ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΑ ΦΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ ΣΜΗΜΑ ΘΕΑΣΡΙΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ ΜΕΣΑΠΣΤΦΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΔΩΝ ΑΡΦΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΣΡΟ

ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΑ ΦΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ ΣΜΗΜΑ ΘΕΑΣΡΙΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ ΜΕΣΑΠΣΤΦΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΔΩΝ ΑΡΦΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΣΡΟ Μεταπτυχιακή Εργασία Παπαλεωνιδοπούλου Νικολίτσα Οι μεταλλαγές του Θησέα στο έργο του Ευριπίδη. Επιβλέπων καθηγητής: Κωνσταντίνος Βαλάκας Μέλη επιτροπής: Καθηγητής, Θεόδωρος τεφανόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής, ταύρος Σσιτσιρίδης Πάτρα, Νοέμβριος 2008

Πρόλογος Οι μεταλλαγές του Θησέα στο έργο του Ευριπίδη είναι προϊόντα της δυναμικής διαπραγμάτευσης που ο δημιουργός επιφυλάσσει στην παραδοσιακή εικόνα του μυθικού ήρωα. υνιστούν μια μορφή που αναγκαστικά διαβάζεται σε όλη την κλίμακα των ιδεολογικών της αποχρώσεων, πρωτογενώς ωστόσο υπαγορεύεται αυστηρά από τις δραματουργικές ανάγκες του εκάστοτε έργου. τόχος της παρούσας εργασίας είναι περισσότερο να δείξει τη δραματουργική λειτουργικότητα των διαδοχικών μεταλλαγών του ήρωα, παρά να την αποδώσει σε συνειδητές, ιδεολογικές μεθοδεύσεις του Ευριπίδη. Περισσότερο να περιγράψει την αναγκαιότητά τους και μόνο εν συνεχεία να εξετάσει τις όποιες ιδεολογικές μεταμορφώσεις αποτυπώνει για την εποχή του το ευριπίδειο έργο. Η ιδεολογική σχηματοποίηση του ιδανικού Αθηναίου στο πρόσωπο του Θησέα και των αρνητικών του αντιγράφων τείνει να παγιώνεται στην τραγωδία, όμως ο μύθος είναι ανεξάρτητη δομή με τις δικές του δραματουργικές απαιτήσεις. την εργαλειοποίηση αυτών των σχηματοποιήσεων εδράζεται ο κοινός τόπος που βλέπει την τραγωδία ως μέσο αυτοπροσδιορισμού της ιδεώδους Αθήνας. Η έμφασή μας στη δραματική γραφή αναδεικνύει στην περίπτωση του Ευριπίδη τον τρόπο με τον οποίο η ίδια η ιδεολογική ρευστότητα, η ίδια η κοινωνική μεταβατικότητα και ηθική μεταλλαγή όχι μόνο δεν «αντανακλώνται» στο έργο, αλλά «χτίζονται» από το έργο και χειραγωγούνται από τις αναγκαιότητες της δραματουργικής δυναμικής. Ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, οι Ικέτιδες και ο Ηρακλής Μαινόμενος αποτελούν το υπό μελέτη ευριπίδειο corpus μαζί με τις αποσπασματικά σωζόμενες τραγωδίες Πειρίθους, Θησέας, Αιγέας, Αλόπη, Ιππόλυτος Καλυπτόμενος και το σατυρικό δράμα Σκίρων για τον ήρωα. Παντού εκτός από τις Ικέτιδες, τον Αιγέα και τον Θησέα, ο ήρωας επιφορτίζεται με ρόλους δευτερεύουσας σημασίας που αφορούν επί το πλείστον στην λύτρωση, την 2

αποκατάσταση της τάξης, του δικαίου, την αποτροπή συμφορών. Παντού συντονίζεται με το πρότυπο του ιδεατού εκπροσώπου της Αθήνας και ενσαρκώνει τις αρετές της δικαιοσύνης, του ανθρωπισμού, της δημοκρατίας, του ορθολογισμού, της σωφροσύνης. Εξαίρεση αποτελούν οι δίδυμες τραγωδίες του Ιππόλυτου Καλυπτόμενου που μόνο αποσπασματικά σώζεται και του Ιππόλυτου Στεφανηφόρου. Εδώ η τραγωδία αναλαμβάνει να εμπλέξει στα πλοκάμια της τραγικότητας τον μεγάλο ήρωα, επενδύοντας στην ακατέργαστη από το αθηναϊκό ιδεολόγημα εικόνα του αρχαϊκού ημίθεου, που γίνεται παιδοκτόνος, τυφλωμένος από το πάθος του και από την ακαμψία του να ολοκληρώσει μια στοιχειωδώς τυπική διερεύνηση της υπόθεσης. Η παρούσα εργασία εκκινεί από τη μυθολογική υπόσταση του ήρωα και εξετάζει στη συνέχεια τις εκάστοτε τραγικές του αναπαραστάσεις. ε ενδελεχή εκ του σύνεγγυς ανάγνωση υποβάλλονται οι Ικέτιδες, έργο κατεξοχήν αφιερωμένο στη φιγούρα του Αθηναίου ηγέτη, και ακολουθεί τη σπειροειδή σκιαγράφηση της προσωπικότητας του μέσα από τη συμπαιγνία δραματουργικού και τραγικού στοιχείου. Ουσιαστικά πρόκειται για μια αποδομητική ματιά που εμπλουτίζεται από τα πορίσματα των Mills και Walker για την ιδεολογία και τη θέσμιση του πολιτικού, αντίστοιχα. Δεδομένης της εκτεταμένης παρουσίας και δράσης του ήρωα σε ολόκληρο το έργο, οι Ικέτιδες αποτελούν το κατεξοχήν θησεϊκό έργο, που παρά τις ιδιομορφίες του (διαλογική μορφή, σοφιστική δομή, εξωγενής στην τραγική δράση η συμμετοχή του Θησέα) εστιάστηκε ο κορμός της εργασίας. Σόσο ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, όσο και ο Ηρακλής Μαινόμενος αφιερώνουν μόνο τα ακροτελεύτια μέρη τους στην εμφάνιση του ήρωα, με αποτέλεσμα να χάνεται εν πολλοίς από το πεδίο της μελέτης ο συνολικός δραματικός σχεδιασμός του έργου, τα νήματα που υφαίνουν ποικιλότροπα και καθιστούν κομβική τη θέση εμφάνισης του ήρωα, το στίγμα του στη δράση. Όπως είναι αναμενόμενο και στα τρία έργα δίνεται έμφαση στις μετωπικές 3

αντιπαραστάσεις του Θησέα με τους πρωταγωνιστές των δραμάτων. Οι αγώνες λόγου όχι μόνο εκθέτουν τον τρόπο με τον οποίο η δραματική γραφή αυτονομείται ή χειραγωγείται από το τραγικό δίπολο της ανθρώπινης ευθύνης # θεϊκής υπαιτιότητας, αλλά και ανιχνεύουν τα μεταξύ τους σημεία έντασης που με τη σειρά τους μεταφράζονται στις σταδιακές μεταλλαγές των χαρακτήρων. Έτσι, η εκ του σύνεγγυς ανάγνωση εντοπίζει τα στάδια της μεταστροφής του χαρακτήρα και τις ενδεχόμενες παλινδρομήσεις του, ενώ επιπλέον ανασκοπεί τις παρεμβολές της ιδεολογίας στη συγκρότηση μια διαχρονικής κλίμακας των μεταβολών της θεϊκής περσόνας. ε αυτή τη μακροσκοπική κλίμακα αναφορικά με το ευριπίδειο corpus, συμπεραίνουμε ότι το πρόσωπο του Θησέα ελάχιστα μεταβάλλεται από έργο σε έργο και μάλιστα τείνει να σταθεροποιείται υπό τις επιταγές του αθηναϊκού ιδεολογήματος. Οι σπάνιες παρεκκλίσεις από αυτό το πρότυπο η μοναδική δηλαδή περίπτωση του Ιππόλυτου Καλυπτόμενου συνοδεύτηκε από μια παραδειγματική παταγώδη αποτυχία, γιατί κατέληξε στο διαμελισμό της δραματικής φόρμας από τις κυκλώπειες διαστάσεις των ηρώων συμπεριλαμβανομένου βέβαια και του ίδιου του Θησέα. ε μικρο-κλίμακα (στον ορίζοντα δηλαδή του εκάστοτε έργου) ο ήρωας ως μεσολαβητής σε διενέξεις, συγκρούσεις ή τραγωδίες τρίτων προσώπων προσωποποιεί την οδό της μεσότητας, της μεταστροφής, της ανατροπής ή της καταλαγής. Απόγειο της ικανότητας για μεταλλαγή είναι οι Ικέτιδες, όπου η μεταστροφή γίνεται μια διαδικασία που τον επανεγγράφει, τον περιέχει δηλαδή εξολοκλήρου, αλλά και ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος που ως μετέχων στην τραγική συμφορά που πλήττει το σπίτι του, αναγεννάται μέσα από την αθώωση και την συμφιλίωση του γιου του. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα έργο αντιπροσωπευτικό για την διαλογική πριμοδότηση της δραματουργίας όπως οι Ικέτιδες και ένα άλλο όπου το τραγικό στοιχείο τείνει να απεξαρθρώσει δραματουργικές και ιδεολογικές δομές όπως ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος υλοποιούν απτά το μοτίβο της μεταστροφής και της προσαρμογής στο πρόσωπο 4

του Θησέα. Και στα δυο έργα η μεταλλαγή ταυτίζεται με τον χαρακτήρα του Θησέα. τόχος της γράφουσας ήταν να ερμηνεύσει με αποδομητικά εργαλεία την κλασική βιβλιογραφία και να αποδώσει τα κορυφαία για την αμφισημία τους ευριπιδικά κείμενα μέσα από ένα «νιτσεϊκό», μεθοδολογικό σχήμα. Κεντρικό συμπέρασμα του παρόντος πονήματος είναι πως το ευμετάβολο του Θησέα, η ταχύτατη μεταλλαξιμότητα των ιδεών του ανάλογα με τις δραματουργικές ανάγκες του εκάστοτε έργου, υπακούν στην ευριπιδική πίστη για την αστάθεια της ανθρώπινης υπόστασης και την αδιάλειπτη διαλεκτική ανάμεσα στην αναλυτική ικανότητα του ανθρώπινου μυαλού και τη ματαιότητα που συνεπικουρεί την τύχη. Πάτρα, Νοέμβριος 2008 Ν.Π. 5

Ιστορική Αναδρομή: Ο Μύθος του Θησέα. Καταγωγή του Θησέα Έχουν προταθεί διάφορες τοποθεσίες ως γενέτειρες του Θησέα. Ωστόσο οι επικρατέστερες και εκείνες που εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα από τους αρχαιότερους χρόνους είναι η Αττική και η περιοχή της Σροιζήνας. Με την Σροιζήνα μάλιστα τον συνδέουν αρκετοί μελετητές όπως ο Herter, και η Sourvinou-Inwood 1. Με την άποψη ότι ο Θησέας κατάγεται από την Σροιζήνα, διαφωνεί ο Walker 2 ο οποίος προβάλλει ως τόπο καταγωγής του Θησέα την Αφίδνα της Αττικής, όπου λαμβάνουν χώρα πολλά επεισόδια της ζωής του ήρωα. Όταν ο Θησέας απαγάγει την Ελένη την οδηγεί στην Αφίδνα. Εκεί επίσης συναντιέται με το φίλο του Πειρίθουν για να προετοιμαστούν για την αποστολή τους εναντίον των Κενταύρων. ύμφωνα με τον Walker, η σύνδεση του Θησέα με την Σροιζήνα επινοήθηκε τον 5 ο αιώνα π.φ.. Η Mills 3 εκφράζει τις αντιρρήσεις της σε σχέση με την τελευταία σκέψη του Walker, παραθέτοντας τις απόψεις τις Sourvinou-Inwood. Φαρακτηριστικό του μύθου του Θησέα είναι και η σχέση του με άλλες περιοχές εκτός της Αττικής και της Σροιζήνας, γεγονός που μαρτυρά την εμβέλεια και την απήχηση που είχε 4. Έχει συνδεθεί με περιοχές όπως η Κρήτη (εκεί αντιμετώπισε το Μινώταυρο και το σκληρό βασιλιά Μίνωα), η Θεσσαλία (εξαιτίας της στενής του φιλίας με τον Πειρίθουν, αλλά και της Κενταυρομαχίας στην οποία έλαβε μέρος). Η μεγάλη απήχησή του ήταν που συνέβαλλε στην ανάδειξή του ως ιδεώδους εκπροσώπου της Αθήνας και ενσαρκωτή των αθηναϊκών αξιών. 1 Αναφορά στους Herter (1936: 203-207) και Sourvinou-Inwood (1979: 20-21) γίνεται στη Mills, (1997:3). 2 Walker, 1995: 27-28. 3 Mills, 1997: 2. αναφορά στην Sourvinou-Inwood (1971 και 1979: 20-21). 4 Walker, 1995: 28 και Mills, 1997: 3. 6

Οι άθλοι του Θησέα. Ως μεγάλος ήρωας ο Θησέας δεν υστερούσε σε σχέση με τον Ηρακλή στην επίτευξη μεγαλειωδών άθλων. Πληροφορίες για αυτούς αντλούμε ήδη από τους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους, μέσα από λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές πηγές. Είχαν μεγάλη απήχηση και ήταν γνωστοί και έξω από τα όρια του αθηναϊκού κόσμου. Ακόμα και πριν από τον 6 ο αιώνα π.φ. γινόταν λόγος για αυτά 5. Αναφορές σε αυτές τις πρώιμες ιστορίες της ζωής του Θησέα βρίσκουμε στα πρώιμα λυρικά και κυκλικά έπη της Κυπρίας, της Μικρής Ιλιάδας και της Ιλίου Πέρσις 6. Σα παλαιότερα κατορθώματα του Θησέα ανήκουν στην αρχαϊκή εποχή, όταν ακόμα δεν έχει γίνει ο δημοκράτης και ενάρετος βασιλιάς της Αθήνας, όπως παρουσιάζεται στις Ικέτιδες και δεν διαθέτει τα χαρακτηριστικά που του προσέδωσε η αθηναϊκή επεξεργασία του 5 ου αιώνα π.φ. 7 Ο Θησέας της αρχαϊκής εποχής διαθέτει σωματική δύναμη και θάρρος, αν και σε αυτά τα πρώιμα κατορθώματά του υπάρχει η μελανή όψη του, αφού είναι ο άρπαγας γυναικών, ο άνθρωπος που καθοδηγείται από τα πάθη του. Αυτού του είδους οι ιδιότητες αποκλίνουν σαφώς από ό,τι θα μπορούσε να αποτελέσει τον άνθρωπο πρότυπο για την Αθήνα του 5 ου αιώνα. Πρώιμα κατορθώματα. 1. Αρπαγή της Ελένης 8. Ο Θησέας επιθυμούσε να παντρευτεί μια θεά αφού και ο ίδιος ήταν γιος θεού, του Ποσειδώνα. Έτσι απήγαγε την Ελένη και την κράτησε αιχμάλωτη στην Αφίδνα, τον τόπο καταγωγής του. ύμφωνα με τη Mills 9 αφού απήγαγε την 5 Ο Walker μας πληροφορεί ότι κάποιοι από τους πρώιμους άθλους του Θησέα, όπως η απαγωγή της Ελένης, η επιδιωκόμενη απαγωγή της Περσεφόνης από τον Πειρίθουν και το Θησέα, η αρπαγή της Αριάδνης από το Θησέα, αλλά και η Κενταυρομαχία αναφέρονται και στον Όμηρο (Ιλιάδα 1: 265, 3: 144, Οδύσσεια 11: 321-325, 631). Διατυπώνονται βέβαια και αντιρρήσεις πάνω σε αυτή την άποψη βλ. Walker, 1995: 17. 6 Mills, 1997: 6. 7 Walker, 1995: 16. 8 ό.π: 15 και Mills, 1997: 7-10, 13. 9 Mills, 1997: 7. 7

Ελένη, την έκρυψε στην Αφίδνα ή στην Αθήνα. Εκεί ήταν η μητέρα του Αίθρα ή ο σύντροφός του Αφίδνος. Σο σφάλμα του όμως ήταν σοβαρό, καθώς η Ελένη ήταν μια από τις θεές της βλάστησης. Αυτό το γεγονός αμαυρώνει την εικόνα του Θησέα, γιατί η απαγωγή της Ελένης επέφερε αρνητικές συνέπειες στην πόλη του, Αθήνα. Οι Διόσκουροι επιτέθηκαν στην Αθήνα, ενώ ο Θησέας είχε κατέβει στον Κάτω Κόσμο με τον Πειρίθουν, και αιχμαλώτισαν την Αίθρα. Σο γεγονός της αρπαγής της Ελένης και της εισβολής των Διόσκουρων στην Αθήνα δεν αναφέρεται ή απεικονίζεται σε μεταγενέστερες πηγές ή στην τραγωδία. Μόνο σπάνια το συναντούμε σε αναπαραστάσεις αγγείων του 5 ου αιώνα π.φ. Οι Αθηναίοι αισθάνονταν δυσάρεστα με αυτή την ιστορία και θέλησαν να την μετατρέψουν σε ένα θετικό γεγονός για την εικόνα τους. την προσπάθειά τους να αναδείξουν τα θετικά σημεία της αθηναϊκής νοοτροπίας, προσθέτουν στην παλιότερη ιστορία μια μεταγενέστερη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία οι δυο γιοι του Θησέα, ο Ακάμας και ο Δημοφών, ελευθερώνουν την γιαγιά τους Αίθρα από την Σροία, όπου είχε ακολουθήσει την Ελένη. Η μεταγενέστερη ιστορία δίνει έμφαση στην αφοσίωση των παιδιών στους γονείς και στους παππούδες και ο σεβασμός των γονέων αποτελεί τυπικό γνώρισμα της αθηναϊκής συμπεριφοράς. 2. Η αρπαγή της Αριάδνης 10. Δεν είναι όμως μόνο η Ελένη που πέφτει θύμα απαγωγής από το Θησέα, αλλά και η Αριάδνη, κόρη του βασιλιά Μίνωα της Κρήτης, που επίσης ήταν θεά. Ο Θησέας ταξίδεψε στην Κρήτη μαζί με τους επτά νέους και τις επτά νέες από την Αθήνα που θα προσφέρονταν βορά στο Μινώταυρο. Αυτή την τιμωρία είχε επιβάλλει ο Μίνωας στην Αθήνα, γιατί στην Αττική είχε σκοτωθεί ο γιος του ο Ανδρόγεως. Ο Θησέας εξοντώνει το Μινώταυρο και με τη βοήθεια της Αριάδνης που του προσφέρει μια μπάλα νήματος, καταφέρνει να βγει από τον 10 ό.π: 13-14, 18 και Walker, 1995: 15-16. 8

λαβύρινθο. Σο επεισόδιο της μάχης με το Μινώταυρο ήταν εξάλλου πολύ γνωστό στον αρχαίο κόσμο από τον 7 ο αιώνα π.φ. 11. Έπειτα φεύγει από την Κρήτη μαζί με την Αριάδνη, που την εγκαταλείπει στη Νάξο. Εκεί η Αριάδνη νυμφεύεται τον Διόνυσο. Ο Θησέας όμως κατά την επιστροφή του στην Αθήνα διαπράττει ένα ακόμα σοβαρότερο σφάλμα. Ξεχνά να αλλάξει τα πανιά του πλοίου του από μαύρα σε άσπρα, ως ένδειξη επιτυχίας του ταξιδιού του. Ο πατέρας ο Αιγέας νομίζοντας ότι ο γιος του είχε άσχημο τέλος αυτοκτονεί στο ούνιο. Η ιστορία αυτή αναδεικνύει βέβαια το θρίαμβο του Θησέα επί του Μινώταυρου, αλλά η απαγωγή της Αριάδνης και ο θάνατος του Αιγέα βαρύνουν πολύ την επιτυχή κατάληξη της αποστολής του. Για άλλη μια φορά η ιδεολογική διεργασία της αθηναϊκής ταυτότητας επεμβαίνει για να διορθώσει τα «κακώς κείμενα» αυτής της ιστορίας προβάλλοντας αρνητικά την Κρήτη, το Μίνωα και την Αριάδνη. 3. Το ταξίδι του Θησέα στον Κάτω Κόσμο αρπαγή της Περσεφόνης 12. ύμφωνα με τη Mills 13 ο Θησέας και ο φίλος του Πειρίθους κατεβαίνουν στον Άδη με σκοπό να νυμφευθούν θεές συζύγους, ο Θησέας ως γνωστόν, την Ελένη και ο Πειρίθους την Περσεφόνη. Ο Walker 14 υποστηρίζει ότι ο Θησέας δέχεται να συνοδεύσει τον Πειρίθουν στον Κάτω Κόσμο, προκειμένου ο τελευταίος να απαγάγει την θεά της βλάστησης και βασίλισσα του κόσμου των νεκρών. Επειδή όμως διαπράττουν ύβρη, τιμωρούνται να παραμείνουν στον Άδη. Για μια ακόμη φορά, ο Θησέας απεικονίζεται αρνητικά, κάτι που δεν συνάδει με τον επακόλουθο ρόλο του ως συμβόλου της Αθήνας. Κατά συνέπεια έχουν διατυπωθεί αρκετές ιστορίες, προκειμένου να απαλυνθεί το σφάλμα του. 11 Ο Walker (1995: 16) αναφέρεται σε απεικόνιση του Θησέα με το Μινώταυρο σε αμφορέα από τη ικελία στα μέσα του 7 ου αιώνα π.φ. Αλλά και η απφώ στο ποίημά της «Απόσπασμα 206 PLF» κάνει λόγο για τους 14 Αθηναίους που προσφέρθηκαν φόρος στο Μινώταυρο. 12 ό.π: 15 και Mills, 1997: 7, 11-12. 13 Mills, 1997: 7. 14 Walker, 1995: 15. 9

Η πρώτη λαμβάνει χώρα στις αρχές του 6 ου αιώνα π.φ. και θέλει τον Ηρακλή να κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο,για να σώσει τους δυο φίλους. Σελικά αυτός που διασώζεται είναι ο Θησέας, ενώ ο Πειρίθους μένει για πάντα στον Άδη, λόγω της ύβρεως του. Ακόμη και στην τραγωδία μελετάται το θέμα με σκοπό να αναπτυχθούν εκείνες οι πλευρές της ιστορίας που απαλλάσσουν το Θησέα από την κατηγορία. Η πιο συνήθης, αθωωτική για αυτόν εκδοχή είναι ότι είχε προειδοποιήσει τον Πειρίθουν για το σφάλμα του, αλλά τελικά τον ακολουθεί εξαιτίας της αφοσίωσης και της πίστης στον φίλο του. 4. Μάχη εναντίον των Κενταύρων 15. Ο Θησέας πολέμησε και εναντίον ανθρωπόμορφων τεράτων που απειλούσαν τη ζωή του πολιτισμένου κόσμου. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι οι Κένταυροι που βρίσκονταν στη Θεσσαλία, τους οποίους ο Θησέας πολεμά μαζί με το φίλο του Πειρίθουν και τους κατατροπώνει. Σο γεγονός επιβεβαιώνεται από αρκετές λογοτεχνικές πηγές. τα ομηρικά έπη ενδεικτικό είναι το απόσπασμα Ιλ.I 265 (παρά τις αμφιβολίες για τη γνησιότητά του), όπου ο Νέστωρας αναφέρει τα ονόματα των δυο ανδρών που λαμβάνουν μέρος στη μάχη των Κενταύρων και ταυτόχρονα δηλώνει την υπερηφάνεια του για αυτούς. Αλλά και στην Ασπίδα του Ηρακλή του Ησιόδου γίνεται λόγος για την Κενταυρομαχία. Μάλιστα στο κεφάλαιο I.182 στους στίχους 178-190 δηλώνεται ότι ο Θησέας πολέμησε στο πλευρό των Λαπίθων εναντίον των Κενταύρων. Η Κενταυρομαχία προσθέτει και δεν αφαιρεί από την εικόνα του Θησέα. Ο Αθηναίος ήρωας είναι δυνατός, θαρραλέος και αγωνίζεται ενάντια στις βαρβαρικές δυνάμεις που απειλούν τον πολιτισμό και την ανθρωπότητα, κατά συνέπεια ο συγκεκριμένος άθλος εναρμονίζεται με την μετέπειτα εικόνα του τον 5 ο αιώνα π.φ. Σα περισσότερα από τα πρώιμα κατορθώματα του Θησέα τον παρουσιάζουν ως άγριο, αδίστακτο και δυνατό άνδρα χωρίς φραγμούς. Με τους κατάλληλους 15 ό.π: 15, 18 και Mills, 1997: 6, 13, 30. 10

ωστόσο μετασχηματισμούς προσαρμόζονται στη μετέπειτα εικόνα του ήρωα τον 5 ου αιώνα μετατρέποντας τις αποτυχίες του σε ηθικά επιτεύγματα. Σον 5 ο αιώνα τα στοιχεία του βίαιου και αδίστακτου άρπαγα περιθωριοποιούνται για να αναδειχθεί ο ηθικά άμεμπτος, εκπολιτιστής ήρωας. Μεταγενέστερα κατορθώματα 16. Προς το τέλος του 5 ου αιώνα π.φ. δημιουργείται μια νέα σειρά ιστοριών για τη ζωή του Θησέα και ειδικότερα για τους άθλους του. ε αυτό το αναθεωρημένο, μυθολογικό υλικό, ο ήρωας παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικός από την αρχαϊκή εικόνα των πρώιμων μύθων που τον ήθελε άρπαγα γυναικών και εξολοθρευτή τεράτων. Ο αναθεωρημένος Θησέας προσαρμόζεται στις αξίες της Αθήνας του 5 ου αιώνα, είναι ο ήρωας εκπολιτιστής, ο απελευθερωτής του κόσμου, εκείνος που πολεμά την αδικία και το κακό και λειτουργεί προς όφελος του πολιτισμού και της κοινωνικής ειρήνη. Η εικόνα του έχει αποκαθαρθεί από καθετί ανεπίτρεπτο και ξένο προς το αθηναϊκό πρότυπο. Η περιοχή δράσης του σε αυτό το αναθεωρημένο σώμα μύθων που συγκροτούν τον περίφημο Θησεϊκό κύκλο, είναι πλέον η Αθήνα και γενικότερα ο χώρος της Αττικής. Η Mills 17 μάλιστα μαρτυρά ότι η πρώτη λογοτεχνική πηγή που αποδεικνύει την ύπαρξη του θησεϊκού κύκλου είναι ο Βακχυλίδης στο ποίημα με αριθμό 17. Ο Θησεϊκός κύκλος περιλαμβάνει ιστορίες όπως οι ακόλουθες. ε πρώτο στάδιο, ο Θησέας αναζητά τον πατέρα του, Αιγέα και ξεκινά ένα ταξίδι από την Σροιζήνα προς την Αθήνα για να επανενωθεί μαζί του και να διακηρύξει τη θέση του στην πόλη. Ο ήρωας έχει μαζί το ξίφος και τα σανδάλια που είχε αφήσει για αυτόν ο πατέρας του στην Σροιζήνα, με την επιθυμία να παραδοθούν στο γιο του όταν θα μεγάλωνε αρκετά. 16 Mills, 1997: 19, 21-23, 37, 50, 53. 17 ό.π: 20-22. 11

Εν συνεχεία, στο ταξίδι του προς την Αθήνα, ο Θησέας έρχεται αντιμέτωπος με ποικίλες δυσκολίες, όπου του δίνεται η δυνατότητα να επιβεβαιώσει εκ νέου την ηρωική και εκπολιτιστική του εικόνα. το δρόμο κατά μήκος του αρωνικού Κόλπου συναντά ληστές που λυμαίνονται την περιοχή, εμποδίζοντας τους ταξιδιώτες και αποτελώντας κίνδυνο για τη ζωή τους. Ο Θησέας τους εξοντώνει με τις ίδιες ακριβώς μεθόδους που χρησιμοποιούσαν για τα θύματά τους. Απελευθερώνοντας την περιοχή από τα κακοποιά στοιχεία, θέτει τα όρια από τον Ισθμό ως την Αθήνα, προβάλλοντας και εδραιώνοντας τις αθηναϊκές αξιώσεις και διεκδικήσεις στο συγκεκριμένο χώρο. Με την άφιξή του στην Αθήνα, ο ήρωας υποβάλλεται σε επιπρόσθετες αντιξοότητες. Σα εξαδέλφια του, οι Παλλαντίδες προσπαθούν να τον αποκόψουν από την πόλη και να αποδυναμώσουν κάθε του αξίωση να καταλάβει τον αθηναϊκό θρόνο. Σελικά, ο Θησέας τους δολοφονεί. Αλλά και η μητριά του Θησέα, Μήδεια που έχει έρθει στην Αθήνα και έχει παντρευτεί τον Αιγέα, δεν επιθυμεί ο πρόγονός της να αναλάβει την εξουσία και να επανενωθεί με τον πατέρα του. Σον διαβάλλει στον Αιγέα και τον στέλνει να αντιμετωπίσει τον Μαραθώνιο Κάπρο με την ελπίδα να εξοντωθεί. Ο Θησέας όμως νικά και σε μια ύστατη προσπάθεια να απαλλαχθεί από την παρουσία του, η Μήδεια ετοιμάζει μια κούπα με δηλητήριο. Ο Θησέας αρπάζει την κούπα να την πιει, αλλά ο Αιγέας αναγνωρίζει το ξίφος του γιου του και πετά την κούπα από τα χέρια του. Ο Θησέας αποκαθιστά έτσι τη θέση του στην Αθήνα (Απολλόδωρος, Επιτομή 1.5.6). Ο Θησέας των αναθεωρημένων μύθων ενσαρκώνει τα πρότυπα και τις συμπεριφορές της ιδανικής Αθήνας και έτσι γίνεται το κατάλληλο πρόσωπο που θα λειτουργήσει ως ενοποιητικός παράγοντας της αθηναϊκής ταυτότητας. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο πως είναι ακριβώς τα μεταγενέστερα κατορθώματα του ήρωα που τροφοδοτούν την έμπνευση των δραματουργών του 5 ου αιώνα π.φ. 12

Η εξέλιξη του μύθου του Θησέα στην Αθήνα και η παρουσίασή του στην τραγωδία. Ο Θησέας ήταν o σημαντικότερος ήρωας της Αθήνας, το σύμβολο της αθηναϊκής γενναιότητας και σωφροσύνης, ο άνθρωπος που ενσάρκωνε τα ιδεώδη της πόλης τον 5 ου αιώνα. Ο μύθος του είχε εξέχουσα θέση στο αθηναϊκό πάνθεον, κάτι όμως που δεν συνέβαινε πάντοτε. Μια προσεκτική εξέταση ανά τους αιώνες μας δίνει εύλογες απαντήσεις και φωτίζει όλες τις πλευρές ανάπτυξης και ακμής του μύθου του μεγάλου Αθηναίου. Η καταγωγή του Θησέα τοποθετείται στα περίχωρα της Αττικής και συγκεκριμένα στην Αφίδνα 18. τις αρχές ωστόσο του 6 ου αιώνα π.φ. δεν αποτελούσε σημαντικό ήρωα στην Αττική, ούτε καν στην περιοχή από την Αφίδνα ως το Μαραθώνα ή την Αθήνα με αποτέλεσμα η λατρεία του να μην είναι τόσο αναπτυγμένη στη γενέτειρά του ή στην πόλη που αργότερα θα τον υιοθετούσε ως σύμβολό της 19. Οι ελάχιστες καλλιτεχνικές και λογοτεχνικές αναφορές στο όνομά του επικυρώνουν την παραπάνω άποψη: ακόμα και στα ομηρικά έπη Ιλιάδα, Οδύσσεια ο Θησέας αναφέρεται μόνο τρεις φορές, ενώ σε συγκεκριμένο αμφορέα [François] οι άθλοι του και το ταξίδι στην Κρήτη καταλαμβάνουν μικρό τμήμα της απεικόνισης. τα μέσα του 6 ου αιώνα π.φ. η κατάσταση όσον αφορά τη σπουδαιότητα του θησεϊκού μύθου μεταβάλλεται σταδιακά τόσο στην Αττική όσο και την Αθήνα 20. Σο γεγονός ότι αυξάνονται οι γιορτές προς τιμή του και η λατρεία του αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς είναι ενδεικτικό της επικρατούσας τάσης. Εκείνη την περίοδο άλλωστε τέλος του 6 ου αιώνα π.φ. με αρχές του 5 ου αιώνα π.φ. συγγράφονται καινούριοι μύθοι που αφορούν στο πρόσωπο του και συνιστούν το λεγόμενο Θησεϊκό κύκλο. 18 Walker, 1995: 27-28. 19 Connor W. R Theseus in Classical Athens, in Warde (ed.) 1970: 143. 20 ό.π: 144 και Mills, 1997: 21. 13

το εξής, ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους της πόλης και υπό διάφορους εξουσιαστές, ο μύθος του Θησέα αποκτά σταθερά όλο και μεγαλύτερη δημοτικότητα και η σημασία του εμπλουτίζεται 21. Η περίοδος κυριαρχίας του Πεισίστρατου και των γιων του συμβάλλει αποφασιστικά προς αυτή την κατεύθυνση. Εκείνη την εποχή χτίζεται και ιερό προς τιμή του ήρωα. Ο Θησέας με τους αγώνες του ενάντια σε όλους εκείνους που ήθελαν να βλάψουν την αθηναϊκή πολιτεία γίνεται σύμβολο ενότητας και συνοχής της πόλης και κατ επέκταση της Αττικής, κάτι ιδιαίτερα ωφέλιμο για τον Πεισίστρατο που ήθελε σταθερή και ισχυρή την εξουσία του σε μια ενοποιημένη Αττική. Αλλά τον 6 ο αιώνα π.φ. ο θησεϊκός μύθος ευνοεί και την εξωτερική πολιτική της Αθήνας. Άθλοι όπως η εκκαθάριση του δρόμου κατά μήκος του αρωνικού Κόλπου από τους ληστές τόνιζαν την κυριαρχία της Αθήνας σε αυτή την περιοχή και νομιμοποιούσαν τις όποιες διεκδικήσεις της. Επομένως ο Πεισίστρατος και οι διάδοχοί του είχαν κάθε λόγο να υποστηρίζουν την ακμή του μύθου του Θησέα. Σον 5 ο αιώνα π.φ. είναι η περίοδος που ο Θησέας δοξάζεται και ο μύθος του αποκτά αίγλη στην Αθήνα 22. Σαυτίζεται με όλες εκείνες τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις που συντελούνται εκείνα τα χρόνια. Ως ιδρυτής, υπέρμαχος της δημοκρατίας και θεματοφύλακας των πατροπαράδοτων αξιών της πόλης γίνεται ο εγγυητής της αθηναϊκής συνοχής. Καινούριες γιορτές θεσπίζονται προς τιμή του και εμφανίζεται στις Ικέτιδες του Ευριπίδη ως ώριμος, δημοκρατικός μονάρχη που λαμβάνει τις αποφάσεις του σεβόμενος τη γνώμη της πλειοψηφίας. το Θησέα αποδίδονται εξάλλου και μεταρρυθμίσεις του 5 ου αιώνα, όπως η θεσμοθέτηση της νομισματοκοπής. Ο μύθος του θεάται πλέον κάτω από ένα καινούριο πρίσμα: οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του 5 ου αιώνα, το ένδοξο παρόν της πόλης χρειάζονται τη λαμπρότητα και τη μοναδικότητα του ηρωικού του παρελθόντος. Ο θησεϊκός μύθος προσεταιρίζεται έτσι σημαντικές συνδηλώσεις, προσωποποιεί 21 Connor W. R Theseus in Classical Athens, in Warde (ed.) 1970: 146-149. 22 ό.π: 151-152. 14

αντιπροσωπευτικές για τον αθηναϊκό λαό ιδέες, επικυρώνει και νομιμοποιεί το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα της πόλης 23. Ήδη από τον 8 ο αιώνα π.φ. ο Θησέας εντάσσεται στους βασιλείς της Αθήνας και γίνεται Αθηναίος, δεδομένου ότι οι κάτοικοι της Αττικής στρέφουν το ενδιαφέρον τους προς την πρωτεύουσα. Επιπλέον γίνεται ο μυθικός ιδρυτής της ενοποιημένης Αττικής με κέντρο την Αθήνα και μετασχηματίζεται από τοπικό σε παναθηναϊκό αρχηγό με πανελλήνια απήχηση 24. Επομένως είναι σημαντικό ότι όλες οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του 5 ου αιώνα φέρνουν τη σφραγίδα του μυθικού ιδρυτή της Αθήνας του Θησέα. Ιδιαίτερα μετά τους Περσικούς Πολέμους και την ηρωική νίκη των Αθηναίων και των υπόλοιπων Ελλήνων έναντι των Περσών το υλικό των αθηναϊκών μύθων αναπροσαρμόζεται σύμφωνα με τις αξίες, αρχές και πρότυπα της αθηναϊκής πολιτείας 25. Ο μύθος των θησεϊκών άθλων και περιπετειών επανερμηνεύεται για να συμπεριλάβει στοιχεία που συνθέτουν την αθηναϊκή ταυτότητα εκείνης της εποχής, όπως η γενναιότητα, η σωφροσύνη, η ευφυΐα, η φιλοπατρία, η αντίσταση απέναντι σε οποιαδήποτε καταπιεστική απειλή, η προστασία των αδύναμων. Η εντεινόμενη αλληλόδραση ανάμεσα στη μυθολογική παράδοση, το παρελθόν και το παρόν της αθηναϊκής πολιτείας τον 5 ο αιώνα μαρτυράται από το γεγονός πως οι σύγχρονοι αθηναϊκοί άθλοι 26 (Περσικοί Πόλεμοι) επενδύονται με το κύρος και την καθολικότητα του παρελθόντος, προκειμένου να αποκτήσουν νομιμοποιητική ισχύ. ε αυτό το πλαίσιο τόσο ο μύθος του Αθηναίου ήρωα όσο και οι αρχές της Αθήνας του 5 ου αιώνα εμπλέκονται σε μια σχέση διαρκούς αλληλοδιαμόρφωσης. Αυτή την αλληλόδραση αλλά και την καθολική ισχύ των μύθων του Θησέα την παρατηρούμε στις τέχνες και τα γράμματα του 5 ου αιώνα 27. Απεικόνιση που 23 Mills, 1997: 26. 24 Ενδείξεις για το συνοικισμό της Αττικής συναντούμε και στον Όμηρο (Walker, 1995: 15). 25 Mills, 1997: 53. 26 ό.π: 35. 27 Connor W. R Theseus in Classical Athens, in Warde (ed.) 1970: 153, 155 και Mills, 1997: 29. 15

έγινε από το γλύπτη Ευφράνορα πιστοποιεί το γεγονός. ε αυτήν ο Θησέας στέκεται δίπλα στο Δήμο, τους πολίτες και τη Δημοκρατία. Αναπαραστάσεις του ήρωα υπάρχουν επίσης στο ναό του Ηφαίστου, στην Αγορά της Αθήνας, ο οποίος χρονολογείται περίπου από το δεύτερο μισό του 5 ου αιώνα π.φ. τη δυτική ζωφόρο ο Θησέας αγωνίζεται εναντίον των Κενταύρων, ενώ η απεικόνιση της ανατολικής ζωφόρου είναι περισσότερο δυσερμήνευτη. Η επικρατέστερη αναπαράσταση φαίνεται να είναι ο αγώνας του Θησέα ενάντια στους Παλλαντίδες, τα εξαδέλφια του. Σόσο στην ανατολική όσο και τη δυτική ζωφόρο ο μεγάλος ήρωας παρομοιάζεται με τους τυραννοκτόνους Αριστογείτονα και Αρμόδιο αντιστοίχως, για να καθιερωθεί ως υπέρμαχος της δημοκρατίας και αντίπαλος κάθε τυραννικής και αυταρχικής εξουσίας. Αναφορικά προς τη γραμματεία του 5 ου αιώνα, ο ήρωας και ο μύθος του κυριαρχούν στην τραγωδία 28. Οι Αθηναίοι δραματουργοί εμπνεύστηκαν από τα κατορθώματα και τη ζωή του ήρωα, τον ταύτισαν με την πόλη, τα ιδεώδη και τις αντιλήψεις της. Ανάμεσά τους και ο Ευριπίδης που συνέγραψε αρκετές τραγωδίες με πρωταγωνιστή ή βασικό πρόσωπο τον Θησέα τις οποίες θα αναπτύξουμε ενδελεχώς στα επόμενα κεφάλαια. Από τις τραγωδίες του Ευριπίδη που αφορούν στον Θησέα ο Αιγέας, ο Θησέας, η Αλόπη, ο αμφιλογέμενος Πειρίθους, ο Ιππόλυτος Καλυπτόμενος και το σατυρικό δράμα Σκίρων έχουν διασωθεί μόνο αποσπασματικά, ενώ εκείνες που έχουν ολοκληρωτικά παραδοθεί σε εμάς είναι οι Ικέτιδες, ο Ηρακλής Μαινόμενος και ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος. 28 ό.π: 153. 16

Ο Θησέας στον Ιππόλυτο Στεφανηφόρο (428 π.χ.). Ιππόλυτος Καλυπτόμενος και Ιππόλυτος Στεφανηφόρος. Ο Ιππόλυτος Καλυπτόμενος παίρνει το όνομά του από την γεμάτη φρίκη και αποτροπιασμό κίνηση του ήρωα να καλύψει (καλύψασθαι) το κεφάλι του, προκειμένου να αποφύγει την μόλυνση από την προσέγγιση της Υαίδρας 29. Ανάλογα όμως αισθήματα απέχθειας φαίνεται πως προκάλεσε και στο αθηναϊκό κοινό το πρώιμο αυτό έργο του Ευριπίδη που απέτυχε παταγωδώς. Για το λόγο αυτό είναι εμφανές πως ο Στεφανηφόρος γράφεται συνειδητά ενάντια στην πρώτη εκδοχή, όπως άλλωστε μαρτυρούν αρκετές παραδοξότητες του σκηνικού, αλλά και της πλοκής 30. Δεν παύει όμως στις κύριες κατευθύνουσες την κατάρα ως αποτέλεσμα των ψευδών υποδείξεων της Υαίδρας, την καταδίκη του Ιππόλυτου από τον πατέρα του, την εξόντωση του από τον θαλάσσιο ταύρο (πρβλ. απόσπασμα 442Ν 2 ), την τελική αποκάλυψη της αλήθειας (πρβλ. απόσπασμα 446Ν 2 ) να ακολουθεί τον Καλυπτόμενο 31. Είναι η προσέγγιση των χαρακτήρων στον Καλυπτόμενο που συνιστά την ουσιαστική διαφορά των δυο εκδοχών. τον Καλυπτόμενο και σε φανερά πιο ήπιο βαθμό στο Στεφανηφόρο δραματοποιείται η αρχαϊκή πλευρά του μύθου του Θησέα. Η εικόνα του στο αποσπασματικά σωζόμενο έργο είναι συμβατή με το ηθικό πρότυπο του εκπολιτιστή ήρωα χωρίς βέβαια τις «δημοκρατικές περγαμηνές» και οι νύξεις σε κατορθώματα, όπως η εγκατάλειψη της Αριάδνης ή απαγωγή της Ελένης ή η αντίστοιχη απόπειρα απαγωγής της Περσεφόνης στον Κάτω Κόσμο αρθρώνονται ηχηρά 32. Ο Θησέας είναι φανερά έκνομος, απέχει παρασάγγας από την πολιτισμένη τάξη της πόλεως κράτους, η Υαίδρα 29 Αντίστοιχη είναι η κίνηση του Ηρακλή μετά την παιδοκτονία [Webster, 1967: 65 και Barrett, 1964: 11]. 30 Mills, 1997: 186. 31 ό.π: 197, 205. 32 ό.π: 188. 17

πρόστυχη και απεχθής. Καμιά επιλογή αστικής συνείδησης δεν προσδίδεται στους δυο τους, που εμφανώς ενσαρκώνουν έναν πριμιτιβιστικό κόσμο 33. Αλλά και ο Ιππόλυτος παραμένει μέχρι τέλους αποκομμένος από την αστική ζωή όπως χαρακτηριστικά δείχνει το TGFr, απόσπασμα 446, όπου με το θάνατό του υπερβαίνει την κοσμική κλίμακα και η θέωση του επευφημείται ως άθλος από το χορό. αφώς είναι πιο σχηματικές, «κυκλώπειες» οι φιγούρες του Καλυπτόμενου που όχι μόνο δεν εμπλέκονται στα πλοκάμια των θεών, αλλά απολαμβάνουν την τραχιά ανεξαρτησία τους έχοντας ως μοναδικό ελατήριο τα πάθη και τις επιθυμίες τους. τερούνται πολυπλοκότητας, αδιαφορούν για το θείο ή το νόμιμο, όπως όταν κάποιος συμβουλεύεται μόνο εκ των υστέρων να καλέσει τους θεούς αν το επιθυμεί (TGFr, απόσπασμα 432) ή αλλού παροτρύνεται η ασέβεια στους νόμους υπό δυσχερείς περιστάσεις και η τέλεση οποιασδήποτε πράξης αυτές απαιτούν (TGFr, απόσπασμα 433). Η μετάβαση από το πρωτόγονο καθεστώς σε εκείνο της σύννομης συμπεριφοράς του πολίτη δεν λαμβάνει ποτέ χώρα στον Ιππόλυτο Καλυπτόμενο. Οι ήρωες ζουν σε έναν κόσμο κτηνώδη, όπου η ευσέβεια παραγκωνίζεται και η αυθαιρεσία είναι ο μοναδικός κανόνας προκειμένου να επιτευχθούν οι ανθρώπινοι στόχοι (TGFr, απόσπασμα 434). Ο Στεφανηφόρος αντίθετα αμβλύνει την τραχύτητα του αρχαϊκού κόσμου και τελικά εξομαλύνει το πέρασμα στη νομιμότητα της πόλεως 34. Σο εγχείρημα του Στεφανηφόρου πέρα από την πρόκληση που συνιστά για το ταλέντο του δημιουργού, ενισχύει την παραδοχή πως ο διαρκής επαναπροσδιορισμός του μύθου τον καθιστά πιο ελκυστικό. Η εκ νέου δραματοποίηση της πλοκής διατηρεί το παραδοσιακό, μυθικό πλαίσιο, αλλά κατά ριζοσπαστικό τρόπο αποκαθιστά το βασιλικό ζεύγος. Ο Ευριπίδης δίνει στο Θησέα κάθε ελαφρυντικό για τις πράξεις του, αν και κεντρικός στόχος της αναμόρφωσης δεν είναι τόσο ο ίδιος, όσο η Υαίδρα. Ο Θησέας εξακολουθεί να 33 Walker, 1995: 125. 34 ό.π: 127. 18

είναι απεκδυμένος από τη συμβατική, ιδεολογική σκευή που του έχει προσδώσει ο αθηναϊκός μύθος και η γραμματεία του 5 ου αιώνα 35. Ο Ευριπίδης χειραγωγεί τις αποκλίνουσες από την παράδοση αναπαραστάσεις του ήρωα στη συνείδηση του κοινού του, όχι μόνο παραγκωνίζοντας την πολιτική ορθότητα 36 του αθηναϊκού μύθου, αλλά και υπονομεύοντας έμπρακτα στο Στεφανηφόρο το ιδεώδες πρότυπο του ιμπεριαλιστή αρχηγού της δημοκρατικής Αθήνας. Πολύ περισσότερο στη πιο πρώιμα σωζόμενη εμφάνιση του Θησέα στην τραγωδία φιλοτεχνείται εν πολλοίς το πορτρέτο ενός βίαιου, ανελέητου, απερίσκεπτου και άτεγκου παιδοκτόνου που ενδεχομένως εξακολουθεί να προσβάλλει τις αθηναϊκές ευαισθησίες 37. Ωστόσο με το Στεφανηφόρο, ο Ευριπίδης ζητά εξιλέωση από το κοινό του και κατορθώνει να αποσπάσει ένα από τα λίγα πρώτα του βραβεία 38. Η δράση του Καλυπτόμενου λαμβάνει χώρα στην Αθήνα, την οποία επισκέπτεται ο Ιππόλυτος για να λάβει μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια, όπως μαρτυρά και ο στίχος 24 του Στεφανηφόρου. Η μετάθεση του σκηνικού του σωζόμενου έργου στην Σροιζήνα υποστηρίζεται με το δραματουργικό εύρημα της εξορίας του Θησέα, προκειμένου να εξαγνιστεί από το φόνο των εξαδέλφων του Παλλαντίδων και η Υαίδρα τον ακολουθεί. Όπως πιθανόν στον Καλυπτόμενο, η απουσία του Θησέα στην αρχή επινοείται επίσης για τις ανάγκες της πλοκής 39. Σο ταξίδι του Θησέα στον Άδη ως χρονικός προσδιορισμός για την ερωτική κρούση της Υαίδρας στον Ιππόλυτο είναι κοινός τόπος στο μύθο, στον οποίο μένει πιστός ο Καλυπτόμενος, μόνο που στον Στεφανηφόρο πριμοδοτείται η εκδοχή της θεωρίας (στίχοι 792-793). Αυτή η αντιθετική προς την παράδοση επιλογή υπαγορεύεται από την αναγκαιότητα να περιοριστεί η απουσία του ήρωα μόνο στην αρχή του έργου, έτσι ώστε η έλευσή του να θέσει σε λειτουργία 35 Mills, 1997: 188, 193 και Barrett, 1964:13. 36 τον αθηναϊκό μύθο, η συνέργεια του Θησέα στο εγχείρημα του Πειρίθου εξωραΐζεται ως τεκμήριο έμπρακτης αφοσίωσης και η απαγωγή της Ελένης λογοκρίνεται (Mills, 1997: 204). 37 ό.π: 186-188. 38 ό.π: 186, 197. 39 Webster, 1967: 65 και Barrett, 1964: 13. 19

τη χιονοστιβάδα της τραγικής εξέλιξης. Η εκδοχή της θεωρίας γίνεται έτσι απολύτως συμβατή με την ανάγκη να παραληφθεί το πινακίδιο από το μοναδικό πρόσωπο που θα έχει λόγους να εξοντώσει τον Ιππόλυτο 40. τον Καλυπτόμενο, η άπιστη φύση του ήρωα σύμφυτη με την αρχαϊκή του φύση είναι αναμφισβήτητη, παρά τις πενιχρές αποδείξεις και καθοριστική για την πλοκή. Είναι το αξιόμεμπτο αδίκημα του Θησέα να απαγάγει την Περσεφόνη που εξωθεί τη Υαίδρα να ερωτευτεί τον Ιππόλυτο. Η απιστία καθιστά έτσι από δραματουργική άποψη πρόσφορη την ερωτική πρόταση της Υαίδρας στον Ιππόλυτο 41. το Στεφανηφόρο από την άλλη, μόνο υπαινικτικά αναφέρεται το ενδεχόμενο της απιστίας του Θησέα προς τη Υαίδρα ως αιτία της κατάθλιψής της (στίχοι 151-154 και 320) κλονίζοντας μάλιστα ειρωνικά οποιεσδήποτε αξιώσεις του στα προνόμια του ευπατρίδη τίτλος με τον οποίο για πρώτη φορά αποκαλείται στο έργο (στίχος 152). Όμως ο υπαινιγμός απορρίπτεται κατηγορηματικά (στίχος 329). Παρότι οι υποψίες κλιμακώνονται εκ νέου στον αγώνα λόγου πατέρα και γιου (στίχος 1083), όπου ο Ιππόλυτος απεύχεται τη νοθεία, πουθενά δεν επιβεβαιώνονται ανοιχτά άλλες αιτίες πλην των φυσικών για το θάνατο της μητέρας του. Εξάλλου, η απουσία του Θησέα σε θεωρία απομακρύνει ως ανυπόστατη την εκδοχή της περιπέτειας στον Κάτω Κόσμο που ευθύνεται για τη μυθική ανυποληψία του ήρωα 42. Σουναντίον, η αγάπη του Θησέα για τη Υαίδρα επιβεβαιώνεται απόλυτα στις αντιδράσεις του (στίχοι 817-822) στο Στεφανηφόρο. Η συντριβή του είναι απολύτως κατανοητή δεδομένης της τυφλής αγάπης του και της οικογενειακής απόγνωσης που τον βαραίνει, στοιχεία που στερείται ο Ιππόλυτος λόγω της εμμονής του στον εργένικο βίο. Αυτή η συναισθηματική ανισοκατανομή αισθητοποιεί τη μοναχικότητα του Ιππόλυτου στον αντίποδα του έγγαμου βίου 40 Mills, 1997: 203. 41 ό.π: 203-205, Webster, 1967: 65 και Walker, 1995: 126. 42 Walker, 1995: 115, 137 και Mills, 1997: 204. 20

Θησέα και Υαίδρας, καθώς αντιπαρατίθενται συνειρμικά η συγκινησιακή προσκόλληση του Θησέα στη Υαίδρα, όταν την αντικρίζει απαγχονισμένη (επιθυμία θανάτου στίχοι 836 και εξής, υπόσχεση αιώνιας αφοσίωσης 43 στίχοι 860-861) με την απότομη απόρριψη που αυτή εισπράττει από τον Ιππόλυτο 44. Σο πάθος του Θησέα για τη Υαίδρα τον καθιστά απόλυτα ευάλωτο, απόλυτα υποταγμένο σε οποιοδήποτε ισχυρισμό της ακόμα και πριν αυτός διατυπωθεί, πολύ περισσότερο όταν παγιδεύει τον ήρωα στη σαγήνη του πινακιδίου (ἔa ἔa τί δή ποθ τι σημναι νέον; στίχοι 856-857) 45. Είναι ειρωνικό το γεγονός πως αυτή η αξιέπαινη αγάπη φέρνει τον όλεθρο. Κατ ουσίαν είναι τα έντονα πάθη (συντριβή Θησέα, απόγνωση Υαίδρας από τον ακατανίκητο έρωτα της) που γίνονται το υπόβαθρο της επερχόμενης καταστροφής (οργή κατάρας) 46. τον Καλυπτόμενο, η Υαίδρα διατυπώνει η ίδια τις κατηγορίες της στο Θησέα. Είναι επίσης παρόντες και οι δυο, όταν ο αγγελιοφόρος ανακοινώνει το θάνατο του Ιππόλυτου και εκείνη ορμά μέσα στο παλάτι για να αυτοκτονήσει. Ο Θησέας λοιπόν γνωρίζει την αλήθεια πριν από το θάνατό της. Όπως και στην περίπτωση του Ιππόλυτου το πτώμα της εμφανίζεται με το εκκύκλημα. Η μεταξύ τους λοιπόν αντιπαράσταση μεγεθύνει την ενοχή του ήρωα από τη στιγμή που του προσφέρθηκε η δυνατότητα να την ανακρίνει. Ενώ λοιπόν, στον Στεφανηφόρο η αυτοκτονία της ενδυναμώνει την καταγγελία της και η τυφλή αγάπη του Θησέα για αυτή δικαιολογεί εν πολλοίς την ευπιστία του και την παράβλεψη των λόγων του γιου του, ο Θησέας του Καλυπτόμενου στερείται ανάλογου ελαφρυντικού. Η ενοχή τον βαρύνει αποκλειστικά εξαιτίας της απερίσκεπτης εμπιστοσύνης που δείχνει στη σύζυγό του. Η αφέλειά του καθιστά κτηνώδη την καταδίκη του γιου του 47. Έτσι ο Θησέας ευθύνεται εξολοκλήρου για την τραγωδία που πηγάζει από 43 Η αιώνια πίστη που υπόσχεται ο ήρωας αξιοσημείωτα αντιπαραβάλλεται προς την μυθολογική φήμη του. 44 Mills, 1997: 204, 212. 45 Walker, 1995: 126. 46 Mills, 1997: 204, 210, 212. 47 ό.π: 201, 210, Barrett, 1964: 14 και Webster, 1967: 70. 21

το πάθος της Υαίδρας, χωρίς οι θεοί να έχουν την παραμικρή συμμετοχή. Ση στιγμή όμως που στον Καλυπτόμενο η έμφυτη στο χαρακτήρα των προσώπων αμαρτία (ἔμφυτα, TGFr, απόσπασμα 444, στίχος 2) υπερακοντίζει την θεϊκή υπαιτιότητα (θεήλατα, TGFr, απόσπασμα 444, στίχος 2), η συνενοχή θείου και ανθρώπινου παράγοντα είναι αξεδιάλυτη στο Στεφανηφόρο. Οι συμπεριφορές και τα κίνητρα των προσώπων συνδέονται μεταξύ τους αλλά και με τα αντίστοιχα θεϊκά που επιταχύνουν τις εξελίξεις της ανθρώπινης δράσης αδιάρρηκτα 48. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης και η σύγκριση των αντιπαραστάσεων μεταξύ των κύριων χαρακτήρων στα δυο έργα. το Στεφανηφόρο οι εμφανίσεις του Ιππόλυτου στη σκηνή για τις κεντρικές αντιπαραστάσεις σκηνοθετούνται επιδέξια (στίχοι 661, 902), ενώ ο αγώνας λόγου με τον πατέρα του αναλαμβάνει να σκιαγραφήσει ενδελεχώς το χαρακτήρα του νεαρού, λειτουργία που επιτελούσαν οι αντίστοιχες συζητήσεις του με την τροφό και τη Υαίδρα στον Καλυπτόμενο. αφώς λοιπόν ο Καλυπτόμενος παρείχε περισσότερες, δραματικές συναντήσεις μεταξύ των πρωταγωνιστών (της Υαίδρας με τον Ιππόλυτο και του Θησέα με τη Υαίδρα, του Ιππόλυτου με τον πατέρα του) σε σχέση με το Στεφανηφόρο ο οποίος τις υποκαθιστά με τον αγώνα λόγου των δυο ανδρών 49. τον Καλυπτόμενο υπονοείται πως είναι πάλι ο γιος που προκαλεί την αντιπαράθεση με τον πατέρα του, προκειμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Αυτή η αντιπαράσταση παίρνει τη μορφή ανάκρισης. Αντίθετα όμως από το Στεφανηφόρο, ο Θησέας μόνο στο τέλος της ακρόασης εκστομίζει την κατάρα και ενδεχομένως προσθέτει την τιμωρία της εξορίας. Είναι εμφανής η δραματουργική σκοπιμότητα της αντιστροφής 50 στη σειρά των γεγονότων, παρότι ενισχύεται η διαπίστωση πως η επιδίωξη της απόκλισης από την αρχική 48 Walker, 1995: 126 και Mills, 1997: 199, 208. 49 Webster, 1967: 69 και Mills, 1997:202. 50 ύμφωνα με τον Barrett (1964: 44), η φυσική πορεία στον Ιππόλυτο Καλυπτόμενο είναι για το Θησέα να καταδικάσει και να καταραστεί τον Ιππόλυτο, μέσα σε θυμό, καθώς η Υαίδρα διατυπώνει την κατηγορία της και για τον Ιππόλυτο να πεθάνει χωρίς να γνωρίσει το γιατί. 22

εκδοχή απολήγει σε παραδοξότητες στην πλοκή. Η άρθρωση της κατάρας από τον Θησέα εν απουσία του γιου του διασφαλίζει την αποτυχία του Ιππόλυτου να υπερασπιστεί τον εαυτό του απέναντι στις προκατασκευασμένες κατηγορίες του πατέρα του, κατά τον τυπικά ευριπιδικό αγώνα που ακολουθεί 51. Ενδεικτικά αποσπάσματα από τον πιθανό αγώνα του Καλυπτόμενου παρέχει ο Barrett 52 (π.χ. απόσπασμα Ν) και πιθανολογεί ένα άλλο απόσπασμα Κ που ίσως παρεμβάλλεται ανάμεσα στην κατηγορία της Υαίδρας και την κατάρα. Η εκδοχή του όμως για το τελευταίο συσκοτίζει τη θέση της κατάρας: από τα λεγόμενα του Barrett παραμένει ακατανόητο αν αυτή ακολουθεί την κατηγορία της Υαίδρας ή την κατά πρόσωπο ανάκριση του Ιππόλυτου από τον Θησέα. Η Mills 53 από την πλευρά της ακολουθώντας τον Barrett ενδεχομένως πιο προσεκτικά από τη δική μας ανάγνωση αποδίδει τα αποσπάσματα 437 και 438 στην αναμέτρηση πατέρα και γιου μετά την κατηγορία της Υαίδρας. Θεωρεί το πρώτο σχόλιο του Θησέα στον Ιππόλυτο και το δεύτερο απάντηση του νεαρού από την οποία συνάγει υπόνοιες για ροπή του Θησέα στην ύβρη και την τυραννική συμπεριφορά. υμπεραίνει λοιπόν πως το έργο αναβαθμίζει την εικόνα του γιου έναντι της αντίστοιχης εντελώς αντιπαθούς του βασιλιά. Παρότι το απόσπασμα 439 ανακαλεί το στίχο 925 του Στεφανηφόρου για τη φωνή της εμπιστοσύνης και της προδοσίας, η Mills 54 εικάζει πως δεν μπορεί να στηρίξει πειστικά την ύπαρξη αντιπαράθεσης ανάμεσα σε πατέρα και γιο, εφόσον ανάλογοι αφορισμοί για τον ανέντιμο λόγο είναι συμβατικοί σε όλο το έργο. Αντίθετα μάλιστα από τον Barrett που εντάσσει το απόσπασμα 433 στη διαμάχη πατέρα και γιου με το αιτιολογικό των υπαινιγμών που αυτό αφήνει στην ενσυνείδητα αυθαίρετη και απολυταρχική συμπεριφορά του Θησέα, η Mills το αποδίδει στη Υαίδρα. τον Καλυπτόμενο η φυσιολογική εξέλιξη είναι η κατάρα του Θησέα να 51 ό.π: 11, 15, 44. 52 ό.π: 44. 53 Mills, 1997: 201. 54 ό.π: 202. 23

αποτελεί την τρίτη ευχή που έχει απομείνει στον ήρωα από τον πατέρα του Ποσειδώνα, ώστε να διασφαλίζεται το ανέκκλητο της. το Στεφανηφόρο προκρίνεται δραματουργικά η εδραίωση της αβεβαιότητας του Θησέα για την αποτελεσματικότητά της, για αυτό η κατάρα είναι η πρώτη από τις τρεις ευχές. Σο μοτίβο των τριών ευχών είναι παγιωμένο στην παράδοση όπως μαρτυρά η επίμονη από την πλευρά του δραματουργού αναφορά στον αριθμό τους και στα δυο έργα γεγονός που για την περίπτωση του Στεφανηφόρου υπαγορεύει το τέχνασμα του ανέκκλητου. ίγουρα ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται ο Ευριπίδης την κατάρα στο Στεφανηφόρο αφήνει σε αντίθεση με τον Καλυπτόμενο περιθώρια συμπάθειας για τον ήρωα 55. Η κατάρα. Η κατάρα του Θησέα για τον Ιππόλυτο αρθρώνεται σπασμωδικά, στο ξέσπασμα οργής που πυροδοτεί η ανακάλυψη του πινακιδίου. Η λέξη «κατέργaσαι» (στίχος 888) εκλύει επιτελεστικά, όσο και αστόχαστα την καταλυτική δύναμη που η κατηγορία της Υαίδρας παρασκηνιακά έχει παροχετεύσει. Ο Θησέας τελεί εν θερμώ, σε ένα καθεστώς ιερής οργής, μια κατάσταση παραφοράς που διαγράφει τις συνηθισμένες, μυθολογικές αναφορές στην μετριοπάθεια ως τυπικό χαρακτηριστικό του 56. Η κατάρα των στίχων 888-890 συμπληρώνεται από την καταδίκη της εξορίας (στίχος 895-899), ενεργοποιώντας το τραγικό ως κρίση, έκρυθμη κατάσταση, κίνδυνο και δευτερογενώς σε αισθητικό επίπεδο εγκαινιάζει την αρχή της παράβασης, της διάρρηξης των συμβατικών αναπαραστάσεων του ήρωα. Οι δυο καταδίκες (κατάρα θανάτου και εξορία) λειτουργούν ως εναλλακτικές, δημιουργώντας ένα άφευκτο δίκτυο εξόντωσης για τον Ιππόλυτο, σε θεϊκό και ανθρώπινο επίπεδο. Εντούτοις, η διάζευξη υποσκάπτει τη ρητορική του ολέθρου που ο Θησέας επιφυλάσσει στον δολοφόνο της Υαίδρας. Οργή, αμφιβολία, δισταγμός κατακλύζουν τον ταραγμένο ψυχισμό του ήρωα που 55 ό.π: 213 και Barrett 1964: 39, 44. 56 Mills, 1997: 212-213 και Luschnig, Ramus 9 (1980): 96. 24

δυσπιστώντας για τη θεϊκή του καταγωγή καταφεύγει σε μια ενδεχομένως πιο διαλλακτική, καθότι αποτρέψιμη όταν η αλήθεια αποκαλυφθεί εφικτή διόλου, εξωπραγματική τιμωρία (στίχοι 893-898, 973-975) 57. Η εναλλαγή των τιμωριών όχι μόνο επιβεβαιώνει τις αμφιβολίες του ήρωα για την αποτελεσματικότητα των «ἀρῶν», αλλά πιστοποιεί πως είναι η πρώτη φορά που ο Θησέας καταφεύγει σε μια από τις τρεις ανέκκλητες όπως τονίζει ο Ευριπίδης κατάρες 58. Δραματουργικά, η κατάρα κολοβώνει τον αγώνα λόγου που ακολουθεί με την εμφάνιση του Ιππόλυτου. Κάθε προοπτική σωτηρίας για τον τελευταίο ακυρώνεται και η λειτουργικότητα της αντιπαράθεσης περιορίζεται στη συγκρουσιακή τροπή που αυτή σηματοδοτεί για τις σχέσεις πατέρα και γιου. Σο τυπικό στοιχείο της διαμάχης καλείται να δώσει δραματική υπόσταση σε ένα κενό σημαίνον, την ουσιαστική έλλειψη επαφής των δυο ανδρών 59. Παρότι δευτερεύων ο ρόλος του Θησέα στον Ιππόλυτο Στεφανηφόρο, το έργο δεν παύει να είναι με αξιώσεις και δική του τραγωδία, αν ληφθεί υπόψη πως, ενώ αντλεί δύναμη από τη συγγένεια του με τους θεούς, καταλήγει να ασεβεί. Ενώ συγκρούεται με το γιο του, αποδεικνύεται τόσο όμοιός του στην μεταξύ τους αντιπαράθεση. Αν και ευπατρίδης καταλήγει ευάλωτος και εκ νέου μιαρός, αυτή τη φορά εξαιτίας του φόνου του παιδιού. Σο ηρωικό παρελθόν που επικαλείται για να τιμωρήσει ένα έγκλημα ερωτικής φύσης δεν είναι άμεμπτο 60 δεδομένης της ενοχής που τον βαραίνει από τη δολοφονία των εξαδέλφων του Παλλαντίδων. τον αγώνα λόγου ουσιαστικά δεν κάνει άλλο, από το να μεταβιβάζει το δικό του αληθινό έγκλημα στη σφαίρα του φανταστικού, αποδίδοντας στον Ιππόλυτο το φόνο της μητριάς του. Ο Θησέας επεκτείνει το δικό του μίασμα όλο και περισσότερο εναντίον των μελών της δικής του οικογένειας όπως χαρακτηριστικά ισχυρίζεται ο Walker 61. 57 Mills, 1997: 213 και Blomqvist, Hermes 110 (1982): 412. 58 Barrett, 1964: 166, 400 και Mills, 1997: 213-214. 59 Lloyd, 1992: 43-44. 60 Walker, 1995: 115-116. 61 ό.π: 116. 25

Ο αγώνας λόγου. Μόνο η φράση «κενοτάφιο της επικοινωνίας» θα μπορούσε να αποδώσει τον αγώνα λόγου που διεξάγεται εν συνεχεία μεταξύ πατέρα και γιου. Αν από την πλευρά του Θησέα είναι η προαναφερόμενη κατάρα που δυναμιτίζει τον αγώνα, από την πλευρά του Ιππόλυτου είναι το στίγμα της νοθείας που υποσκάπτει τη θέση του. Η αφύσικη προθυμία του να συνδράμει τον πατέρα του, η αδεξιότητα και η δουλοπρέπεια της ευγενικής του ανταπόκρισης προεξοφλούν τη δυσχερή του θέση 62. Η διαμάχη Ιππόλυτου και Θησέα δείχνει παραδειγματικά την ευριπίδεια δεξιοτεχνία στη σκηνοθεσία της τραγικότητας. Είναι η δραματουργική δομή που διηθίζει και πολλαπλασιάζει την τραγικότητα του έργου. Η πραγματική έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των χαρακτήρων, τους περιχαρακώνει στην άγνοια τους, που με τη σειρά της δημιουργεί τετελεσμένα γεγονότα. Ο Ιππόλυτος αγνοεί την αυτοκτονία της Υαίδρας και το θόρυβο που δημιούργησε η κατηγορία της. Δεν είναι παρών, όταν τον καταριέται ο πατέρας του. Ο Θησέας δεν μπορεί να φανταστεί το έγκλημα της Υαίδρας, την επιθανάτια αγωνία της, τις αιτίες της αυτοκτονίας της, τον όρκο σιωπής που έδωσε ο Ιππόλυτος στην τροφό και έντιμα τηρεί. Οι ήρωες δεν γνωρίζουν παρά επιφανειακά ο ένας το χαρακτήρα του άλλου. Δρουν και σκέφτονται σε απομόνωση, δεν μπορούν να κατανοήσουν ο ένας τη συναισθηματική κατάσταση του άλλου. Είναι χαρακτηριστικό της δεξιοτεχνικής γραφής του Ευριπίδη πως η παθητική τους απομόνωση τονίζεται με την έλλειψη μαρτύρων 63. Εξίσου παραδειγματικός είναι ο αγώνας λόγου για την ανάδειξη της θεμελιώδους στο έργο περατότητας που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη αντίληψη. Εκθέτει πασίδηλα τις πλευρές εκείνες που με την παρέμβαση της Αφροδίτης προκάλεσαν την καταστροφή των χαρακτήρων: ο Ιππόλυτος είναι αυστηρός στις 62 Blomqvist, Hermes 110 (1982): 410. 63 Luschnig, Ramus 9 (1980): 95-96. 26

αρχές του, ο Θησέας δύσπιστος για την «ηθική» του γιου του, άτεγκτος με την τιμωρία του, σαρκαστικός για τον όρκο που δεσμεύει τον Ιππόλυτο. Η εμμονή και των δυο στην «ορθοφροσύνη» τους δεν είναι ξένη προς εκείνη που αναγκάζει τη Υαίδρα να κυνηγήσει την καλή υστεροφημία ή λιγότερο δραστική στην τραγική έκβαση από την αγάπη του Θησέα για τη σύζυγό του 64. Πουθενά στην αντιπαράθεσή τους δεν απαντάται κοινό έδαφος κατανόησης. Δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, μιλούν ο ένας για τον άλλο, εγκλωβισμένοι σε μια σειρά διεργασιακών σφαλμάτων που συσκοτίζουν την αλήθεια. Σο μοτίβο της αλήθειας προς διερεύνηση διαστρεβλώνεται κατά συνέπεια σε μια αντιπαράθεση που κατ αρχάς τουλάχιστον μόνο πρόσωπο με πρόσωπο δεν διεξάγεται. Οι ερωτήσεις του Ιππόλυτου (στίχοι 902-915) προσκρούουν στην πεισματική άρνηση του Θησέα να αντιμετωπίσει κατάματα το γιο του. Όπως ο Ιππόλυτος προηγουμένως στη συζήτηση με την τροφό (στίχοι 616-651), ο Θησέας καταφεύγει σε γενικόλογες δολιχοδρομήσεις για το δέον και το ιδεατό και σε λαβυρινθώδεις υπαινιγμούς μιας άτεγκτης ηθικής που παρότι καταφανώς θέτουν στο στόχαστρο την παρουσία του γιου του, μόνο από τον στίχο 946 και εξής προσωποποιούνται ως κατηγορία εναντίον του 65. Η πρώτη γενίκευση του Θησέα (στίχοι 916-920, ὦ πόλλ ἁμαρτάνοντες οὐκ ἔνεστι νοῦς) εκλαμβάνεται ως ιδιάζουσα και άτοπη από τον Ιππόλυτο (στίχος 923-924, ἀλλ οὐ γάρ ἐν δέοντι κακοῖς). Αντιλαμβάνεται σταδιακά την επίθεση που έμμεσα του ασκείται (στίχος 932, ἀλλ ἦ τις εἰς σόν ἔχει).ο Θησέας ωστόσο εμμένει στην εμμεσότητα των αφορισμών που του προκαλεί το ειδεχθές «έγκλημα» του Ιππόλυτου και καταλήγει να ναρκοθετεί την επικοινωνία και την ανάδυση της αλήθειας, τη στιγμή ακριβώς που αποθεώνει την πρώτη και ευαγγελίζεται τη δεύτερη (στίχοι 925-931, φεῦ, χρν βροτοῖσι ἂν ἠπατώμεθα). Φωρίς άλλο η επιθυμία του για σαφείς αποδείξεις τον εμπλέκει σε μια 64 Mills, 1997: 214. 65 Luschnig, Ramus 9 (1980): 95, Lloyd, 1992: 44-45, Segal, 1993: 93 και Mills, 1997: 215. 27

ασύμμετρη και για αυτό αδύνατη επικοινωνία, μια κοινοποίηση που αυτοακυρώνεται 66. Ο Θησέας κορυφώνει τη μακροσκελή του επίθεση στρέφοντας τον τρίτο αφορισμό (στίχοι 936-942, φεῦ τς βροτείας κακούς πεφυκότας) ευθέως εναντίον του Ιππόλυτου (στίχοι 943-947, σκέψασθε δ ἐναντίον πατρί) σε μια κατεξοχήν ευριπιδικής κοπής τακτική, κρίσιμη για την ευρύτερη προβληματική της διδακτέας αρετής ή της διάκρισης του δίκαιου και του αληθινού στο έργο και ενδεικτική των αναχωμάτων που καθένας από τους δυο ορθώνει στη μεταξύ τους επικοινωνία. Περιορισμοί, αποστροφές των βλεμμάτων, έλλειψη μαρτυριών, αφορισμοί καταστέλλουν επίμονα την αλήθεια, όταν δεν την παραμορφώνουν. Η ευθεία επίθεση του Θησέα προκαλεί τη φρίκη του Ιππόλυτου που καλύπτει το πρόσωπό του. Μοιάζει η πρόκληση του Θησέα να μην υπολογίζει πια το μίασμα του «φονιά», τη στιγμή που ο Ιππόλυτος αδυνατεί στο άκουσμα της κατηγορίας να κοιτάξει τον πατέρα του (στίχοι 946-947). Ο αγώνας λόγου προφανώς παγιώνει μια χρονίζουσα κατάσταση ασυνεννοησίας και αποξένωσης πατέρα και γιου 67. Η οργή του Θησέα ματαιώνει κάθε απόπειρα διαλεύκανσης της υπόθεσης. Η κατηγορία σε βάρος του Ιππόλυτου είναι απόφαση ειλημμένη και ό,τι επακολουθεί είναι μια δριμεία επίθεση που καταρρακώνει ηθικά τον εγκαλούμενο (στίχοι 946-957). Ο Θησέας εμπαίζει το χαρακτήρα του γιου του, τις αρχές και τον ασκητικό τρόπο ζωής του, τη θρησκευτική του αφοσίωση (στίχος 949-951) 68. Όπως το αγριεμένο πλήθος, ο Θησέας δεν κάνει άλλο παρά να προπηλακίζει τον Ιππόλυτο, να τον εξοστρακίζει από το κοινωνικό σύνολο, να χρεώνει στην υποκρισία του τη μαρτυρία της σωρού και μαζί μια σειρά από ενδεχόμενα κίνητρα, όπως το ερωτικό πάθος. Όρκοι, και νοθεία εξαρχής 66 Lloyd, 1992: 45, Luschnig, Ramus 9 (1980): 96 και Segal, 1993: 93, 139, 150. 67 Luschnig, Ramus 9 (1980): 95-96 και Lloyd, 1992: 45. 68 Lloyd, 1992: 45, 48. 28

καταρρίπτονται ως ελαφρυντικά και ο Θησέας είναι αποφασισμένος να εξαντλήσει την αυστηρότητα επί του γιου του, καταδικάζοντάς τον σε εξορία την οποία επικυρώνει με την επίκληση των ληστών (ίννη) και της τοποθεσίας του κορινθιακού άθλου (κιρώνιοι Βράχοι) του 69. υγκεκριμένα, εγκαλεί το γιο του για ένα αδίκημα σεξουαλικής φύσης (στίχος 946), κάτι για το οποίο ο ίδιος δεν ήταν λιγότερο διαβόητος στην μυθική παράδοση. Περιπαίζει τις αξιώσεις του Ιππόλυτου για την προνομιακή του σχέση με το θείο (στίχοι 948-949), τη στιγμή που ο ίδιος εκμεταλλεύεται τη θεϊκή του καταγωγή για να τον εξοντώσει (στίχος 888). Περιγελά τις τιμές που ο νέος αποδίδει στους καπνούς (στίχος 954) ενώ είναι ο ίδιος που δεν διστάζει να τον καταδικάσει, στηριζόμενος αποκλειστικά στη γραπτή μαρτυρία που άφησε η νεκρή. Αξιώνει τη φωνή της εντιμότητας, αλλά παραβλέπει την εκδοχή του Ιππόλυτου, αφού το πτώμα της γυναίκας του είναι ισχυρότερο τεκμήριο από τα λόγια του γιου του 70. Αν για αυτόν η νοοτροπία του γιου του παρέμενε ανεξήγητη, τώρα σκιάζεται από την υποψία του εγκλήματος, προκαλώντας το λιγότερο τον σαρκασμό του: διαστρεβλώνει περιφρονητικά φράσεις που ο ίδιος ο Ιππόλυτος επικαλείται προς έπαινό του (στίχοι 948-949, 956-957, 994 και εξής, 1100). Αποκαλώντας τον Βάκχο (στίχος 954), τον μέμφεται για την ανωριμότητά του, την απόρριψη των πολιτικών του υποχρεώσεων. Τποτιμά την απομονωμένη από τον πολιτισμό διαβίωσή του στις άγριες εσχατιές της πόλης, παρά το γεγονός πως για τον Ιππόλυτο αυτή η διαβίωση συνιστά μια συνειδητή και πλήρως ικανοποιητική επιλογή. Αντί να αναζητήσει για τις υποψίες που τον βασανίζουν, το άλλοθι του γιου του σε όσα του είναι γνωστά για τον τρόπο ζωής του, πρόθυμα υιοθετεί τη χειρότερη εκδοχή, αδυνατώντας να καταλάβει πως το έγκλημα είναι αδιανόητο για τον Ιππόλυτο 71. 69 ό.π: 45, 48. 70 ό.π: 48, Luschnig, Ramus 9 (1980): 96 και Walker, 1995: 115-116. 71 Luschnig, Ramus 9 (1980): 96, Mills, 1997: 215 και Walker, 1995: 118, 137. 29