OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥΣ

0 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Ζούζουλας Δημήτριος του Ιωάννη OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβληθείσα στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής Του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Δημήτριος Τσελεγγίδης Θεσσαλονίκη 2016

1 OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥΣ

2016 Δημήτριος Ζούζουλας.Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής από το Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αποδοχή των απόψεων του συγγραφέα (Ν. 5343/32 αρ. 202 παρ. 2). 2

3 Τα Μέλη της Επταμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής: Πρώτος Εξεταστής. Δρ. Δημήτριος Τσελεγγίδης Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας, Α.Π.Θ. Δεύτερος Εξεταστής. Δρ. Ιωάννης Κογκούλης Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας, Α.Π.Θ. Τρίτος Εξεταστής. Δρ. Εμμανουήλ Βαρδαβάκης Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Τέταρτος Εξεταστής. Δρ. Λάμπρος Σιάσος Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας, Α.Π.Θ. Πέμπτος Εξεταστής. Δρ. Ιωάννης Κουρεμπελές Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας, Α.Π.Θ. Έκτος Εξεταστής. Δρ. Συμεών Πασχαλίδης Καθηγητής, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Α.Π.Θ. Έβδομος Εξεταστής. Δρ. Ανθούλα Δημήρκου Καθηγήτρια, Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Αφιέρωση 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. Πρόλογος... 13 Συντομογραφίες.....14 Εισαγωγή...15 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΑΪΔΙΟΤΗΤΑ, Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟ α.αϊδιότητα και χρονικότητα........19 β.αιωνιότητα και χρονικότητα..... 23 γ.η Διδασκαλία του Μ.Βασιλείου για το χρόνο........26 δ.η έννοια του χρόνου,γενικώς.......26 ε.η Έννοια του χρόνου κατά το Μ.Βασίλειο.......27 στ.τα Είδη του χρόνου κατά το Μ. Βασίλειο......33 ζ.ο γραμμικός χρόνος..... 33 η.ο βιωτικός χρόνος.....39 θ.ο ψυχολογικός χρόνος......41 ι.ο κυκλικός χρόνος......43 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ α. Κοσμολογία...... 49

6 β. Δημιουργία του ουρανού της γης και του φωτός.50 γ. Η γη ήταν αόρατη και ακατασκεύαστη 65 δ. Δημιουργία του χρόνου.. 70 ε. Δημιουργία του στερεώματος.....70 στ. Διαμόρφωση της ξηράς και της θάλασσας, εμφάνιση των φυτών...81 ζ. Δημιουργία του ήλιου, της σελήνης και των αστεριών.. 86 η. Δημιουργία των ερπετών, των θαλάσσιων οργανισμών και των πτηνών....92 θ. Δημιουργία των τετράποδων (κτηνών, ερπετών, θηρίων), των υδρόβιων ζώων, των υπόλοιπων χερσαίων ζώων και δημιουργία του ανθρώπου....92 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ Μ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ α.ο προπτωτικός άνθρωπος.... 97 β.η πτώση του ανθρώπου.... 99 γ.η ψυχή του πεπτωκότος ανθρώπου.....100 δ.το σώμα του πεπτωκότος ανθρώπου....105 ε.τα δώρα του Θεού στον άνθρωπο....107 στ.το φύσει καλό του ανθρώπου 108 ζ.τα πάθη του πεπτωκότος ανθρώπου.........109 η.οι αρετές του πεπτωκότος ανθρώπου....111 θ.η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού.......113 ι.η εικόνα του Θεού και η ομοίωση του ανθρώπου προς το Θεό...114

7 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ α.η Οικολογία.....123 β.oικολογία των φυτών...... 128 γ.οικοφυσιολογία των φυτών.......142 δ.οικολογία των ζώων και της συμπεριφοράς τους.... 146 ε.οικολογία του προπτωτικού ανθρώπου... 174 στ.αβιοτικό περιβάλλον.....174 i.το νερό......174 ii.το έδαφος......175 iii.η ατμόσφαιρα..... 175 iv.οι εποχές... 175 v.ο ήλιος........176 ζ.οικολογία της εξέλιξης......176 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟ,ΟΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ο ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ Π.ΔΙΑΘΗΚΗ α.τα πάθη.........179 β.η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου.... 187 γ.ο Γεωλογικός χρόνος και η δημιουργία του κόσμου σύμφωνα με την Π.Διαθήκη... 188

8 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ α.ανθρωπογενή οικολογικά προβλήματα. 196 β.οι φυσικοί πόροι......196 γ.η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων.......196 δ.τα ορυκτά καύσιμα........ 197 ε.οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιομηχανίας του άνθρακα.. 197 στ.τα Αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου.... 199 ζ.η υπερθέρμανση του πλανήτη......199 η.η παγκόσμια μείωση της φωτεινότητας του ουρανού. 203 θ.η καταστροφή του όζοντος......205 ι.οι αστικές θερμικές νησίδες...... 207 ια.οι μετεωρολογικές καταστροφές.... 208 ιβ.η βροχή..........209 ιγ.η όξινη βροχή... 209 ιδ.η ξηρασία..... 209 ιε.οι πλημμύρες.....210 ιστ.η άνοδος της στάθμης της θάλασσας.... 211 ιζ.η οξίνιση των ωκεανών.......213 ιη.τα ανοξικά νερά......214 ιθ.h Λεύκανση των κοραλλιών..... 214 κ.η μείωση της βιοποικιλότητας.... 215 κα.η γενετική ποικιλότητα......219 κβ.το είδος.......... 221 κγ.τα απειλούμενα είδη.....222

9 κδ.τα «είδη εισβολείς»....224 κε.η εξαφάνιση ειδών κατά την Ολόκαινο... 225 κστ.h μείωση των επικονιαστών......226 κζ.η βιολογική ρύπανση..... 226 κη.h Βιοασφάλεια.......227 κθ.η καταστροφή των οικοτόπων......227 λ.ο κατακερματισμός των οικοτόπων..... 229 λα.η αλιεία με χρήση εκρηκτικών.... 229 λβ.τα τυχαία αλιεύματα..... 230 λγ.η παράνομη λαθραία και άναρχη αλιεία... 230 λδ.η υπεραλίευση.....231 λε.η φαλαινοθηρία....232 λστ.τα Δάση.... 232 λζ.η αποψίλωση των δασών...... 232 λη.η αποψιλωτική υλοτομία... 236 λθ.η παράνομη υλοτομία...236 μ.η λαθροθηρία.... 237 μα.η ερημοποίηση......... 240 μβ.η ρύπανση του αέρα........ 242 μγ.η ρύπανση των νερών.... 246 μδ.η ρύπανση του εδάφους......... 248 με.οι επιπτώσεις της αλατότητας......250 μστ.h ηχορύπανση....... 251 μζ.η φωτορύπανση....... 252 μη.οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της πυρηνικής ενέργειας......254 μθ.τα πυρηνικά όπλα....... 256 ν.η νανοτεχνολογία.....257

10 να.τα απόβλητα.... 257 νβ.η ανεξέλεγκτη απόρριψη των αποβλήτων... 258 νγ.οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου.. 258 νδ.ο καταναλωτισμός......260 νε.ο ανθρώπινος υπερπληθυσμός........261 νστ.οι κοινωνικές συνέπειες του οικολογικού προβλήματος... 263 νζ.to κίνημα διατήρησης του περιβάλλοντος ( της φύσης ).263 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ α.η χριστιανική αντιμετώπιση των καινοφανών προβλημάτων.....265 β.η εξύμνηση του Δημιουργού στην Παλαιά Διαθήκη.....266 γ.το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου....267 δ.σε ποιόν ανήκει η κυριότητα του περιβάλλοντος ;......267 ε.το Κοινωνικό περιβάλλον του ανθρώπου...... 267 στ.το Θρησκευτικό περιβάλλον του ανθρώπου....... 268 ζ.η πληρότητα και η αρτιότητα του κόσμου σύμφωνα με τη Βίβλο και τους Πατέρες.... 268 η.η δημιουργία του ανθρώπου.... 269 θ.ο παράδεισος της τρυφής....270 ι.η είσοδος και η έξοδός του ανθρώπου από τον παράδεισο...270 ια.τα οικολογικά προβλήματα που αναφέρει η Βίβλος και η Αποκάλυψη του Ιωάννη.....272 ιβ.h περιβαλλοντική ηθική......274 ιγ.οι οικολογικές διατάξεις της Παλαιάς Διαθήκης....277 ιδ.o χριστιανισμός και η φύση..... 281 ιε.η θέση των ζώων και ο και προορισμός τους στο χριστιανισμό....284

11 ιστ.οι σχέσεις του ανθρώπου προς το περιβάλλον σύμφωνα με τη Βίβλο και τους Πατέρες.286 ιζ.η ορθοδοξία και το περιβάλλον.......289 ιη.η ορθοδοξία και τα οικολογικά προβλήματα...290 ιθ.η ορθοδοξία και η προστασία του περιβάλλοντος.........292 κ.βιβλικές και Πατερικές θέσεις για την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων..... 297 κα.η αντιοικολογική διαγωγή του ανθρώπου.. 300 κβ.τα Πάθη του ανθρώπου......302 κγ.η εκκλησιαστική οικολογική δράση.......308 κδ.το έργο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως για το Περιβάλλον...... 310 κε.το έργο της Εκκλησία της Ελλάδος.....311 κστ.το έργο των Διορθόδοξων Πρωτοβουλιών.....312 κζ.το έργο των Διαθρησκειακών Πρωτοβουλιών...313 κη.το έργο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας...313 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ......315 Περίληψη.... 327 Abstract.... 328 Πίνακας χωρίων της Π. Διαθήκης,της Κ. Διαθήκης και της Αποκάλυψης.... 329 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (πίνακες, εικόνες).... 337 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 443

12

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η επιλογή του θέματος της διδακτορικής μου διατριβής καθορίστηκε από την επιθυμία μου να επιστρατεύσω τα πορίσματα των θετικών επιστημών (αστρονομίας,φυσικής, ζωολογίας, βοτανικής κλπ) για να εξηγήσω τις κοσμολογικές και οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου, να παρουσιάσω τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα και να τα αποτιμήσω θεολογικά. Το θέμα της παρούσας διατριβής εμπίπτει στο γνωστικό πεδίο της θεολογίαςβιολογίας-οικολογίας. Να σημειωθεί,ότι είμαι πτυχιούχος θεολόγος και βιολόγος και το αντικείμενο προγενέστερης διδακτορικής μου διατριβής εμπίπτει την οικολογία. Πρώτα απ όλα, θέλω να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της διατριβής μου, Καθηγητή κ. Δημήτριο Τσελεγγίδη,για την ενθάρρυνση, την πολύτιμη βοήθεια, τη συνεργασία και τις καίριες συμβουλές του. Επίσης, για την καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια της διδακτορικής μου διατριβής. Ο κ.τσελεγγίδης με την υπομονή του,τις γνώσεις του και την εμπειρία του συνετέλεσε τα μέγιστα στην ολοκλήρωση της έρευνας αυτής. Επίσης, είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής της διατριβής μου, Καθηγητές κκ. Κογκούλη και Βαρδαβάκη,για την προσεκτική ανάγνωση της εργασίας μου και για τις πολύτιμες,οξυδερκείς, καίριες και γόνιμες παρατηρήσεις και υποδείξεις τους. Δημήτριος Ζούζουλας Θεσσαλονίκη 2016

14 Συντομογραφίες PG : Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, εκδ. J. P. Migne, Paris, 1857-1866. Α. Γραφή :Αγία Γραφή Κ. Διαθήκη :Καινή Διαθήκη Π. Διαθήκη :Παλαιά Διαθήκη ό.π.:όπως παραπάνω βλ.:βλέπε εκδ.:έκδοση επιμ.:επιμέλεια μετ.:μετάφραση σ.:σελίδα σσ.:σελίδες υποσ.:υποσημείωση κεξ.:και εξής publication:έκδοση ed.:editor, εκδότης p.:page, σελίδα pp.:pages, σελίδες

15 Εισαγωγή Με την θεολογία του Μ.Βασιλείου ασχολήθηκαν πολλοί και αξιόλογοι θεολόγοι,τόσο Ορθόδοξοι όσο και ετερόδοξοι. Οι κοσμολογικές και οικολογικές όμως θέσεις του Μ.Βασιλείου σε συνδυασμό με τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα,δεν ήλκυσαν το επιστημονικό ενδιαφέρον όχι μόνον των θεολόγων αλλά και των θύραθεν επιστημόνων. Το επιστημονικό-ερευνητικό αυτό κενό φιλοδοξεί να καλύψει η παρούσα διδακτορική διατριβή,επιχειρώντας και μια θεολογική αποτίμηση των σύγχρονων οικολογικών προβλημάτων. Η διπλή επιστημονική ιδιότητά μουως βιολόγου και θεολόγου -ήταν ένα ισχυρό κίνητρο να ασχοληθώ με το σημαντικό αυτό θέμα, ευελπιστώντας να προβάλλω την θεολογική ευρύτητα του Μ.Βασιλείου,η οποία μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά σε μια ρεαλιστική εκκλησιαστική πρόταση για την λύση των σύγχρονων οικολογικών προβλημάτων. Οι στόχοι της παρούσας διατριβής είναι : α) Να παρουσιαστούν οι κοσμολογικές θέσεις του Μ. Βασιλείου, σε σχέσει με τις κοσμολογικές αντιλήψεις των γειτονικών προς το Ισραήλ αρχαίων λαών,των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων και σε σχέση με τις σύγχρονες κοσμολογικές θεωρίες. β) Να εξεταστούν οι οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου που αφορούν τα φυτά, τα ζώα, τον άνθρωπο και τη δημιουργία του τελευταίου. Γίνεται παραλληλισμός των έξι ημερών της Δημιουργίας με τους γαιωλογικούς αιώνες. Να σημειωθεί,ότι δεν έχει γίνει καμιά έρευνα παγκοσμίως για τις οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου. γ) Τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα δεν αναφέρονται απλώς αλλά επεξηγούνται και επισημαίνονται οι επιπτώσεις τους στον πλανήτη. δ) Η θεολογική αποτίμηση και αντιμετώπιση των σύγχρονων οικολογικών προβλημάτων. Παρακάτω παρουσιάζομε πρώτα τις σχετικές ερευνητικές εργασίες προς τη μελέτη αυτή,που αφορούν την κοσμολογία του Μ.Βασιλείου και έχουν δημοσιευτεί : Στην ερευνητική εργασία του Δ. Τσάμη (1992) 1 παρουσιάζεται η Δημιουργία του κόσμου (δημιουργία της ύλης και του ανθρώπου) από το Θεό και ο εσχατολογικός προορισμός του ανθρώπου, σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο. 1. Τσάμη,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας.Εκδόσεις: Π. Πουρναρά,Θεσσαλονίκη 1992, σσ.16-46,126-141,176-211.

16 Ο Callahan (1958) 2 παρουσιάζει τις κοσμολογικές αντιλήψεις των Καππαδοκών Πατέρων. Ο Nikolaidis (2003) 3 εκθέτει τις κοσμολογικές αντιλήψεις των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Howard (1996) 4 αναπτύσσει την κοσμολογία του Μ.Βασιλείου και του Αυγουστίνου. O Ν.Ματσούκας (1990) 5 αναφέρει τα επιστημονικά φιλοσοφικά και θεολογικά στοιχεία,τα οποία υπάρχουν στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου. Επίσης οι Theodossiou et al.(2011) 6 περιγράφουν τη συνεισφορά των βυζαντινών ιερέων στην Αστρονομία και στην Κοσμολογία. Η δομή της παρούσας διατριβής. Η διατριβή αυτή αποτελείται από τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος της διατριβής γίνεται λόγος : α) Για την αϊδιότητα,αιωνιότητα, χρονικότητα και τα είδη του χρόνου (γραμμικός, βιωτικός, ψυχολογικός και κυκλικός) κατά το Μ.Βασίλειο. β) Για την κοσμολογία του Μ.Βασιλείου (Δημιουργία του ουρανού,της γης, του φωτός, του χρόνου, τη διαμόρφωση της ξηράς και της θάλασσας, την εμφάνιση των φυτών,του ήλιου, της σελήνης, των αστεριών, των ερπετών, των θαλάσσιων οργανισμών, των πτηνών,των κτηνών, των θηρίων, των υδρόβιων ζώων, των υπόλοιπων χερσαίων ζώων και του ανθρώπου). Στο μέρος αυτό της διατριβής οι θέσεις του Μ.Βασιλείου συγκρίνονται με τις αντιλήψεις των λαών της Μ.Ανατολής, των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων και της σύγχρονης αστρονομίας (γένεση, εξέλιξη και μέλλον του Σύμπαντος). γ) Για την ανθρωπολογία του Μ.Βασιλείου. Εδώ, αναφέρονται τα χαρακτηριστικά του προπτωτικού ανθρώπου, η πτώση,η ψυχή και το σώμα του ανθρώπου, τα δώρα του Θεού στον άνθρωπο, το φύσει καλό του ανθρώπου, τα πάθη και οι αρετές του ανθρώπου, η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού, η εικόνα του Θεού που υπάρχει στον άνθρωπο και η ομοίωση του ανθρώπου προς το Θεό. 2. Callahan,J.F.,Greek Philosophy and the Cappadocian Cosmology. Dumbarton Oaks Papers (1958), Vol. 12 pp. 29-57. 3. Nikolaidis,T.,Greek Astronomy and Christian cosmology, Proceedings of the 4th Conference Aristarchus the Samian, in Greek,National Research Foundation of Greece, Samos, 2003, pp.183-188. 4. Howard J. Van Till,Basil, Augustine, and the Doctrine of Creationís Functional Integrity. Science & Christian Belief (1996),8, No.1, pp. 21-38. 5. Ματσούκα, Ν., Επιστήμη, φιλοσοφία και θεολογία στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου,Εκδότης Πουρναράς, Θεσσαλονίκη,Φιλοσοφική και Θεολογικη Βιβλιοθηκη -10,1990, σσ.73-221. 6. Theodossiou, E., V.N. Manimanis and M. Dimitrijević.,The contribution of Byzantine priests in astronomy and cosmology. I. The Church Fathers: The Three Bishops St. Basil the Great, St. Gregory of Nazianzus and St. John Chrysostom. European Journal of Science and Theology, EJST,( 2011),vol. 7, No. 2, pp.57-69.

17 Στο δεύτερο μέρος της διατριβής αναφέρονται οι κλάδοι της οικολογίας, οι οποίοι εμφανίζονται στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου : α) Η οικολογία των φυτών. β) Η οικοφυσιολογία των φυτών. γ) Η οικολογία των ζώων και της συμπεριφοράς τους. δ) Η οικολογία της εξέλιξης και ε) Το αβιοτικό περιβάλλον. Επίσης εξετάζονται η οικολογική κρίση σε συνδιασμό με τα πάθη του ανθρώπου, κατά τον Μ. Βασίλειο, οι οικολογικές αναφορές της θείας λειτουργίας του Μ. Βασιλείου και η αντιστοιχία των έξι ημερών της Δημιουργίας προς τους γαιωλογικούς αιώνες της εξέλιξης της γης. Στο τρίτο μέρος της διατριβής αναπτύσσονται τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα όπως : Η υπερθέρμανση του πλανήτη, η καταστροφή του όζοντος, οι μετεωρολογικές καταστροφές, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, η μείωση της βιοποικιλότητας,τα απειλούμενα είδη, η καταστροφή των οικοτόπων,η υπεραλίευση, η αποψίλωση των δασών, η ερημοποίηση,η ρύπανση του αέρα, των νερών και του εδάφους, τα απόβλητα,τα πυρηνικά όπλα κλπ. Στη συνέχεια ακολουθεί η θεολογική αποτίμηση των σύγχρονων οικολογικών προβλημάτων,σύμφωνα με τη Βίβλο και τους Πατέρες της Εκκλησίας. Επισημαίνεται, ότι τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα οφείλονται στα πάθη του ανθρώπου (πλεονεξία, φιλοϋλία, φιλαρχία, φιλαυτία κλπ). Επίσης εξετάζονται τα οικολογικά προβλήματα που αναφέρει η Βίβλος και η Αποκάλυψη του Ευαγγελιστή Ιωάννη και επισημαίνεται η σύγχρονη εκκλησιαστική οικολογική δράση. Μετά το τρίτο μέρος της διατριβής, ακολουθούν: α) Τα συμπεράσματα. β) Η περίληψη στα ελληνικά και στα αγγλικά. γ) Ο πίνακας των σχετικών χωρίων της Π. Διαθήκης,της Κ. Διαθήκης και της Αποκάλυψης. δ) Το παράρτημα με τους πίνακες και τις εικόνες και ε) Η βιβλιογραφία.

18

19 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η αϊδιότητα, η αιωνιότητα και ο χρόνος κατά το Μ. Βασίλειο α.αϊδιότητα και χρονικότητα Στα συγγράμματα του Μ. Βασιλείου υπάρχει ο όρος «ἀΐδιον». Το περιεχόμενο του όρου αυτού όμως διαφέρει μερικές φορές από τούς αντίστοιχους αρχαιοελληνικούς, φιλοσοφικούς όρους. Ο Αριστοτέλης διδάσκει τα παρακάτω : α) Ο πρώτος ουρανός, η ουσία του και η ενέργεια του είναι «ἀΐδια» 7. β) Το Θείον είναι «Ζώον ἀΐδιον» 8. γ) «...ζωή και αιών συνεχής και ἀΐδιος υπάρχει στο Θεό...» 9. Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ορίζει, ότι «ο Θεός, είναι πάντα ο ίδιος (ἀΐδιος)» 10. Οι φιλόσοφοι της Ελεατικής Σχολής ισχυρίζονται,ότι «το πραγματικό ον είναι ένα, αγέννητο,άφθαρτο, ακίνητο και ἀΐδιον» 11. Ο Πλωτίνος λέει,ότι «η επιστήμη διαλέγεται...,τι είναι το ἀΐδιο και τι το μη ἀΐδιο» 12. Ο Μ.Βασίλειος χρησιμοποίησε τον όρο «ἀΐδιον», τον οποίον αναφέρουν ορισμένοι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι,τον συμπλήρωσε όμως με το φως της αποκαλύψεως. Επίσης στην Κ. Διαθήκη 13, από ορισμένους αιρετικούς και εκκλησιαστικούς συγγραφείς χρησιμοποιείται ο όρος «ἀΐδιος». Τους όρους «ἀΐδιος» και «προ-αιώνιος» τους χρησιμοποιεί και ο Ωριγένης,ο οποίος 7.Αριστοτέλη, Μετά τα Φυσικά 1072a21-1073a12 ( http://www.apologitis.com/gr/ancient/filosofoi-d.htm ) : «ἀΐδιος ἂν εἴη ὁ πρῶτος οὐρανός...ἀΐδιον καὶ οὐσία καὶ ἐνέργεια οὖσα». 8.(http://greeksurnames.blogspot.gr/2010/09/blog-post_7234.html ). 9.(Αριστοτέλη,Μετά τα Φυσικά 1073Α (http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2011/09/blogpost_8567.html ). 10. http://www.rassias.gr/stoic14.html 11.http://el.orthodoxwiki.org/%CE%A6%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%83%CE%BF%CF %86%CE%AF%CE%B1#cite_ref-16 12.https://eleysis69.wordpress.com/%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AE%CE%BD%CF% 89%CE%BD- %CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%B1/%CF%80%C E%B5%CF%81%CE%AF- %CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%C E%AE%CF%82- %CF%80%CE%BB%CF%89%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82/ 13.Ρωμ. 1,20.:«τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης».

20 πίστευε,ότι ο Λόγος προέρχεται εκ του Πατρός «προαιωνίως» και γεννάται «ἀΐδια» από τον Πατέρα 14. Ο Ωριγένης επίσης αναφέρει,ότι «η Βασιλεία του Θεού είναι ἀΐδιος» 15. Το «ἀΐδιον» ή «προαιώνιον» το ξεχώριζαν και οι οπαδοί του Αρείου από τον «αἰώνα». Πάνω στη διάκριση αυτή θεμελιώθηκε ο υποβιβασμός του Υιού σε σχέση με τον Πατέρα από τον Άρειο. Τη διάκριση αυτή κράτησε και ο Μ.Βασίλειος και τόνισε την ενότητα της Αγίας Τριάδος και τη διαφορά,που υπάρχει σ' αυτήν και στον ορατό και αόρατο κόσμο 16. Ο Άρειος επίσης χρησιμοποιεί τον όρο «συναΐδιος» διδάσκοντας,ότι ο Υιός και Λόγος του Θεού δεν είναι συνάναρχος και «συναΐδιος» προς τον Πατέρα 17. Το «ἀΐδιον» δεν πρέπει όμως να ταυτίζεται με το «αγέννητο»του Πατέρα,ούτε με το «γεννητό» του Υιού,όπως ισχυριζόταν λανθασμένα ο Ευνόμιος,που απέρριπτε το «ἀΐδιον» του Αγίου Πνεύματος 18. Επίσης το Άγιο Πνεύμα κατά τον Ευνόμιο δεν υπήρξε ούτε «αγεννήτως», όπως ο Πατέρας, ούτε «γεννητώς», όπως ο Υιός, αλλά προήλθε στο είναι από την ενέργεια του Υιού, ως το πρώτο και μεγαλύτερο δημιούργημά του 19. Παρακάτω αναφέρομε ορισμένους πατέρες,οι οποίοι χρησιμοποιούν τον όρο «ἀΐδιον». Ο Μ.Αθανάσιος τονίζει,ότι «ο Θεός είναι ἀΐδιος ζωή και κίνησις» 20. Ο Aπολογητής Αθηναγόρας στο έργο του Πρεσβεία περί Χριστιανών αναφέρει,ότι «...ο Θεός, νους ἀΐδιος ων, είχεν αυτός εν εαυτώ τον Λόγον, ἀϊδίως...» 21. Το «ἀΐδιον» επίσης,λέει ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης, ότι είναι ιδιότητα της θείας ουσίας 22. Από το Μ. Βασίλειο χρησιμοποιούνται τρείς χρονικές βαθμίδες : α) Το αΐδιο. 14.http://www.egolpion.com/95D157B4.el.aspx 15.http://oodegr.co/oode/filosofia/apokatastash_pantwn_1.htm 16.Τσάμη,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας.Εκδόσεις: Π. Πουρναρά,Θεσσαλονίκη 1992, σ.17. 17.Αθανασίου, Περί τῶν γενομένων ἐν τῇ Ἀριμινίῳ τῆς Ἰταλίας καί ἐν Σελευκείᾳ τῆς Ἰσαυρίας Συνόδων, 15, 3, H.G. Opitz, De synodis Arimini in Italia et Seleuciae in Isauria, Athanasius Werke, τ. 2, VII, σ, 24216-18 (PG 26, 708Α),[http://www.impantokratoros.gr/a_oikoumenikh_synodos.el.aspx] 18.http://antiairetikos.blogspot.gr/2011/06/blog-post_11.html 19.http://antiairetikos.blogspot.gr/2011/06/blog-post_11.html 20.http://oodegr.co/oode/dogma/synodoi/1synodos1.htm 21. (PG 6, 889 κ.ε.) 22.Ισιδώρου Πηλουσιώτη,Επιστολή 149,PG 78, 841B. : «Το δ ἀΐδιον κυρίως τῆς θείας οὐσίας ἴδιόν ἐστι».

21 β) Ο αιώνας και γ) Ο χρόνος 23. Η λέξη «ἀΐδιος» σημαίνει προ-αιώνιος, παντοτινός, εκτός χρόνου,ενώ «χρονικός» σημαίνει,συσχετισμένος με το χρόνο και με τον κόσμο. Το «ἀΐδιον» θεωρεί ο Μ.Βασίλειος μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από τον αιώνα και το χρόνο 24. To «ἀΐδιον» αναφέρεται από το Μ. Βασίλειο στον Τριαδικό Θεό και δηλώνει την ουσία και τη ζωή της Αγίας Τριάδος 25. Η τελευταία υπέρκειται του χρόνου γι αυτό αποκαλείται άναρχος, αΐδιος και αναλλοίωτος. Ο Χριστός, ο Θεός Λόγος, δεν υπόκειται στο χρόνο. Άρα υπήρχε εποχή που υφίστατο Αυτός,που δημιούργησε το χρόνο, χωρίς να υπάρχει ο χρόνος, ο οποίος δεν αγγίζει τον Τριαδικό Θεό. Ο Μ. Βασίλειος ορίζει ως «αγέννητο», αυτό που δεν έχει καμία αρχή,ούτε αιτία για να υπάρχει,ενώ ως «ἀΐδιο» αυτό,που είναι πρεσβύτερο του χρόνου και του αιώνα. Συνεπώς και ο Υιός είναι και «οὐκ ἀγέννητος» και «ἀΐδιος» 26. Η ιδιότητα του Πατέρα,τονίζει ο Μ. Βασίλειος, είναι η «ἀϊδιότητα». Επίσης και ο Υιός υπάρχει προ αιώνος και πάντοτε υπάρχει και δεν άρχισε ποτέ να υπάρχει, αλλά αφότου υπάρχει ο Πατέρας ταυτόχρονα υφίσταται και ο Υιός. Αρχή μεν του Πατέρα δεν είναι καμία,αρχή δε του Υιού ο Πατέρας,ενδιαμέσως δε αυτών δεν υπάρχει τίποτε. Ακόμη η κοινωνία του Υιού προς το Θεὸ και Πατέρα είναι «ἀΐδιος» και δεν υπάρχει κενό μεταξύ αυτών 27. Ο 23.Μ.Βασιλείου,Κατά Ευνομίου 2,17, PG29,608C. : «τὴν ἄχρονον αὐτοῦ καὶ προαιώνιον ὕπαρξιν ἐπὶ τοῦ ἐξ ἀϊδίου τῷ Πατρὶ χρονικὰς ποιεῖσθαι τοῦ προτέρου τὰς ἐρωτήσεις, πρὸ τῆς γεννήσεως τοῦ ἀϊδίου τὸ ἄναρχον τοῦ Πατρὸς ἀΐδιον ὀνομάζεται, ταυτὸν τὸ ἀνάρχῳ τὸ ἀΐδιον ἀποφαίνουσι, καὶ ἐπειδὴ μὴ ἀγέννητος ὁ Υἱὸς, οὐδὲ ἀΐδιον εἶναι ὁμολογοῦσι ἀΐδιον δὲ τὸ χρόνου παντὸς καὶ αἰῶνος κατὰ τὸ εἶναι πρεσβύτερον προσμαρτυρεῖν τὸ ἀΐδιον..». 24.Μ.Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 2,17,PG 29,608AD. : «Οἱ δὲ, ἐπειδὴ τὸ ἄναρχον τοῦ Πατρὸς ἀΐδιον ὀνομάζεται,ταυτὸν τὸ ἀνάρχῳ τὸ ἀΐδιον ἀποφαίνουσι, καὶ ἐπειδὴ μὴ ἀγέννητος ὁ Υἱὸς, οὐδὲ ἀΐδιον εἶναι ὁμολογοῦσι. Πλεῖστον δὲ διαφέρει κατὰ τὴν ἔννοιαν. Ἀγέννητον μὲν γὰρ λέγεται τὸ μηδεμίαν ἀρχὴν ἑαυτοῦ, μηδὲ αἰτίαν ἔχον τοῦ εἶναι ἀΐδιον δὲ τὸ χρόνου παντὸς καὶ αἰῶνος κατὰ τὸ εἶναι πρεσβύτερον. Ὅθεν καὶ ὁ Υἱὸς, καὶ οὐκ ἀγέννητος, καὶ ἀΐδιος». 25. Μ.Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 2,17,PG 29,608AD. : «Ἤδη δὲ καὶ τοὺς αἰῶνας ἀξιοῦσί τινες τῆς τοῦ ἀϊδίου προσηγορίας, ὡς ἐκ τοῦ ἀεὶ εἶναι τῆς κλήσεως ταύτης τετυχηκότας. Ἡμεῖς δὲ τῆς αὐτῆς λογιζόμεθα παρανοίας καὶ τῇ κτίσει προσμαρτυρεῖν τὸ ἀΐδιον, καὶ τὸ Δεσπότην τῆς κτίσεως τῆς ὁμολογίας ταύτης ἀποστερεῖν». 26. Μ.Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 2,17,PG 29,608CD. :«Οἱ δὲ, ἐπειδὴ τὸ ἄναρχον τοῦ Πατρὸς ἀΐδιον ὀνομάζεται, ταυτὸν τὸ ἀνάρχῳ τὸ ἀΐδιον ἀποφαίνουσι, καὶ ἐπειδὴ μὴ ἀγέννητος ὁ Υἱὸς, οὐδὲ ἀΐδιον εἶναι ὁμολογοῦσι. Πλεῖστον δὲ διαφέρει κατὰ τὴν ἔννοιαν. Ἀγέννητον μὲν γὰρ λέγεται τὸ μηδεμίαν ἀρχὴν ἑαυτοῦ, μηδὲ αἰτίαν ἔχον τοῦ εἶναι ἀΐδιον δὲ τὸ χρόνου παντὸς καὶ αἰῶνος κατὰ τὸ εἶναι πρεσβύτερον. Ὅθεν καὶ ὁ Υἱὸς, καὶ οὐκ ἀγέννητος, καὶ ἀΐδιος». 27. Μ.Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 2,12, PG 29,593BC. :«ἀλλὰ τῇ ἑαυτοῦ ἀϊδιότητι συμπαρεκτεινομένην ἔχει τὴν (ἵν' οὕτως ὀνομάσω) πατρότητα. Οὐκοῦν καὶ ὁ Υἱὸς, πρὸ αἰῶνος ὢν, καὶ ἀεὶ ὢν, οὐκ ἤρξατο τοῦ εἶναί ποτε, ἀλλ' ἀφ' οὗ Πατὴρ, καὶ Υἱὸς, καὶ εὐθὺς τῇ τοῦ Πατρὸς ἐννοίᾳ ἡ τοῦ Υἱοῦ συνεισέρχεται. Ὁ γὰρ Πατὴρ Υἱοῦ Πατὴρ δηλονότι. Ἀρχὴ μὲν οὖν Πατρὸς οὐδεμία, ἀρχὴ δὲ τοῦ Υἱοῦ ὁ Πατήρ μέσον δὲ τούτων οὐδέν».

22 Πατέρας δεν άρχισε ποτέ να είναι Πατέρας. Δεν τον εκώλυε η έλλειψη δυνάμεως,για την εκπλήρωση του θελήματος, ούτε ανέμενε τη χρονική διάρκεια μερικών αιώνων. Επίσης ο Πατέρας δεν είναι πρεσβύτερος του Υιού. Δηλαδή η ζωή του Πατέρα δεν είναι περισσότερη του Υιού κατά μερικούς αιώνες η χρόνους. Διότι η Γραφή λέει,ότι τα πάντα δια του Υιού έγιναν,συμπεριλαμβανομένων και των αιώνων. Η ύπαρξη του Θεού Λόγου υπήρχε από την αρχή προς το Θεό 28. Ο Μ. Βασίλειος διασαφίζει,ότι το Άγιο Πνεύμα υπάρχει προαιώνια και άπαυστα,διαμένει επίσης με τον Υιό και τον Πατέρα,με τους οποίους συνάπτεται αϊδίως και αχώριστα. Συνυπάρχει δε το Άγιο Πνεύμα, όπως ενυπάρχει η θερμότητα στο σίδερο,που πυρακτώθηκε. Το Άγιο Πνεύμα συνυπάρχει αχωρίστως,προαιώνια, άπαυστα και αϊδίως μετά του Πατρός και του Υιού 29. To Άγιο Πνεύμα προϋπήρχε και συνήρχε με τον Πατέρα και τον Υιό πριν τους αιώνες 30. Ο Μ. Βασίλειος τονίζει, ότι το «ἀΐδιο» αναφέρεται πριν τον αιώνα και το χρόνο,όπου η διανοητική ικανότητα του ανθρώπου δεν μπορεί να εισχωρήσει,αφού δεν υπήρχε χώρος και χρόνος και δεν υπήρξε θεατής,για να μας το διηγηθεί. Ο Πατέρας υπήρχε και γεννήθηκε ο Υιός. Πότε; Αδύνατη η απάντηση. Πως; Ως προς τους σωματικούς τρόπους; Η Γραφή λέει,ότι εγεννήθηκε ως απαύγασμα της δόξας και ως εικόνα από το πρωτότυπο 31. Η γέννηση του Μονογενούς Υιού, ήταν «ἀΐδιος» και «ἄῤῥητος» 32. Σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο,το Άγιο Πνεύμα αποκάλυψε στον ευαγγελιστή Ιωάννη, ότι «Από την αρχή προϋπήρχε ο Λόγος και ο Λόγος ήταν προς τον Θεό και ο Θεός ήταν ο Λόγος». Για τούτο ο ευαγγελιστής είπε: «Αυτός που 28.Μ.Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 2,12-13,PG 29,593B-596C.:«Πατὴρ, οὐκ ἀρξάμενός ποτε τοῦ εἶναι Πατήρ. Οὔτε γὰρ τῇ τῆς δυνάμεως ἐνδείᾳ πρὸς τὴν ἐκπλήρωσιν τοῦ θελήματος ἐκωλύετο, οὔτε αἰώνων τινῶν περίοδος ἀνέμενεν, ἀλλὰ τῇ ἑαυτοῦ ἀϊδιότητι συμπαρεκτεινομένην ἔχει τὴν (ἵν' οὕτως ὀνομάσω) πατρότητα. Οὐκοῦν καὶ ὁ Υἱὸς, πρὸ αἰῶνος ὢν, καὶ ἀεὶ ὢν, οὐκ ἤρξατο τοῦ εἶναί ποτε, ἀλλ' ἀφ' οὗ Πατὴρ, καὶ Υἱὸς, καὶ εὐθὺς τῇ τοῦ Πατρὸς ἐννοίᾳ ἡ τοῦ Υἱοῦ συνεισέρχεται Πατρὸς οὐδεμία, ἀρχὴ δὲ τοῦ Υἱοῦ ὁ Πατήρ μέσον δὲ τούτων οὐδέν...εἰ τοίνυν ἀΐδιος ἡ τοῦ Υἱοῦ κοινωνία πρὸς τὸν Θεὸν καὶ Πατέρα ἀναπέφανται, τῆς διανοίας ἡμῶν ἀπὸ τοῦ Υἱοῦ δι' οὐδενὸς κενοῦ πρὸς τὸν Πατέρα χωρούσης, ἀλλ' ἀδιαστάτως τὸν Υἱὸν τῷ Πατρὶ συναπτούσης, ὁ μηδενὶ μέσῳ διοριζόμενος τὸν Υἱὸν, οὐ τοῦ Πατρὸς μόνον νεώτερον ἀποφαίνουσιν, ἀλλὰ μεταξὺ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ, πρεσβύτερον εἶναι τοῦτο τῆς ὑπάρξεως τοῦ Υἱοῦ...Ὁ γάρ τοι περισ σοτέραν τὴν τοῦ Πατρὸς ζωὴν τῆς τοῦ Μονογενοῦς ἐννοῶν, ἢ οὐχὶ αἰώνων ἢ χρόνων τινῶν διαστήματι; Εἰ δὲ τοῦτο ἀληθὲς,ψευδὴς ἡ λέγουσα Γραφὴ τοὺς αἰῶνας δι' αὐτοῦ γεγενῆσθαι, καὶ ἡ διδάσκουσα, ὅτι πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο τοῖς πᾶσι, δηλονότι, ἐμπεριειλημμένων καὶ τῶν αἰώνων Εἰ γὰρ ἦν τι διάστημα πρεσβύτερον τοῦ Υἱοῦ, συμπαρεκτεινόμενον τῇ ζωῇ τοῦ Πατρὸς, ἕν τι τούτων ἦν δηλονότι. Ἀλλ' οὔτ' ἔστιν, οὔτε μὴ γένηται ἔννοια πρεσβυτέρα τῆς τοῦ Μονογενοῦς ὑποστάσεως ἡ ὕπαρξις τοῦ Θεοῦ Λόγου τοῦ ἐν ἀρχῇ ὄντος πρὸς τὸν Θεὸν εὑρεθήσεται». 29. Μ.Βασιλείου,Περί Αγίου Πνεύματος 26,63, PG 32,184B. 30. Μ.Βασιλείου,Περί Αγίου Πνεύματος 19,49, PG 32, 156D. 31. Μ.Βασιλείου,Εις την Αγίαν του Χριστού γέννησιν 1, PG 31,1457C. 32.Μ.Βασιλείου, Εις την αγίαν του Χριστού γέννησιν,1,pg 31,1460A.

23 υπάρχει και υπήρχε και ο παντοκράτωρ». Αυτός που υπάρχει και υπήρχε είναι αΐδιος και άχρονος. Σ αυτόν επίσης δε συνάπτεται η ύπαρξη του Μονογενούς Υιού 33. Ο Μ. Βασίλειος παρατηρεί,ότι δεν υπάρχει έννοια πρεσβυτέρα της υπόστασης του Μονογενούς. Η ύπαρξη του Θεού Λόγου βρίσκεται από την αρχή προς το Θεό. Ο ανθρώπινος νους όμως δεν μπορεί να υπερβεί την αρχή του Μονογενούς και να δει τους αιώνες χωρίς την ύπαρξη του Θεού των αιώνων 34. β.αιωνιότητα και χρονικότητα Από το Μ. Βασίλειο αναφέρεται συχνά ο όρος «αἰώνας». Η σημασία του όρου αυτού όμως διαφέρει μερικές φορές από τον αντίστοιχο αρχαιοελληνικό, φιλοσοφικό όρο. Παρακάτω αναφέρομε μερικούς αρχαίους έλληνες φιλοσόφους,που χρησιμοποιούν τον όρο αυτόν. Ο Ξενοφάνης διδάσκει, ότι «ο Θεός είναι αιώνιος» 35. Ο Επίκουρος τονίζει, ότι «το σύμπαν είναι αιώνιο» 36. Η Αξία του χρόνου αναγνωρίζεται και στο Γνωστικισμό,ο οποίος διδάσκει,ότι ο Ιησούς Χριστός έρχεται για την ατομική και πνευματική σωτηρία,άχρονα. Οι γνωστικοί ισχυρίζονται, ότι ο Χριστός ήταν ο «θεϊκός Αιώνας»,ο οποίος για λίγο ενσαρκώθηκε στο πραγματικό σάρκινο σώμα του Ιησού 37. Επίσης,ο στωϊκός Μάρκος Αυρήλιος έλεγε, ότι «η ανθρώπινη ζωή είναι μικρή,σε σύγκριση με το άπειρο της αιωνιότητας» 38. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα,«το σύμπαν υπάρχει αιώνια». Όταν ο Δημιουργός εδημιούργησε το σύμπαν, εδημιούργησε επίσης και το χρόνο. Την ίδια στιγμή που ο Δημιουργός έφερε σε τάξη το σύμπαν, έκαμε μια κινούμενη εικόνα της αιωνιότητας σύμφωνα με τον αριθμό. Αυτό βέβαια ονομάζεται «χρόνος» 39. 33. Μ.Βασιλείου,Κατά Ευνομίου 2,14,PG 29, 600AC. 34. Μ.Βασιλείου,Κατά Ευνομίου 2,12,PG 29, 596CD. 35.http://www.greeklanguage.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=67 36.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%80%CE%AF%CE%BA%CE%BF%CF%85%C F%81%CE%BF%CF%82 37.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%BD%CF%89%CF%83%CF%84%CE%B9%C E%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82 38.http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time 39.Πλάτωνος,Tίμαιος 37d (https://el.wikisource.org/wiki/%ce%a4%ce%af%ce%bc%ce%b1%ce%b9%ce%bf%c F%82).

24 Ο όρος «αἰώνας» χρησιμοποιείται και από την Αγία Γραφή,για να δηλώσει μια μεγάλη χρονική περίοδο, όπως διαπιστώνεται από τα παρακάτω χωρία 40,41. Ο όρος «αἰών» χρησιμοποιείται και από τους πατέρες και έχει πολλές σημασίες, όπως αναφέρει ο Ιω. Δαμασκηνός 42. Κατά το Μ. Βασίλειο, προτού δημιουργηθεί ο ορατός κόσμος δημιούργησε ο Θεός τον αόρατο πνευματικό κόσμο (άγγελοι, αρχάγγελοι) 43. Η δεύτερη χρονική βαθμίδα,σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο,είναι ο «αἰώνας»,η οποία βρίσκεται χαμηλότερα από τη γέννηση του Μονογενούς και αφορά τον αόρατο πνευματικό κόσμο (άγγελοι, δαίμονες). Οι άγγελοι δημιουργήθηκαν πριν δημιουργηθούν οι αστέρες και ο υπόλοιπος υλικός κόσμος, επομένως πριν από τον άνθρωπο. Δια του Χριστού, λέει η Αγία Γραφή,εκτίσθηκαν τα πάντα,τα αόρατα και τα ορατά 44.Η ουσία των ουράνιων δυνάμεων είναι «αέριον πνεύμα», έχουν το αυτεξούσιο και υφίστανται μεταβολές,όπως π.χ. η πτώση των πονηρών δαιμόνων 45. Ο Μ.Βασίλειος σημειώνει, ότι «οὔτε τῇ τῆς δυνάμεως ἐνδείᾳ πρὸς τὴν ἐκπλήρωσιν τοῦ θελήματος ἐκωλύετο, οὔτε αἰώνων τινῶν περίοδος ἀνέμενεν ἀλλὰ τῇ ἑαυτοῦ ἀϊδιότητι συμπαρεκτεινομένην ἔχει τὴν (ἵν' οὕτως ὀνομάσω) πατρότητα» 46. «Ἀκόμη, αἰῶνες πάντες κάτω που τῆς γενέσεως τοῦ Μονογενοῦς νοοῦνται...» 47. Οι ενέργειες όμως του Θεού, π.χ. της δημιουργίας του κόσμου,που εμφανίζονται μέσα στο χρόνο μπορούν να χαρακτηριστούν 40. Ψαλ. 77,69. :«καὶ ᾠκοδόμησεν ὡς μονοκέρωτος τὸ ἁγίασμα αὐτοῦ, ἐν τῇ γῇ ἐθεμελίωσεν αὐτὴν εἰς τὸν αἰῶνα». 41. Ματθ. 19,29.: «καὶ πᾶς ὃς ἀφῆκεν οἰκίας ἢ ἀδελφοὺς ἢ ἀδελφὰς ἢ πατέρα ἢ μητέρα ἢ γυναῖκα ἢ τέκνα ἢ ἀγροὺς ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός μου, ἑκατονταπλασίονα λήψεται καὶ ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσει». 42. Ιω. Δαμασκηνού,Έκθεσις ορθοδόξου πίστεως 4,2,1, PG94, 861B.: «Χρὴ τοίνυν γινώσκειν, ὅτι τὸ τοῦ αἰῶνος ὄνομα πολύσημόν ἐστι, πλεῖστα γὰρ σημαίνει αἰὼν γὰρ λέγεται καὶ ἡ ἑκάστου τῶν ἀνθρώπων ζωή. Λέγεται πάλιν αἰὼν καὶ ὁ τῶν χιλίων ἐτῶν χρόνος. Πάλιν λέγεται αἰὼν ὅλος ὁ παρὼν βίος, καὶ αἰὼν ὁ μέλλων ὁ μετὰ τὴν ἀνάστασιν ὁ ἀτελεύτητος. Λέγεται πάλιν αἰὼν οὐ χρόνος οὐδὲ χρόνου τι μέρος ἡλίου φορᾷ καὶ δρόμῳ μετρούμενον ἤγουν δι' ἡμερῶν καὶ νυκτῶν συνιστάμενον, ἀλλὰ τὸ συμπαρεκτεινόμενον τοῖς ἀιδίοις οἷόν τι χρονικὸν κίνημα καὶ διάστημα ὅπερ γὰρ τοῖς ὑπὸ χρόνον ὁ χρόνος, τοῦτο τοῖς ἀιδίοις ἐστὶν αἰών». 43. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,5,PG 29,13A. 44.Κολ. 1,16.:ὅτι ἐν αὐτῷ ἐκτίσθη τὰ πάντα, τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, τὰ ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα, εἴτε θρόνοι εἴτε κυριότητες εἴτε ἀρχαὶ εἴτε ἐξουσίαι τὰ πάντα δι αὐτοῦ καὶ εἰς αὐτὸν ἔκτισται». 45. Μ.Βασιλείου, Περί Αγίου Πνεύματος 16,36,PG 32,137AD. 46.Μ.Βασιλείου,Κατά Ευνομίου 2,12, PG29,593Β. 47.Μ.Βασιλείου,Κατά Ευνομίου 2,17, PG 29,608Β.

25 ως «αἰώνιες». Η αιώνια και πρεσβύτερη κατάσταση πριν από τη δημιουργία ονομάζεται αιώνας και αντιστοιχεί στις «υπερκόσμιες δυνάμεις». Ο αιώνας και ο χρόνος δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα από το Θεό. Ο αιώνας,αλλά και ο χρόνος βρίσκονται μέσα στις πνευματικές δυνατότητες του ανθρώπου. Ο αιώνας, κατά το Μ. Βασίλειο,είναι μια χρονική περίοδος,που ξεκίνησε από το Λόγο του Θεού,που εδημιούργησε τα αόρατα πνεύματα, τα οποία είναι κατώτερα από το Θεό,αλλά ανώτερα από τον άνθρωπο. Τα αόρατα πνεύματα δημιουργήθηκαν πριν τον άνθρωπο. Η αθάνατη ψυχή του ανθρώπου μετά τις θλίψεις πρέπει να αποβλέπει,να πιστεύει και να ελπίζει στον «απέραντο» και «αγήρω» αιώνα 48,49. Ακόμη σημειώνει, ότι οι δίκαιοι μετά το θάνατό τους θα βρεθούν σε υπερουράνιο φως,ενώ οι αμαρτωλοί θα σταλούν στο σκότος 50. Η κατάσταση των ψυχών κατά την κρίση θα μεταβληθεί σε άλλο είδος ζωής,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, διότι ο κόσμος θα μεταποιηθεί κατά τη συντέλεια του 51. Επομένως η δυνατότητα του ανθρώπου να κατακτήσει την αιωνιότητα, βρίσκεται στο «καθ ομοίωσιν» εν Χριστώ. Ο Θεός δημιούργησε τη φύση του χρόνου. Οι ημέρες και οι εβδομάδες μετρούν το χρόνο. Επίσης υπάρχει διαδοχή και αρίθμηση των αιώνων. Με τις αριθμήσεις των αιώνων δηλώνονται κυρίως ποικίλες διαφορές καταστάσεων και πραγμάτων 52. Το τέλος της ροής του φυσικού χρόνου είναι η συντέλεια των πάντων. Θα ακολουθήσει η έλευση της βασιλείας του Θεού, της αιωνιότητας,της παλιγγενεσίας των πάντων, του μέλλοντα αιώνα, της μέλλουσας ζωής,της όγδοης ημέρας, της ημέρας του Κυρίου. Στη βασιλεία του Θεού ολόκληρη η δημιουργία θα μεταμορφωθεί. Η κατάσταση εκείνη εάν ονομασθεί αιώνας,ένας θα είναι. Η εικόνα του αιώνα ονομάστηκε «μία»,όπως ονομάστηκε η πρώτη ημέρα της δημιουργίας,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Ο Θεός κατά το μέλλοντα αιώνα θα αναπαύσει τους δίκαιους μέσα σε νοερό και άληκτο φως. Έτσι λοιπόν,«ἵνα πρὸς τὴν μέλλουσαν ζωὴν τὴν ἔννοιαν ἀπαγάγῃ, μίαν ὠνόμασε τοῦ αἰῶνος τὴν εἰκόνα, τὴν ἀπαρχὴν τῶν ἡμερῶν, τὴν ὁμήλικα τοῦ φωτὸς, τὴν ἁγίαν Κυριακὴν, τὴν τῇ ἀναστάσει τοῦ Κυρίου τετιμημένην» 53. 48.Μ.Βασιλείου,Προς τους νέους 8,PG31,588C. 49.Μ.Βασιλείου, Επιστολή 140, 1, PG 32,588B. 50. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2,5, PG 29, 40C-41A. 51. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,4, PG 29,12C. 52.Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2,8,PG29,46C-52A. 53.Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2,8, PG29, 46C-52AΒ.

26 Η ημέρα του Κυρίου θα είναι ἐπιφανὴς, φωτεινή για τους δίκαιους,ενώ για τους άδικους θα είναι σκότος 54,55. Κατά την όγδοη ημέρα, το Πνεύμα του Θεού θα μετακοσμήσει επί το καλύτερο και θα ανακαινίσει την κτίση 56. γ.η Διδασκαλία του Μ.Βασιλείου για το χρόνο δ.η έννοια του χρόνου γενικώς Στην Καινή Διαθήκη ένα ορισμένο χρoνικό διάστημα ονομάζεται «καιρός» 57. Ο Χρόνος σύμφωνα με σύγχρονους ορισμούς είναι : α) Η μέτρηση κατά την οποία διάφορα γεγονότα μπορούν να διαταχθούν από το παρελθόν προς το παρόν και το μέλλον. β) Η μέτρηση της διάρκειας των γεγονότων και των μεταξύ τους διαστημάτων 58,59. Η διεθνής μονάδα του χρόνου είναι το δευτερόλεπτο 60. Ο χρόνος μετριέται σε δευτερόλεπτα, με τα χρονόμετρα και "κυλάει" από το παρελθόν προς το μέλλον. Η περιστροφή της γης γύρω από τον άξονά της προσδιορίζει τις ώρες και η τροχιά της γύρω από τον ήλιο τα έτη 61. Ο Αϊνστάϊν απέδειξε,ότι η μεγάλη ταχύτητα των αντικειμένων (διαστημόπλοια) προκαλεί συστολή του χρόνου 62.Δηλαδή, όσο πιο γρήγορα μετακινείται κανείς, τόσο πιο αργὰ τρέχει ο χρόνος. 54.Ιωηλ. 2,11. 55. Αμ. 5,18. 56.Μ.Βασιλείου, Περί Αγίου Πνεύματος 19,49, PG 32,157B. 57.Mαρκ. 1,15. 58.Oxford Webster's New World College Dictionary. World Publishing Company of Cleveland, Cleveland,Ohio, 2010. 59.The American Heritage Dictionary of the English Language (Fourth ed.),by Eds. Houghton Mifflin (Author), Boston 2011. 60.https://en. /wiki/time 61.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF%CF%82#.C E.9F_.CE.A7.CF.81.CF.8C.CE.BD.CE.BF.CF.82_.CF.83.CF.84.CE.B7_.CE.A6.CF.85.CF.83. CE.B9.CE.BA.CE.AE 62.http://www.iep.utm.edu/time/

27 ε.η Έννοια του χρόνου κατά το Μ.Βασίλειο Ο Μ.Βασίλειος δεν περιορίστηκε μόνο να πολεμήσει τις αιρετικές θέσεις, αλλά διατύπωσε την αντίληψη του για το χρόνο και προσπάθησε να καθορίσει το περιεχόμενο των όρων,που προέρχονταν από την ελληνική φιλοσοφία. Έτσι, ερμήνευσε τους φιλοσοφικούς όρους κάτω από το φως της αποκαλύψεως,για να αποτραπούν δογματικές περιπλοκές. Δεν έγραψε συστηματικό έργο για το χρόνο. Η διδασκαλία του συναντάται κυρίως στα έργα του : «Εις την Εξαήμερον», «περί Αγίου Πνεύματος» και «ανατρεπτικός του απολογητικού του δυσσεβούς Ευνομίου» 63. Παίρνει διάφορες απόψεις των φιλοσόφων και των αιρετικών και διατυπώνει με σαφήνεια και απλότητα τις ορθόδοξες θέσεις. Να σημειωθεί, ότι δε φιλοσοφεί, αλλά θεολογεί. Επίσης, δείχνει την πορεία για να οικειωθεί κάποιος την τελείωση εν Χριστώ. Για να καταλάβει όμως κάποιος τη διδασκαλία του Μ. Βασιλείου για το χρόνο, πρέπει να λάβει υπόψη του τους ιστορικούς λόγους που υπήρχαν τότε,αλλά και τον παιδαγωγικό και εποικοδομητικό χαρακτήρα της διδασκαλίας του 64. Διερευνώντας το χρόνο, τον διακρίνει σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Το παρελθόν έχει χαθεί, το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμη και το παρόν, προτού γίνει γνωστό, διαφεύγει από την αντίληψή μας, γιατί αποτελεί μια στιγμή. Άρα το παρόν δεν είναι χρόνος. Ούτε το παρελθὸν,ούτε το μέλλον ανήκουν στον άνθρωπο 65. Όμως το παρόν της ανθρώπινης ζωής είναι αυτό, που παραπέμπει στήν αιωνιότητα. Τη διάκριση αυτή,ότι το παρόν δεν είναι χρόνος, ο Μ. Βασίλειος την πήρε από τον Αριστοτέλη, ο οποίος λέει,ότι συνήθως o χρόνος διακρίνεται στο παρελθόν, στο παρὸν και στο μέλλον. Ουσιαστικά όμως μόνο το παρελθὸν και το μέλλον υπάρχει,γιατί το παρόν είναι φευγαλέο 66. Σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο, το παρόν σημαίνει το ακαριαίο και το αδιαίρετο του χρόνου και αντιδιαστέλλεται από τον μέλλοντα αιώνα 67. Με το φθαρτό ετούτο κόσμο συνυπάρχει,συνδέεται και συνεξαρτάται η φύση του χρόνου. Ο χρόνος είναι συγγενής και οικείος με αυτά που βλέπονται μέσα στο χώρο. Φεύγει μαζί με αυτά που φθείρονται, συνυφίσταται 63.Τσάμη,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας.Εκδόσεις: Π. Πουρναρά,Θεσσαλονίκη 1992, σ.16. 64. Τσάμη,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας.Εκδόσεις: Π. Πουρναρά,Θεσσαλονίκη 1992, σ.16. 65. Μ.Βασιλείου,Εις Εξαήμ. 1,5, PG 29,13B.: «Ἢ οὐχὶ τοιοῦτος ὁ χρόνος, οὗ τὸ μὲν παρελθὸν ἠφανίσθη, τὸ δὲ μέλλον οὔπω πάρεστι, τὸ δὲ παρὸν πρὶν γνωσθῆναι διαδιδράσκει τὴν αἴσθησιν;». 66.Αριστοτέλους, Φυσικὰ 218α. 67. Μ.Βασιλείου, Εις Ησαΐαν 119, PG 30,312A.

28 με αυτά που πραγματοποιούνται, προσδοκάται και ελπίζεται για τα μελλοντικά γεγονότα. Ο χρόνος δηλαδή δεν νοείται δίχως το χώρο. Οι μέρες,οι νύχτες,οι μήνες και τα έτη είναι διαστήματα του χρόνου και προέρχονται από την κίνηση του ήλιου, της σελήνης και από την περιστροφή του στερεώματος. Λόγω της αναγκαίας φθοράς όλων των προηγούμενων, θα ακολουθήσει το τέλος του χρόνου κατά τη συντέλεια του κόσμου. Ο χρόνος εδημιουργήθηκε,γιατί χρησιμεύει στους ανθρώπους. Για ένα γεγονός π.χ. το οποίο συνέβη,οι άνθρωποι ρωτούν σε ποιό τόπο και σε ποιό χρόνο έγινε. Χρειάζεται λοιπόν και ο τόπος αλλά και ο χρόνος 68,69. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, ότι η αρχή του χρόνου συμπίπτει με την αρχή του κόσμου,ο οποίος προήλθε «εκ του μη όντος» με τη δημιουργική ενέργεια του Τριαδικού Θεού. Το τέλος του χρόνου συμπίπτει επίσης με το τέλος του κόσμου 70. Εμείς τις ενέργειες του Θεού γνωρίζομε,αλλά η ουσία του παραμένει απρόσιτη 71. Το ότι ο κόσμος έχει αρχή, άρα έχει και τέλος, κατοχυρώνεται σε δύο αγιογραφικά χωρία 72,73. Το τέλος του κόσμου, είναι ταυτόχρονα και το τέλος του χρόνου, όχι όμως προς την ανυπαρξία.το τέλος του κόσμου δεν θα είναι η εξαφάνιση της κτίσης, αλλά η αλλαγή της μορφής της. Δηλαδή,ο Θεός προνοεί,ούτως ώστε να συντηρηθεί ο κόσμος 74. Ο παρών κόσμος,που αποτελείται από το χρόνο και το χώρο, υπόκειται σε συνεχή μεταβολή και κίνηση και δε βρίσκεται σε κατάσταση σταθερότητας. Ο κόσμος αυτός είναι διδασκαλείο και εκπαιδευτήριο των ανθρώπινων ψυχών και κατάλληλο ενδιαίτημα όσων γεννιούνται και φθείρονται. Ο χρόνος είναι συμφυής με τον κόσμο,τα ζώα,τα φυτά και την ύλη. Ο χρόνος επείγεται,τρέχει συνεχώς και αδιάκοπα. Η φύση του χρόνου είναι συγγενής προς την 68.Μ.Βασιλείου,Εις Ησαΐαν 66, PG 30,232CD. 69.Μ.Βασιλείου, Περί Αγίου Πνεύματος 3,5, PG 32,76BC. 70. Μ. Βασιλείου, Εις εξαήμ. 1,3 PG 29, 9Β-12Α. 71.Μ. Βασιλεί-ου, Επιστολή 234, 1, PG 32, 869Α. 66. Ψαλ. 101,27.:«Αυτοί (= οι ουρανοί) θα καταστραφούν, συ όμως παραμένεις ο αυτός και αναλλοίωτος δια μέσου των αιώνων. Ολος ο υλικός κόσμος σαν ένδυμα θα παληώσει και θα τον αλλάξεις, ώστε να γίνει καινούργιος». 73.Ματθ. 24,35.:«Ο ουρανός και η γη θα παρέλθουν, οι λόγοι μου όμως δε θα παρέλθουν, αλλά θα πραγματοποιηθούν εξολοκλήρου». 74.Β Πε. 3,13.:«καινούργιους ουρανούς και καινούργια γη, σύμφωνα με την υπόσχεση του Θεού περιμένομε..».

29 αλλοιούμενη (αυξανόμενη η φθίνουσα) κτίση 75. Ο Μ.Βασίλειος θεωρεί,τον ορισμό του Ευνόμιου,ότι «χρόνος είναι η κίνηση των αστέρων,του ηλίου και της σελήνης» 76,77,78,79.,λανθασμένο,άτοπο και παιδαριώδη. Είναι φανερή η επίδραση του Πλάτωνα, των στωϊκών και ιδιαιτέρως του Χρύσιππου στις ιδέες του Ευνόμιου. Επίσης ο χρόνος δημιουργήθηκε κατά τον Πλάτωνα,όταν ο Δημιουργός εδημιούργησε το σύμπαν, κάτι που δεν πρόσεξε ο Ευνόμιος. Ο παραπάνω ορισμός του Πλάτωνα δε συμφωνεί όμως με τη βιβλική κοσμολογία,διότι ο ουρανός και η γη εδημιουργήθηκαν την πρώτη ημέρα,ενώ οι μεγάλοι και οι υπόλοιποι αστέρες εδημιουργήθηκαν την τέταρτη ημέρα. Δεν υπήρχε δηλαδή χρόνος μέχρι να δημιουργηθούν οι αστέρες; Και επίσης όταν επολεμούσε ο Ιησούς του Ναυή τους Γαβαωνίτες,επειδή ο ήλιος έμεινε ακίνητος,γιατί ακινητοποιήθηκε με πρόσταγμα και η σελήνη επίσης έμεινε ακίνητη,δεν υπήρχε χρόνος; Οι ώρες,οι μέρες,οι νύχτες,οι μήνες,τα έτη είναι μέτρα του χρόνου,κατά το Μ.Βασίλειο και όχι μέρη του χρόνου. Η προηγούμενη θέση του Μ.Βασιλείου,συμφωνεί με την άποψη του Πλωτίνου 80. και έρχεται σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς του Ευνόμιου. Να σημειωθεί, ότι ο Μ.Βασίλειος χρησιμοποιεί μερικές ιδέες του Πλωτίνου, όπως: α) Η φύση της αιωνιότητας δε μεταβάλλεται και περιέχει τα πάντα μέσα στο παρόν, χωρίς το παρελθόν, αλλά και το μέλλον 81. β) Η αιωνιότητα βρίσκεται σε άπειρη στασιμότητα,ενώ 75.Μ.Βασιλείου,Εις Εξαήμ. 1,5, PG 29,13BC. 76.Πλάτωνος,Tίμαιος 38d και 39d. : Ο Δημιουργός έφερε σε ύπαρξη τον ήλιο, τη σελήνη και άλλα πέντε αστέρια, για τη μέτρηση του χρόνου. Ο χρόνος είναι πραγματικά οι περιστροφές αυτών των άστρων. 77. Πλάτωνος,Tίμαιος 37d ( https://el.wikisource.org/wiki/%ce%a4%ce%af%ce%bc%ce%b1%ce%b9%ce%bf%cf %82 ). : Όταν ο Δημιουργός δημιούργησε το σύμπαν, δημιούργησε επίσης και το χρόνο. 78.http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time :Κατά τους στωϊκούς,το παρόν δεν έχει πραγματική ύπαρξη, επειδή το παρόν αποτελείται εν μέρει από το παρελθόν και εν μέρει από το μέλλον. 79.http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time) :Ο στωϊκός Χρύσιππος δεχόταν,ότι η μέρα,η νύχτα και οι μεγαλύτερες χρονικές περίοδοι είναι φυσικές αλλαγές,που παράγονται από τις κινήσεις του ηλίου. 80.Ο Πλωτίνος δέχεται, ότι ο χρόνος δεν είναι το μέτρο της κίνησης,αλλά η ποσότητα της κίνησης. (Whitrow, G.J.,Time in History: Views of Time from Prehistory to the Present Day, Oxford University Press,Oxford 1988, σ.52.). 81.Μέλη,Κ.,«Η έννοια του χρόνου»,διπλωματική Εργασία στο Τμήμα Φυσικής της Σχολής Θετικών Επιστημών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών,Αθήνα 2007, σ.30.

30 ο χρόνος είναι η εικόνα της αιωνιότητας σε κίνηση 82. γ) Η σφαίρα του σύμπαντος δεν υπήρχε πριν από το χρόνο,διότι κινείται μέσα στο χρόνο 83. δ) Η κίνηση θα μπορούσε να σταματήσει,χωρίς όμως να σταματήσει ο χρόνος 84. Ο Μ.Βασίλειος χρησιμοποιεί απόψεις του Πλωτίνου, για να ενισχύσει τα επιχειρήματα του,τα οποία αντλεί από τη Βίβλο.Έτσι, χρόνος είναι το χρονικό διάστημα,που διανύθηκε από τη στιγμή της δημιουργίας του κόσμου («το συμπαρεκτεινόμενον τῇ συστάσει τοῦ κόσμου διάστημα»). Βάσει του διαστήματος αυτού μετριέται η κίνηση των αστέρων, των ζώων και γενικά όλων όσων κινούνται ταχύτερα η βραδύτερα. Τα ταχύτερα διανύουν περισσότερο διάστημα σε λιγότερο χρόνο, ενώ τα βραδύτερα διανύουν λιγότερο διάστημα σε περισσότερο χρόνο 85. Ο χρόνος λοιπόν εμφανίστηκε ταυτόχρονα με τη δημιουργία του κόσμου. Ο χρόνος δημιουργήθηκε από το μηδέν,διότι δεν υφίστατο πριν από τη δημιουργία. Ο Δημιουργός του χρόνου είναι ο Τριαδικός Θεός. Ο χρόνος έχει αρχή και τέλος, όπως ακριβώς και ο κόσμος με τον οποίο δημιουργήθηκε ταυτόχρονα. Τo «διάστημα» που αναφέρθηκε παραπάνω, δηλώνει την περίοδο της παρούσας ζωής,στην οποία υπάρχει τρεπτότητα, σε αντίθεση με τη σταθερότητα της αιωνιότητας. Το «διάστημα» είναι η περίοδος προετοιμασίας του ανθρώπου, για την αιώνια μελλουσα ζωή 86. Η χρονική διάρκεια της ζωής του ανθρώπου λοιπόν, είναι μια ευκαιρία, για να «εξαγοραστεί» η αιωνιότητα. Ο χρόνος ενώ είναι συνδεδεμένος με την κίνηση, την αλλαγή,τη μεταβολή και την αλλοίωση, που υπάρχει μέσα στο χώρο, δεν ταυτίζεται με όλα αυτά 87. Η αλλαγή μέσα στο χώρο,αναφέρεται στο σώμα του ανθρώπου και στον υλικό κόσμο,που τον περιβάλλει. Ο Μ.Βασίλειος τονίζει, ότι επειδή οι μητέρες είναι θνητές, γεννούν θνητά παιδιά. Όλα όσα βλέπομε γύρω μας είναι θνητά και όλα υπόκεινται στη φθορά και στη διάλυση. Ο ήλιος στο μέλλον θα διαλυθεί, όπως και όλα τα αστέρια. Επίσης,τα χερσαία και τα υδρόβια ζώα είναι φθαρτά. Φθαρτή είναι και η γη με τις ομορφιές της. Όλα είναι ασήμαντα 82. Whitrow, G.J.,Time in History: Views of Time from Prehistory to the Present Day, Oxford University Press,Oxford 1988, σ.30. 83. Μέλη,Κ.,«Η έννοια του χρόνου», Διπλωματική Εργασία στο Τμήμα Φυσικής της Σχολής Θετικών Επιστημών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2007,σ.31. 84.Whitrow, G.J.,Time in History: Views of Time from Prehistory to the Present Day, Oxford University Press,Oxford 1988, σ.58. 85. Μ.Βασιλείου,Κατά Ευνομίου 1,21, PG 29, 557C-560C. 86. Μ. Βασιλείου, Εις Ψαλμ. 114, 5, PG 29, 492C. 87.Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV, 218b12.: Ο χρόνος δεν ταυτίζεται με την αλλαγή. Η αλλαγή μπορεί να είναι πιο γρήγορη ή πιο αργή,αλλά δεν ταυτίζεται με το χρόνο.

31 και στο τέλος δε θα υπάρχουν 88. Με το φθαρτό αυτόν κόσμο (τον ήλιο, τη σελήνη και το στερέωμα) συνυπάρχει και η φύση του χρόνου,που τρέχει. Όταν θα έρθει η συντέλεια του κόσμου,τότε θα έρθει και το τέλος του χρόνου 89. Το παιδί γίνεται έφηβος,μετά ενήλικος και τέλος γέροντας. Το σώμα επίσης των ανθρώπων υφίσταται μεταβολή κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Μεταβάλλεται και η ψυχή τους από τις αμαρτίες. Εκεί όμως που δε μεταβάλλεται η ψυχή και το σώμα, είναι η χώρα του μέλλοντα αιώνα 90. Στο χρόνο δόθηκε η πρώτη κίνηση,όταν δημιουργήθηκε ο ουρανός και η γη. Το ακαριαίο και άχρονο της δημιουργίας συνάγεται από τις λέξεις της Γραφής: «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν» 91. Επειδή όμως η αρχή είναι μια χρονική στιγμή, δεν μπορεί να διαιρεθεί σε αρχή,μέσο και τέλος. Η αρχή του χρόνου δηλαδή είναι αμερής και αδιάστατη 92. Με τη βούληση του Θεού,άχρονα και ακαριαία δημιουργήθηκε ο χώρος και ο χρόνος. Ο χρόνος δε νοείται χωρίς το χώρο. Η δημιουργία τους υπήρξε ακαριαία και άχρονη, μόλις το θέλησε ο Θεός. Έτσι εξηγεί ο Μ. Βασίλειος το «ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν» 93. Όπως η αρχὴ του δρόμου, τονίζει, δεν είναι δρόμος, η αρχὴ του σπιτιού δεν είναι σπίτι, έτσι και η αρχὴ του χρόνου δεν είναι χρόνος,ούτε μέρος του χρόνου. Σε περίπτωση που υποστηρίξει κάποιος,ότι η αρχὴ είναι χρόνος, πρέπει να μπορέσει να διαιρέσει και την αρχή,σε αρχή, μέσο και τέλος, πράγμα αδύνατο 94. Να σημειωθεί,ότι κατά τη διάρκεια της δημιουργίας ο Θεός παρέμεινε αναλλοίωτος,διότι είναι τέλειος και δε μειούται, ούτε αυξάνεται 95. Ο Μ.Βασίλειος αναφέρει τις επόμενες έννοιες για τον όρο «αρχή»: α) Αρχή είναι η πρώτη κίνηση, όπως π.χ. η αρχή της αγαθής οδού είναι,να κάνεις δίκαιες πράξεις. β) Αρχή είναι,όταν παράγεται κάτι από κάτι που προϋπάρχει,π.χ. ο φόβος του Κυρίου είναι η αρχή της σοφίας. γ) Αρχή είναι η τέχνη, που απαιτείται για τα τεχνικά έργα. δ) Αρχή είναι η σκοπιμότητα αυτών,που 88.Μ.Βασιλείου,Επιστολή 6,2,PG 32, 244B. 89. Μ.Βασιλείου, Εις Ησαΐαν 66, PG 30, 232CD. 90. Μ.Βασιλείου, Εις 114 Ψαλμ. 5, PG 29, 13BC. 91. Γεν.1,1. 92. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,5, PG 29, 13BC. 93.Γέν.1,1. 94.Μ.Βασιλείου,Εις Εξαήμ. 1,5-6, PG 29, 16A-17A. 95. Μ. Βασιλείου, Προς συκοφαντούντας 3, PG 31, 1493Α.

32 γίνονται 96. Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί τη λέξη «αρχή» με βάση τη διδασκαλία του Αριστοτέλη,για τα τέσσερα αίτια των πραγμάτων 97. Έτσι, τονίζει,ότι το «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν» 98, σημαίνει,ότι αφού ο κόσμος έχει αρχή, δεν είναι αιώνιος ή συναΐδιος με το Θεό. Ο Θεός υπέρκειται του χρόνου,γι αυτό αποκαλείται άναρχος, αΐδιος και αναλλοίωτος. Ο χρόνος είναι το διάστημα που εκτείνεται από τη δημιουργία του κόσμου. Με το διάστημα αυτό μετριέται η κίνηση των αστέρων,των ζώων και γενικά όσων κινούνται μέσα στο χώρο 99. Η κίνηση αυτή όμως δε γεννά το χρόνο. Δηλαδή η κίνηση,που είναι ιδιότητα των αντικειμένων του χώρου,δεν ταυτίζεται με το χρόνο. Τούτο σημαίνει,ότι ο χρόνος δεν είναι ένα φαινόμενο,που εξαρτάται αποκλειστικά από το χώρο. Οι θέσεις αυτές του Μ.Βασιλείου έχουν συγγένεια με τις απόψεις του Αριστοτέλη και του Ζήνωνα 100. Σύμφωνα με την άποψη του Αριστοτέλη,ο χρόνος μετριέται από την κίνηση 101. Ο χρόνος, κατά τον Αριστοτέλη,αποτελείται από το παρελθόν, το παρόν, και το μέλλον. Το παρελθόν υπήρξε και δεν υφίσταται πλέον, ενώ το μέλλον πρόκειται να έρθει 102. Το παρόν δεν είναι προφανώς μέρος του χρόνου 103. Ο Ζήνων επίσης πίστευε, ότι ο χρόνος είναι το διάστημα της κίνησης 104. 96. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1, 5-6, PG 29, 13C-17A. 97.Σαρημιχαηλίδου Φωτεινή. Αριστοτελική Μεταφυσική. Οι γνωσιοθεωρητικές και ηθικοψυχολογικές προεκτάσεις της.θεσσαλονίκη, 2013.Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία.α. Π.Θ. Φιλοσοφική Σχολή,Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής,Τομέας Φιλοσοφίας.: Κατά τον Αριστοτέλη τέσσερα είναι τα αίτια των πραγμάτων : α) Το υπάρχον συστατικό από το οποίο γίνεται κάτι. β) Το είδος και το πρότυπο ενός όντος. γ) Αυτό από το οποίο προέρχεται η μεταβολή. δ) Ο σκοπός για την επίτευξη ενός στόχου. 98. Γεν.1,1. 99. Μ.Βασιλείου,Κατά Ευνομίου 1,21, PG 29, 560B. : «Χρόνος δέ ἐστι τὸ συμπαρεκτεινόμενον τῇ συστάσει τοῦ κόσμου διάστημα ᾧ πᾶσα παραμετρεῖται κίνησις, εἴτε ἀστέρων, εἴτε ζώων, εἴτε οὑτινοσοῦν τῶν κινουμένων, καθὸ λέγομεν ταχύτερον ἢ βραδύτερον ἕτερον ἑτέρου ταχύτερον μὲν τὸ ἐν ἐλάττονι χρόνῳ πλεῖον διάστημα μεταβαῖνον, βραδύτερον δὲ τὸ ἔλαττον ἐν πλείονι χρόνῳ κινούμενον». 100. Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV, 219a30. :Ο χρόνος είναι ο αριθμός των αλλαγών,σε σχέση με το πριν και το μετά. 101. Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV,220b15-16. 102. Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV,217b33. 103.Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV,217b33. 220a20. 104.http://www.academia.edu/8266426/%CE%97_%CE%95%CE%9D%CE%9D%CE%9F% CE%99%CE%91_%CE%A4%CE%9F%CE%A5_%CE%A7%CE%A1%CE%9F%CE%9D%C E%9F%CE%A5