Επιλογές και προτεραιότητες για την ανάπτυξη συνεργειών στην αγροτική ύπαιθρο 1

ΠΑΣΕΓΕΣ Συνέδριο Sopexa 6.02.2012 Επιλογές και προτεραιότητες για την ανάπτυξη συνεργειών στην αγροτική ύπαιθρο 1 Στον πρωτογενή τοµέα έχει καταστεί ευρύτερα αποδεκτή η ανάγκη δηµιουργίας ενός βιώσιµου και ανταγωνιστικού συστήµατος γεωργίας και διατροφικών προϊόντων, που έχει σαφή προσανατολισµό προς την αγορά, που αποδίδει ιδιαίτερη σηµασία στην παραγωγή και τη µεταποίηση προϊόντων διατροφικής ποιότητας και ασφάλειας, που είναι ικανό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καταναλωτών, που διαχειρίζεται φιλικά προς το περιβάλλον, που συµβάλλει στην ανάπτυξη της υπαίθρου, στη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας, αλλά και στην ανάδειξη ενός ευρέως φάσµατος δραστηριοτήτων σε αγροτικές µειονεκτικές, ορεινές και νησιωτικές περιοχές. Είναι αυτονόητο ότι η ικανοποίηση των απαιτητικών αυτών στόχων δεν µπορεί να επιτευχθεί µέσα σε ένα γραφειοκρατικό και συγκεντρωτικό µοντέλο ανάπτυξης, του οποίου οι αγκυλώσεις και οι στρεβλώσεις αποτελούν - και συνεχίζουν να αποτελούν µέχρι και σήµερα, τροχοπέδη στις επενδύσεις, στην επιχειρηµατικότητα, στην καινοτοµία, στην ανταγωνιστικότητα σε όλους σχεδόν τους τοµείς της οικονοµίας. Είναι συνεπώς εξαιρετικά κρίσιµο να κατανοηθεί ότι η ανάπτυξη της υπαίθρου - και όχι µόνο, πρέπει να στηρίζεται σε αποκεντρωµένες πολιτικές. Να αναδεικνύει τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα του πρωτογενούς τοµέα, να συµβάλλει στην ανάδειξη και την ενίσχυση της ποιότητας των αγροτικών διατροφικών προϊόντων. Να συµβαδίζει µε την προστασία του περιβάλλοντος και να τη συνδέει µε τη στήριξη τουριστικών υπηρεσιών και την προσφορά προϊόντων ποιότητας. Να επενδύει στην παιδεία, την εκπαίδευση και την τεχνογνωσία, στις νέες τεχνολογίες. Οι αναπτυξιακές αυτές επιλογές και η αναγκαία σύνδεση του πρωτογενούς τοµέα µε τον τοµέα των υπηρεσιών στην ύπαιθρο δεν είναι δυνατό να εξελιχθούν δυναµικά µε µεµονωµένες και αποσπασµατικές παρεµβάσεις. Αντίθετα, προϋποθέτουν τη συνέργεια µεταξύ των επιχειρήσεων παραγωγής και αξιοποίησης αγροτικώνδιατροφικών προϊόντων (αγροτικοί συνεταιρισµοί, γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισµοί, µικρές και πολύ µικρές παραγωγικές επιχειρήσεις) και των επιχειρήσεων τουριστικού χαρακτήρα (π.χ. ξενοδοχειακές µονάδες, ξενώνες, ενοικιαζόµενα δωµάτια, χώροι εστίασης, παραδοσιακά καφενεία, επιχειρήσεις τουρισµού, τουριστικά γραφεία, δηµοτικές επιχειρήσεις τουρισµού - πολιτισµού, κλπ.) µε σκοπό την υλοποίηση επιχειρηµατικών σχεδίων παροχής προϊόντων και υπηρεσιών ποιότητας σε τοπικό επίπεδο. Σηµαντική συµβολή στο επίπεδο αυτό παρέχουν οι δοµές δικτύωσης του τουρισµού στην ύπαιθρο, που στην πλέον ολοκληρωµένη µορφή τους συνιστούν τα Τοπικά Σύµφωνα Ποιότητας. Τα Τοπικά Σύµφωνα Ποιότητας στηρίζονται σε µία συµφωνία µεταξύ των µελών του δικτύου, σε µια κοινωνική συναίνεση, που έχει ως στόχο την εξασφάλιση ορισµένων ελάχιστων κριτηρίων σχετικών µε τις συνθήκες λειτουργίας τους, την ποιότητα των παραγοµένων προϊόντων και των παρεχοµένων υπηρεσιών, 1 Εισήγηση του κ. Γιάννη Τσιφόρου, Γενικού ιευθυντή της ΠΑΣΕΓΕΣ : Αρκαδίας 26 & Μεσογείων, Αθήνα 115 26, τηλ. : 210-7712469, fax : 210-7484914, email : gm@paseges.gr 1

περιλαµβάνοντας στοιχεία που αφορούν στον τοπικό πολιτισµό, στις ιδιαίτερες πρακτικές παραγωγής και τελικά στην ταυτότητα µιας περιοχής, ώστε να εξασφαλίζεται ο ολοκληρωµένος χαρακτήρας του εγχειρήµατος. Στις δράσεις επιχειρηµατικών σχεδίων που συνήθως αναπτύσσονται µε τις συνέργειες των δοµών αυτών δικτύωσης περιλαµβάνονται, ενδεικτικά, η διαφύλαξη των παραδοσιακών αισθητικών και καταναλωτικών προτύπων της περιοχής, η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς, η προστασία του περιβάλλοντος από τις τουριστικές δραστηριότητες, η προστασία καταναλωτών και επισκεπτών από κερδοσκοπικές πρακτικές και από τον αθέµιτο ανταγωνισµό, η εκπαίδευση, κατάρτιση και ευαισθητοποίηση των εταίρων και του προσωπικού που απασχολούν, ο σχεδιασµός και η προώθηση ειδικού σήµατος για τις παρεχόµενες από τους εταίρους-µέλη υπηρεσιών αναβαθµισµένης ποιότητας, η συνεργασία µε ειδικούς σε θέµατα τουρισµού για τη µεταφορά τεχνογνωσίας στην περιοχή, η από κοινού προβολή των επιχειρήσεων της περιοχής, η διεύρυνση των αγορών, η ποιοτική και οργανωµένη παροχή υπηρεσιών στους επισκέπτες, η οργάνωση δραστηριοτήτων για τον ελεύθερο χρόνο των επισκεπτών, µε σκοπό την παραµονή τους για όσο το δυνατόν µεγαλύτερο διάστηµα στην περιοχή (µετακίνηση, ξενάγηση, δραστηριότητες αναψυχής, αθλητισµού), η συνεργασία µε στόχο την καλύτερη διαχείριση των πελατώνεπισκεπτών, η συνεργασία µε µικρές επιχειρήσεις παραγωγής εδώδιµων τοπικών προϊόντων για την κάλυψη των αναγκών διατροφής των επισκεπτών στην περιοχή, η συνεργασία µε επιχειρήσεις παραγωγής παραδοσιακών χειροτεχνηµάτων και ειδών λαϊκής τέχνης, τόσο για την διακόσµηση των καταλυµάτων όσο και για την προώθησή τους στους επισκέπτες, η από κοινού συνεργασία µε τουριστικά γραφεία και πράκτορες για την κίνηση των επισκεπτών, η συνεργασία µε τοπικά δίκτυα, υφιστάµενα ή µελλοντικά (π.χ. δίκτυο τυροκόµων, δίκτυο κρασιού και επισκέψιµων κελαριών), ο καθορισµός προγράµµατος διαδροµών και προορισµού για τους επισκέπτες, η διοργάνωση εκδηλώσεων (π.χ. γευσιγνωσίας) και η από κοινού συµµετοχή σε δράσεις προώθησης και προβολής, η υιοθέτηση και η εφαρµογή ποιοτικών σηµάτων, η προώθηση για υλοποίηση από την τοπική αυτοδιοίκηση, έργων ανάδειξης του πολιτισµού και της φύσης κ.α. Τα Τοπικά Σύµφωνα Ποιότητας αναπτύχθηκαν µε τη µορφή των αστικών µη κερδοσκοπικών εταιρειών τις προηγούµενες προγραµµατικές περιόδους κυρίως µε την υποστήριξή τους από την Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader, αλλά και από άλλα επιχειρησιακά προγράµµατα. Αποτελούν κλασική περίπτωση καλής πρακτικής στον αγροτουρισµό και µπορούν να συµβάλλουν ουσιαστικά στην τουριστική ανάπτυξη της υπαίθρου. Βρίσκονται ωστόσο σε φθίνουσα πορεία, γεγονός που κυρίως συνδέεται µε λανθασµένες επιλογές στην κατεύθυνση των ενισχύσεων, που ευνόησαν τη δηµιουργία πλήθους τουριστικών καταλυµάτων - συχνά σε σηµείο κορεσµού, µε εµπόδια και δυσκολίες που οφείλονται στη δαιδαλώδη πολυνοµία και τη γραφειοκρατία αδειοδότησης και λειτουργίας των επιχειρήσεων, µε την αδυναµία αντιµετώπισης ελλείψεων στη βελτίωση των υποδοµών, µε την ανεπαρκή προετοιµασία, ή την παθητική στάση των τοπικών φορέων και της αυτοδιοίκησης, αλλά και µε άλλα συναφή αίτια. Αρνητικά εξάλλου συνέβαλε το έλλειµµα εξειδικευµένου θεσµικού και κανονιστικού πλαισίου για την ανάπτυξη του αγροτουρισµού, αλλά και η απουσία κινήτρων ενίσχυσης επιχειρηµατικών συνεργειών, στο πλαίσιο που αναφέρθηκε προηγούµενα. Το θεσµικό έλλειµµα επιδιώκεται να καλυφθεί µε την πρόσφατη νοµοθετική 2

πρωτοβουλία του Υπουργείου Πολιτισµού και Τουρισµού για τον τουρισµό της υπαίθρου, το οποίο αναγνωρίζει την ανάγκη στήριξης της επιχειρηµατικότητας στον αγροτουρισµό και αντιµετώπισης του ελλείµµατος στις συνέργειες µεταξύ του πρωτογενούς τοµέα και του τοµέα των τουριστικών υπηρεσιών, ενώ θετική θεωρείται η ρύθµιση για την συµµετοχή των αγροτών (και των αλιέων) σε επιχειρήσεις αγροτουρισµού (ή θαλάσσιου τουρισµού). Κινείται ωστόσο στη λογική της ατοµικής δράσης, αγνοώντας τη συµβολή των αγροτικών συνεταιρισµών, αλλά και των γυναικείων συνεταιρισµών (αγροτουριστικών, βιοτεχνικών, οικοτεχνικών) που αποτελούν κρίσιµης σηµασίας δοµές στήριξης στην αγροτική ύπαιθρο, µε συνεισφορά πλήθους περιπτώσεων καλών πρακτικών στην τοπική οικονοµία και µε ευρύτατη γεωγραφική αναφορά. Ασαφείς εξάλλου παραµένουν οι όροι και οι προϋποθέσεις απόκτησης του χορηγούµενου ειδικού σήµατος τουρισµού υπαίθρου και του τρόπου µε τον οποίο το σήµα αυτό θα υποκαταστήσει την πιστοποίηση των παρεχόµενων υπηρεσιών, ενώ επιφυλάξεις συναντούν ορισµένες ρυθµίσεις του προτεινόµενου νοµοσχεδίου που έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα (όπως η αναφορά στην υποχρέωση χρησιµοποίησης τουλάχιστο 40% των προϊόντων τοπικών αγροτικών νοικοκυριών στη µαζική εστίαση, στο πρωινό και στα γεύµατα των τουριστικών καταλυµάτων). Προτιµότερο θα ήταν να υποστηριχθεί η εξαιρετική πρωτοβουλία του Ξενοδοχειακού Επιµελητηρίου Ελλάδος για τη διαµόρφωση και την ανάδειξη του ελληνικού πρωινού, που θέτει τις βασικές προδιαγραφές και τα κριτήρια επιλογής υλικών και πρώτων υλών, ώστε µε την ανάπτυξη και την καθιέρωσή του να αποκτήσει χαρακτηριστικά καλής πρακτικής σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Από την άλλη πλευρά, θετική θεωρείται η πρόσφατη ρύθµιση 2 της Γενικής Γραµµατείας Επενδύσεων και Ανάπτυξης του ΥΠΑΑΝ µε την υιοθέτηση ειδικού καθεστώτος ενίσχυσης συνεργειών και υπηρεσιών δικτύωσης (clusters) µεταξύ διαφορετικών κλάδων που δραστηριοποιούνται στην παραγωγική αλυσίδα. Το εύρος των επιλέξιµων δαπανών και η υπαγωγή των επενδυτικών σχεδίων στα κίνητρα του αναπτυξιακού νόµου επιτρέπει την ανάπτυξη επιχειρηµατικών συνεργασιών και στον τουρισµό της υπαίθρου. Η επιτυχία ωστόσο της προκήρυξης αυτής, που δυστυχώς παραµένει ανοικτή για υποβολή προτάσεων σε ένα µικρό χρονικό διάστηµα (από 30 Ιανουαρίου έως 30 Μαρτίου 2012), θα εξαρτηθεί σε σηµαντικό βαθµό από την επαρκή ενηµέρωση και πληροφόρηση σε περιφερειακό επίπεδο, από την προτεραιότητα στήριξης συνεργειών µεταξύ πολύ µικρών και µικρών επιχειρήσεων και κυρίως από τη δυνατότητα χρηµατοδότησής τους σε µια περίοδο που χαρακτηρίζεται από έντονο περιορισµό της ρευστότητας. Πρέπει πάντως να σηµειωθεί ότι το µοντέλο του αγροτουρισµού στη χώρα µας παραµένει πολύπλοκο, απαιτώντας επίπονες και χρονοβόρες διαδικασίες µετάβασης και αυξηµένο επίπεδο οργάνωσης και συντονισµού, ενώ συναντά αρκετές δυσκολίες και εµπόδια, όπως αυτές που αναφέρθηκαν προηγούµενα. ιαφοροποιείται επίσης σηµαντικά από εκείνο των χωρών της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης, που έχει ως επιχειρηµατικό φορέα τον µεγάλο γεωργό, µε γεωργική εκµετάλλευση σηµαντικού µεγέθους, στοιχεία που σπανίζουν στην περίπτωσή µας. Είναι εξάλλου γνωστό ότι οι αγροτικές περιοχές της χώρας µας και ιδιαίτερα οι ορεινές, µειονεκτικές περιοχές και 2 Προκήρυξη προγράµµατος για την ένταξη επενδυτικών σχεδίων στο ειδικό καθεστώς ενισχύσεων της συνέργειας και δικτύωσης του ν. 3801/2011 για το έτος 2011 (ΦΕΚ Β - 3215/30.12.2011). 3

τα νησιά, αντικειµενικά αντιµετωπίζουν γεωγραφικές και φυσικές αντιξοότητες, σταδιακή γήρανση του πληθυσµού, περιορισµένο εισόδηµα, αλλά και αναπτυξιακή, γενικότερα, υστέρηση. Με αυτή την προσέγγιση, ορισµένες αναπτυξιακές επιλογές και προτεραιότητες θεωρούνται κρίσιµης σηµασίας για την αποτελεσµατικότητα και την προοπτική των επενδύσεων στον τουρισµό της υπαίθρου. α) Προέχει η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, που µπορούν να υποστηρίζουν τις απαιτήσεις και τις ανάγκες που αναφέρθηκαν προηγούµενα. Να συνδυάζουν τις διάφορες διαστάσεις της γνώσης, την εκπαίδευση και την κατάρτιση, µε την πρόσβαση στην πληροφορία, αλλά και µε την πρόσβαση στην αγορά. Να µπορούν να συνδέσουν τις περιοχές αυτές µε τα ευρωπαϊκά δίκτυα. Να µειωθεί η αποµόνωσή τους, να δηµιουργηθούν νέες αναπτυξιακές ευκαιρίες, να διευκολυνθεί µια περισσότερο αποδοτική εγκατάσταση των επενδύσεων των µικρών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Να ενισχυθεί τελικά η επιχειρηµατικότητα και η ανταγωνιστικότητά τους 3. β) Οφείλεται να αξιοποιηθούν οι σύγχρονες τάσεις στην αγορά διατροφικών προϊόντων που συνδέονται µε την παραγωγή τροφίµων που είναι ασφαλή, υψηλής ποιότητας, υγιεινά και εύγευστα, αλλά και µε την προτίµηση των καταναλωτών σε τοπικά παραδοσιακά προϊόντα. Οι τάσεις αυτές συµβαδίζουν µε τη στήριξη προϊόντων αναγνωρισµένης ποιότητας, τα οποία προσφέρουν στον καταναλωτή διακριτές απαιτήσεις (γεύση, προέλευση, µέθοδος παραγωγής). Συµβαδίζουν επίσης µε την αξιοποίηση προϊόντων µε ονοµασία γεωγραφικής ένδειξης στοιχείο που αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στη χώρα µας, που παράγει σήµερα ένα σηµαντικό αριθµό προϊόντων ΠΟΠ και ΠΓΕ, τα οποία διαθέτουν, στο σύνολό τους, διατροφικό χαρακτήρα, αλλά και ευρύτατη γεωγραφική αναφορά παραγωγής 4. γ) Προβάδισµα στις προτιµήσεις των καταναλωτών αποκτούν τα τρόφιµα που προέρχονται από συστήµατα παραγωγής φιλικά προς το περιβάλλον που είναι πιστοποιηµένα, όπως τα βιολογικά προϊόντα, αλλά και τα προϊόντα ολοκληρωµένης διαχείρισης. Να σηµειωθεί ότι στο πλαίσιο των προτάσεων για την µεταρρύθµιση της ΚΑΠ µετά το 2013 οι κατηγορίες αυτές διατροφικών-αγροτικών προϊόντων αναµένεται να τύχουν σηµαντικής πρόσθετης ενίσχυσης (πράσινη ενίσχυση), αυξηµένης κατά 30% σε σχέση µε τη βασική που θα χορηγείται στα άλλα αγροτικά προϊόντα, που θα παράγονται µε συµβατικές µεθόδους παραγωγής. δ) Είναι αναγκαίο να στηριχθούν κατά προτεραιότητα οι συνεργασίες µεταξύ µικρών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην τοπική οικονοµία µε σκοπό την 3 Μέτρα και δράσεις αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών που αποκτούν προτεραιότητα είναι η εισαγωγή ηλεκτρονικών διαδικασιών στις συναλλαγές µεταξύ των µελών του δικτύου, αλλά και µε τους άλλους φορείς σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, η ενδυνάµωση των δοµών στήριξης τους σε όλους τους τοµείς της οικονοµικής τους δραστηριότητας µε εξοπλισµό, δικτύωση και τεχνογνωσία, ώστε να µπορούν να παρέχουν ολοκληρωµένη πληροφόρηση και συµβουλευτική στήριξη, να παρακολουθούν τις εξελίξεις της αγοράς και κυρίως να ενισχύουν την εξωστρέφεια τους µε υπηρεσίες επιχειρηµατικής υποστήριξης (ηλεκτρονικό εµπόριο). 4 Από τα 94 προϊόντα µε ονοµασία γεωγραφικής ένδειξης, τα περισσότερα αφορούν στο ελαιόλαδο (16 ΠΟΠ και 11 ΠΓΕ), στα φρούτα, τα λαχανικά και τα όσπρια (15 ΠΟΠ και 12 ΠΓΕ), στα τυριά (21 ΠΟΠ), στις ελιές (9 ΠΟΠ KAI 1 ΠΓΕ) και σε άλλα προϊόντα (8 ΠΟΠ και 1 ΠΓΕ). 4

ανάπτυξη αλυσίδων εφοδιασµού για τη διάθεση διατροφικών-αγροτικών προϊόντων στους καταναλωτές (short food supply chains). Η αναπτυξιακή αυτή επιλογή προβλέπεται να ενθαρρυνθεί, σύµφωνα µε τη νέα πρόταση κανονισµού για την αγροτική ανάπτυξη µετά το 2013, που επίσης ευνοεί τη στήριξη της συνεργασίας µεταξύ επιχειρησιακών οµάδων που δραστηριοποιούνται στην τοπική αγροτική οικονοµία, οι οποίες αναµένεται να αποτελέσουν κεντρικό στοιχείο των συµπράξεων που θα προωθηθούν (Ευρωπαϊκές Συµπράξεις Καινοτοµίας). ε) Ιδιαίτερη σηµασία αποκτά ο σχεδιασµός της επικοινωνιακής στρατηγικής, η υλοποίηση και η παρακολούθησή της για την προβολή και των προώθηση των δραστηριοτήτων και της ταυτότητας του δικτύου, στην οποία πρέπει να ενσωµατώνονται εκτός από τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που προσφέρονται και τα στοιχεία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς. στ) Κρίνεται, τέλος απόλυτα αναγκαίο να ενισχυθεί ο έλεγχος και η εποπτεία της αγοράς στα αγροτικά προϊόντα και τρόφιµα, µε µέτρα που αντιµετωπίζουν αποτελεσµατικά την έλλειψη κανόνων λειτουργίας στην αγορά, τη νοθεία και την ελληνοποίηση των προϊόντων, τις παραπλανητικές ετικέτες στα τρόφιµα, την αδιαφάνεια των συναλλαγών και την κερδοσκοπία. Αυτή άλλωστε πρέπει να είναι η σπουδαιότερη, η πλέον σηµαντική - ίσως και η µοναδική, λειτουργία του κράτους και των υπηρεσιών του. Οι επισηµάνσεις, οι επιλογές και οι προτεραιότητες που αναφέρθηκαν προηγούµενα αποτελούν ενδεχόµενα µέρος ενός ολοκληρωµένου σχεδίου ενθάρρυνσης της επιχειρηµατικότητας και στήριξης των πολύ µικρών και των µικρών επιχειρήσεων, ώστε να καταστούν φορείς καινοτοµίας και επιχειρηµατικής αντίληψης, στοιχεία απαραίτητα για την ανάπτυξη των επενδυτικών τους προσπαθειών στην αγροτική ύπαιθρο µε δυναµισµό και προοπτική. 5