ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ενότητα 9: Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΝΙΣΜΟΥ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Α.Ε.Α.Θ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΙΕΡΑΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας 1 Τονίζεται ότι στον χριστιανικό μονισμό η μόνη αυθύπαρκτη πραγματικότητα, το Όντως Είναι, η απόλυτη ύπαρξη είναι η θεότητα. Η κτιστή πραγματικότητα προέρχεται από τη θεότητα και γι αυτό είναι απόλυτα εξαρτημένη από αυτήν. Το κτιστό και το άκτιστο διακρίνονται και διαφοροποιούνται από το γενητό και αγένητο της φιλοσοφίας. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 5
9.1 Η ιδιαιτερότητα του Σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο δύο πράγματα υπάρχουν: η θεότητα και η κτίση. Πέρα απ αυτά τίποτα άλλο ούτε υπάρχει ούτε νοείται. Ενώ είναι δύο διαφορετικά κατά τη φύση πράγματα, αποτελούν μια ενότητα. Η θεότητα είναι αυθύπαρκτη και η κτίση προήλθε από τη θεότητα και εξαρτάται ως προς την ίδια την ύπαρξή της από αυτήν.
9.2 Η ιδιαιτερότητα του Σχέση θεότητας και κτίσης. Η θεότητα: Δεσπόζει. Αγιάζει. Η κτίση: Είναι δούλη. Αγιάζεται.
9.3 Η ιδιαιτερότητα του Ο αγιασμός: Είναι η καταξίωση του είναι της κτίσης. Η ολοκλήρωσή της και ο καθαρμός της που οδηγεί στην τελείωση. Δεν έχει ηθική αλλά οντολογική σημασία. Αφορά μια σχέση που επιβάλλεται από την ίδια τη φύση των δύο πραγμάτων, που σημαίνει ότι η κτίση εξαρτάται από τη θεότητα ως είναι και ως διαρκής ανάπτυξη αυτού του είναι.
9.4 Η ιδιαιτερότητα του Συνύπαρξη θεότητας-κτίσης: Η κτίση συνυπάρχει αΐδια με τον Τριαδικό Θεό ως καταβολή στους δημιουργικούς λόγους της θείας βούλησης. Ο Θεός προϋπάρχει και η κτίση ακολουθεί.
9.5 Η ιδιαιτερότητα του Συνύπαρξη θεότητας-κτίσης (συνέχεια): Η ωριγενική θέση της προαιώνιας συνύπαρξης Θεού και κτίσης (Ὠριγένης, Περὶ Ἀρχῶν, 1,2,10 PG 11, 139B-140A), υιοθετείται από το Μ. Βασίλειο, αλλά εκφράζεται πιο εκλεπτυσμένα στη διδασκαλία του για τους δημιουργικοὺς λόγους των όντων στη θεία βούληση (Κατ Εὐνομίου 1, PG 29, 556D-557A). Αυτό σημαίνει ότι ο κόσμος ἐν τῇ σοφίᾳ τοῦ Θεοῦ καὶ δυνάμει κτηστικῇ μετ αὐτοῦ ἐστι ἀνάρχως (Εὐαγρίου Ποντικοῦ, Ἐπιστολὴ πρὸς Μελανίαν, Frank. σ. 619).
9.6 Η ιδιαιτερότητα του Συνύπαρξη θεότητας-κτίσης (συνέχεια): Η συμπερίληψη της κτίσης στη θεία πραγματικότητα έχει, προφανώς, αντιμανιχαϊστική κατεύθυνση.
9.7 Η ιδιαιτερότητα του Σχέση ακτίστου-κτιστού: Ο Θεός είναι το άκτιστο και η δημιουργία το κτιστό. Η απόσταση μεταξύ Θεού-κτίσης δεν είναι τοπική ή χρονική αλλά ριζική διάκριση κατά την ουσία ή τη φύση. Η διαφορά ακτίστου Θεού και κτιστής δημιουργίας είναι ριζική, πρωτογενής και βασική αλλά και καταργητική της απόλυτης ισχύος των προγενέστερων φιλοσοφικών κατηγοριών.
9.8 Η ιδιαιτερότητα του Σχέση ακτίστου-κτιστού (συνέχεια): Όλες οι άλλες διακρίσεις είναι δευτερεύουσες. Αυτό σημαίνει ότι κάθε διάκριση μεταξύ σωματικού και ασωμάτου, νοητού και υλικού, ορατού και αοράτου είναι σχετική. Η νοητή φύση είναι και αυτή κτιστή όπως και το υλικό, ορατό και αισθητό στοιχείο.
9.9 Η ιδιαιτερότητα του Σχέση ακτίστου-κτιστού (συνέχεια): Η οριοθέτηση της κτιστής πραγματικότητας και η σαφής διάκρισή της από την άκτιστη θεότητα φανερώνουν και τις αληθινές δυνατότητες της ανθρώπινης ψυχής. Ο Θεός είναι κτίστης, ενώ αυτή κτίσμα. Αυτός είναι δημιουργός, ενώ αυτή δημιούργημα. Δεν υπάρχει τίποτε κοινό ανάμεσα στη δική του φύση και στη δική της. Η πρώτη βασική συνέπεια όλων αυτών των σχέσεων και εξαρτήσεων είναι το γεγονός ότι στα κτιστά όντα κανένα απόλυτο πράγμα δεν υφίσταται. Μόνος απόλυτος, ασύγκριτος και αυθύπαρκτος είναι ο Τριαδικός Θεός.
9.10 Η ιδιαιτερότητα του Σχέση φιλοσοφίας-θεολογίας: Το άκτιστο και το κτιστό συγκρίνεται με τους αντίστοιχους φιλοσοφικούς όρους αγένητο και γενητό. Οι Πατέρες αποκαλούν το άκτιστο αγένητο και το κτιστό γενητό. Στην ελληνική φιλοσοφία όμως η ομοιότητα είναι εντελώς εξωτερική, γιατί και το γενητό και το αγένητο είναι άκτιστα.
9.11 Η ιδιαιτερότητα του Σχέση φιλοσοφίας-θεολογίας (συνέχεια): Στη φιλοσοφία το αγένητο: Είναι άφθαρτο, ανώλεθρο, αθάνατο γιατί είναι πάντοτε αμετάβλητο. Ισχύει σ αυτό η αρχή της ταυτότητας Α=Α. Το αγένητο είναι το νοητό στοιχείο, στο οποίο ανήκει η ψυχή.
9.12 Η ιδιαιτερότητα του Σχέση φιλοσοφίας-θεολογίας (συνέχεια): Το γενητό: Είναι φθαρτό και θνητό γιατί μεταβάλλεται. Δεν ισχύει η αρχή της ταυτότητας. Πρόκειται για το υλικό και αισθητό στοιχείο.
9.13 Η ιδιαιτερότητα του Στη φιλοσοφία όταν γίνεται λόγος για δημιουργία: Εννοείται ότι η άμορφη στόφα της ύλης παίρνει μορφή και κίνηση από το νοητό στοιχείο. Στη θεολογία το άκτιστο (αγένητο) και το κτιστό (γενητό) έχουν άλλη σχέση μεταξύ τους, μια σχέση αδιανόητη για την ελληνική φιλοσοφία.
9.14 Η ιδιαιτερότητα του Στη φιλοσοφία όταν γίνεται λόγος για δημιουργία (συνέχεια): Το κτιστό: Είναι ετερούσιο από το άκτιστο. Προέρχεται από το μη ον με τους δημιουργικούς λόγους της θείας βούλησης.
9.15 Η ιδιαιτερότητα του Διαφορά φιλοσοφίας-θεολογίας ως προς την κατανόηση του θείου όντος: Η ελληνική θεότητα είναι ακίνητη στην απόλυτη μοναξιά της. Έχει απεριόριστη ελκτική δύναμη που κινεί τα πάντα, αλλά η ίδια ως τέλεια και πάντοτε ίδια δεν κινείται. Το θείον ως τέλειο ον είναι ακίνητο και ακοινώνητο. Ο Θεός δεν είναι ούτε απρόσωπος ούτε προσωπικός, γιατί τέτοιο θέμα περσοναλισμού δεν είχε τεθεί.
9.16 Η ιδιαιτερότητα του Διαφορά φιλοσοφίας-θεολογίας ως προς την κατανόηση του θείου όντος (συνέχεια): Στη θεολογία δεν υπάρχει ακίνητη θεότητα. Οι Πατέρες δεν προβληματίζονται για την τελειότητα που πρέπει να είναι αναγκαστικά ακίνητη μια και δε χρειάζεται καμία ολοκλήρωση, γιατί διακρίνουν μεταξύ άκτιστης και κτιστής κίνησης. Ο Τριαδικός Θεός είναι κινητικός και κοινωνικός.
9.17 Η ιδιαιτερότητα του Διαφορά φιλοσοφίας-θεολογίας ως προς την κατανόηση του θείου όντος (συνέχεια): Τρισυπόστατη Μονάδα έχει μια αρχή, τον Πατέρα, που αϊδίως γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Άγιο Πνεύμα (αΐδια κίνηση). Η κτίση πραγματώνεται από την ενέργεια της θείας βούλησης. Ο Θεός είναι ζων πρόσωπο και στις ενδοτριαδικές και στις εξωτριαδικές σχέσεις.
9.18 Η ιδιαιτερότητα του Ο Τριαδικός Θεός: Είναι κινητικός, κοινωνικός, προσωπικός, ζωντανός. Στην κοινωνική σχέση των υποστάσεων θεμελιώνεται αΐδια η προσωπική ζωή. Το μυστήριο της Αγίας Τριάδας λύνει το πρόβλημα του προσωπικού Θεού, ο οποίος στην Αγία Γραφή παρουσιάζεται εκτός από τις σχέσεις του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, ως ζων πρόσωπο με σχέσεις προς τους ανθρώπους και την ιστορία.
9.19 Η ιδιαιτερότητα του Ο Τριαδικός Θεός (συνέχεια): Στην Τριάδα προηγείται η υπόσταση ή το πρόσωπο. Σπάζει η αφηρημένη άποψη της ουσίας. Κυριαρχεί το πρόσωπο του Πατέρα που είναι φορέας της ουσίας.
9.20 Η ιδιαιτερότητα του Ο Τριαδικός Θεός είναι ζων και δυναμικός: Τόσο στα δικά του αΐδια βάθη (αΐδια Τριάδα). Όσο και στην εκδήλωσή Του ως ενέργεια με τη δημιουργία και την τελείωση αυτής της δημιουργίας (οικονομική Τριάδα).
9.21 Η ιδιαιτερότητα του Ο Τριαδικός Θεός είναι ζων και δυναμικός (συνέχεια): Ο άνθρωπος, όπως και η κτίση στο σύνολό της, είναι εικόνα αυτού του Θεού. Έχει μέσα του τον δυναμισμό και την κίνηση, για να φτάσει κατά χάρη ως κτίσμα στη θεία τελειότητα. Γι αυτό και αρκετοί Πατέρες, παρόλο το στατικό κοσμοείδωλο της εποχής εκείνης, μίλησαν για την εξελικτική φορά του ανθρώπου και ολόκληρης της δημιουργίας.
9.22 Η ιδιαιτερότητα του Το πρόβλημα του τρόπου γενέσεως του κόσμου. Η θεολογία: Κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στο «ποιος» δημιούργησε τον κόσμο και στο πώς δημιουργήθηκε.
9.23 Η ιδιαιτερότητα του Η θεολογία (συνέχεια): Ο Θεός είναι ο δημιουργός όχι μόνο του εἴδους ή της ποιότητας αλλά και της ύλης και του είδους: ὁ Θεὸς οὐχ σχημάτων ἐστὶν εὑρέτης, ἀλλ αὐτῆς τῆς φύσεως τῶν ὄντων δημιουργός" (Μ. Βασιλείου, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, PG 29, 33Β). Έτσι, η φύση των όντων είναι, από την πρώτη στιγμή που ἐννόησεν τα όντα ο Θεός, ύλη και είδος μαζί αναπόσπαστα δεμένα. Η θεολογία θεωρεί θεόπνευστη τη διδασκαλία για το ποιος έκανε τον κόσμο.
9.24 Η ιδιαιτερότητα του Η θεολογία (συνέχεια): Για την ελληνική φιλοσοφία: Ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι αδιανόητος. Κατά βάση δε δέχεται δημιουργία, αλλά μορφοποίηση της κενής και άμορφης υλικής ουσίας. Όταν κάνει λόγο για δημιουργό επιχειρεί να περιγράψει το «πώς», δηλαδή τις φάσεις γενέσεως της μορφής σύμφωνα με μια νομοτελειακή κίνηση.
9.25 Η ιδιαιτερότητα του Για τη θεολογία το πώς: Είναι περιγραφή που μπορεί ακόμη και ο ανθρώπινος λόγος να κάνει. Γι αυτό ο Μ. Βασίλειος και ο Γρηγόριος Νύσσης ασχολούνται με τον τρόπο της δημιουργίας του κόσμου συνδυάζοντας τη διήγηση της Γενέσεως με τις προσωπικές τους απόψεις, διαμορφωμένες από το τότε επιστημονικό περιβάλλον.
9.26 Η ιδιαιτερότητα του Για τη θεολογία το πώς (συνέχεια): Ο Μ. Βασίλειος υποστηρίζει ότι όλα τα είδη των ζώων διαμορφώθηκαν πάνω στη γη σύμφωνα με τις σπερματικές καταβολές (χωριστά για κάθε είδος) που έβαλε ο δημιουργός στην ξηρά και στη θάλασσα. Η άποψη του Γρηγορίου Νύσσης είναι ακόμη πιο εντυπωσιακή. Ο Θεός κατέβαλε συγκεντρωτικά και ακαριαία όλων των όντων τις αφορμές, τις αιτίες και τις δυνάμεις.
9.27 Η ιδιαιτερότητα του Για τη θεολογία το πώς (συνέχεια): Από τις καταβολές αυτές έγινε ολόκληρη η δημιουργία. Ακόμη και ο άνθρωπος φυτεύθηκε ως σπερματική καταβολή (ο καθόλου άνθρωπος δίχως γένος). Έτσι προηγούνται ο καθόλου κόσμος και ο καθόλου άνθρωπος και έπειτα ακολουθούν οι διαμορφώσεις των επιμέρους φυσικών πραγμάτων και του πλήθους των ανθρώπων.
9.28 Η ιδιαιτερότητα του ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ: Για ποιον λόγο η χριστιανική φιλοσοφία θεωρείται ότι υποστηρίζει έναν ξεκάθαρο μονισμό, από τη στιγμή που οι Πατέρες της Εκκλησίας αναγνωρίζουν δύο πραγματικότητες, τη θεότητα και την κτίση; Τι σημαίνει ο αγιασμός της κτίσης από την θεότητα; Με ποιον τρόπο γίνεται κατανοητή η συνύπαρξη μεταξύ θεότητας και κτίσης; Ποια διάκριση θεωρείται πρωτογενής και βασική για τη χριστιανική φιλοσοφία και γιατί;
9.29 Η ιδιαιτερότητα του ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): Πώς εκφράζουν οι Πατέρες τη διάκριση μεταξύ κτιστού και ακτίστου με τους φιλοσοφικούς όρους της εποχής τους; Ποιος είναι ο χαρακτήρας του γενητού και του αγενήτου στη φιλοσοφία; Με ποιον τρόπο εννοεί τη δημιουργία η φιλοσοφία και με ποιον τρόπο η θεολογία; Ποια διαφορά υπάρχει μεταξύ φιλοσοφίας και θεολογίας ως προς την κατανόηση του θείου όντος;
9.30 Η ιδιαιτερότητα του ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): Ποιο διαχωρισμό προβάλλει η θεολογία, που η φιλοσοφία αγνοεί, ως προς τον τρόπο γένεσης του κόσμου; Τι σημαίνει για τη θεολογία το πώς;
9.31 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: 1. Η χριστιανική φιλοσοφία είναι ξεκάθαρα μονιστική, γιατί οι δύο διαφορετικές πραγματικότητες, η άκτιστη και η κτιστή, αποτελούν μια ενότητα. Η θεότητα είναι αυθύπαρκτη και η κτίση προέρχεται και εξαρτάται από τη θεότητα. Γι αυτό και οι Πατέρες υποστηρίζουν ότι η θεότητα δεσπόζει και αγιάζει, ενώ η κτίση είναι δούλη και αγιάζεται.
9.32 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 2. Ο αγιασμός της κτίσης από τη θεότητα έχει οντολογικό χαρακτήρα. Σημαίνει την καταξίωση της κτίσης, την ανάπτυξη και τον πλουτισμό της σε μια αδιάκοπη πορεία τελείωσης και ολοκλήρωσης. 3. Η κτίση συνυπάρχει προαιωνίως με τον Θεό ως καταβολή στους δημιουργικούς λόγους της θείας ύπαρξης.
9.33 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 4. Η διάκριση μεταξύ αδημιούργητου Θεού και δημιουργημένης πλάσης, ή διαφορετικά ακτίστου και κτιστού, η οποία φανερώνει την ουσιαστική διαφορά μεταξύ Θεού και κόσμου, είναι ριζική και πρωτογενής. Αυτό σημαίνει ότι οι άλλες προγενέστερες φιλοσοφικές διακρίσεις, όπως μεταξύ σωματικού και ασωμάτου, νοητού και υλικού, ορατού και αοράτου, είναι δευτερεύουσες.
9.34 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 5. Οι Πατέρες χρησιμοποιούν τους φιλοσοφικούς όρους ἀγένητο και γενητό, για να αποκαλέσουν το άκτιστο αγένητο και το κτιστό γενητό. Ωστόσο, η ομοιότητα είναι περισσότερο λεκτική-εξωτερική, καθώς στη φιλοσοφία τόσο το αγένητο όσο και το γενητό είναι «ἄκτιστα». 6. Το αγένητο της φιλοσοφίας είναι το αθάνατο, το αμετάβλητο και το νοητό στοιχείο, στο οποίο ανήκει η ψυχή, ενώ το γενητό αφορά το φθαρτό, θνητό, υλικό, αισθητό και μεταβλητό στοιχείο.
9.35 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 7. Στη φιλοσοφία όταν γίνεται λόγος για δημιουργία εννοείται ότι η άμορφη «στόφα» της ύλης παίρνει μορφή και κίνηση από το νοητό στοιχείο, ενώ στη θεολογία το κτιστό είναι ετερούσιο από το άκτιστο, και προέρχεται από το μη ον με τους δημιουργικούς λόγους της θείας βούλησης.
9.36 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 8. Η φιλοσοφία στη θεότητα αναγνωρίζει το τέλειο ον, που ως ακίνητο και ακοινώνητο, κινεί τα πάντα με απεριόριστη ελκτική δύναμη, ενώ η ίδια δεν κινείται. Αντιθέτως, στη θεολογία ακίνητη θεότητα δεν υπάρχει. Οι Πατέρες διακρίνοντας μεταξύ άκτιστης και κτιστής κίνησης δεν προβληματίζονται για την τελειότητα που πρέπει να είναι αναγκαστικά ακίνητη, και έτσι παρουσιάζουν τον Τριαδικό Θεό ως κινητικό, κοινωνικό, προσωπικό και ζωντανό τόσο στην αΐδια ύπαρξή Του, όσο και στην οικονομική Του φανέρωση.
9.37 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 9. Η θεολογία ως προς τον τρόπο γένεσης του κόσμου κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στο «ποιος» δημιούργησε τον κόσμο και στο «πώς» δημιουργήθηκε, διαχωρισμός αδιανόητος για τη φιλοσοφία. Μ αυτόν τον τρόπο οι Πατέρες ξεκαθαρίζουν ότι θεόπνευστη είναι η χριστιανική διδασκαλία που απαντά στο «ποιος» δημιούργησε τον κόσμο. Επίσης, οι Πατέρες επιμένουν ότι ο Θεός είναι δημιουργός όχι μόνο του είδους-μορφής αλλά και της ύλης.
9.38 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 9. (συνέχεια). Από την άλλη η ελληνική φιλοσοφία ως δημιουργία δέχεται τη μορφοποίηση της «κενής» και άμορφης υλικής ουσίας, γι αυτό όταν κάνει λόγο για δημιουργία προσπαθεί να περιγράψει τις φάσεις γενέσεως της μορφής σύμφωνα με μια νομοτελειακή κίνηση. 10. Για τη θεολογία το «πώς» αναφέρεται στην περιγραφή της εξέλιξης της κτιστής πραγματικότητας, κάτι που ανήκει στον ανθρώπινο λόγο, ο οποίος έχει την ικανότητα να ερευνά τη δημιουργία του Θεού.
9.39 Η ιδιαιτερότητα του ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 10. (συνέχεια). Γι αυτό και οι Πατέρες της Εκκλησίας, όπως ο Μ. Βασίλειος και ο Γρηγόριος Νύσσης, δεν διστάζουν να διατυπώσουν τις προσωπικές τους απόψεις, όπως διαμορφώθηκαν από το τότε επιστημονικό περιβάλλον. Έτσι, ο Μ. Βασίλειος μιλάει για τις σπερματικές καταβολές των όντων, ενώ ο Γρηγόριος Νύσσης υποστηρίζει ότι ο Θεός κατέβαλε συγκεντρωτικά και ακαριαία όλων των όντων τις «αφορμές», τις αιτίες και τις δυνάμεις, από τις οποίες έγινε ολόκληρη η δημιουργία.
9.40 Η ιδιαιτερότητα του ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. 1η εκδ. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1994. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ, π. Νικόλαος. Ορθοδοξία και εκσυγχρονισμός. 1η εκδ. Αθήνα: Αρμός, 2006. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Επιστήμη, φιλοσοφία και θεολογία. 1η έκδ. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1990.
9.41 Η ιδιαιτερότητα του ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (συνέχεια): http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/oehler_greekphyl osophy.html http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/benakis_byz_erev na.html
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2012. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 48
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 49
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 50
Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. 1η εκδ. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1994. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ, π. Νικόλαος. Ορθοδοξία και εκσυγχρονισμός. 1η εκδ. Αθήνα: Αρμός, 2006. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Επιστήμη, φιλοσοφία και θεολογία. 1η έκδ. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1990. 51