάλληλο μηχανισμό διοικητικής και επιστημονικής υποστήριξης. Χαρτογράφηση πυρήνων κατανομής και κρίσιμων ενδιαιτημάτων των ειδών χαρακτηρισμού στο σύνολο των ΖΕΠ. Καθορισμός Επιθυμητών Τιμών Αναφοράς για τα είδη χαρακτηρισμού (FRVs) στο σύνολο των ΖΕΠ. Παρακολούθηση πληθυσμιακών τάσεων των ειδών προτεραιότητας των ΖΕΠ. Εθνικά Σχέδια Δράσης για τα είδη χαρακτηρισμού. Απαγόρευση εισαγωγής αλλόχθονων ειδών ή υβριδίων. Χαρτογράφηση και οριοθέτηση υγροτόπων εντός των ΖΕΠ. Απαγόρευση χρήσης μολύβδινων βολίδων στους υγροτόπους. Υποχρέωση εκπόνησης Ειδικής Ορνιθολογικής Μελέτης για τα έργα των κατηγοριών Α1,Α2,Β3 στην διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση ειδικών ομάδων χρηστών της περιοχής. Ειδικά μέτρα για την περιοχή: Μέτρο Εκπόνηση Σχεδίου Διαχείριση για τη ΖΕΠ Θεσμοθέτηση Καταφυγίου Άγριας Ζωής για την προστασία των ειδών χαρακτηρισμού. Υλοποίηση προγράμματος παρακολούθησης της ορνιθοπανίδας, με έμφαση στα είδη χαρακτηρισμού της ΖΕΠ Επικαιροποίηση της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης και του Ειδικού Διαχειριστικού Σχεδίου Ένταξη της περιοχής σε έναν ευρύτερο σχεδιασμό Προστατευόμενων περιοχών του Νομού Πέλλας (Εθνικό Πάρκο ορεινών όγκων Πέλλας). Αποτελεσματικός έλεγχος για την παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων Προτεραιότητα Υψηλή Υψηλή Υψηλή Υψηλή Υψηλή Υψηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 36