ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ - ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΔΙΚΤΥΟΥ ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΜΕ ΧΡΗΣΗ GIS ΚΑΙ GPS - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ Ν. ΣΙΦΝΟΥ Χρίστος Χαλκιάς 1, Ευθύμιος Καρύμπαλης 1, Κοσμάς Παυλόπουλος 1 1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας Περίληψη Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται μεθοδολογία καταγραφής και ανάδειξης του δικτύου περιηγητικών διαδρομών για τα νησιά των Κυκλάδων με την αξιοποίηση των τεχνολογιών συστημάτων γεωγραφικών πληροφοριών (ΣΓΠ - GIS) και συστήματος παγκόσμιου εντοπισμού θέσης (GPS) και την παράλληλη υλοποίηση εργασιών πεδίου. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η διερεύνηση του πεδίου ανάπτυξης του δικτύου περιηγητικών διαδρομών για τα νησιά των Κυκλάδων και διαμόρφωση προτάσεων ανάπλασης και ανάδειξης αυτού του δικτύου. Εκτός από τη γενική μεθοδολογική προσέγγιση, παρουσιάζεται η μελέτη περίπτωσης για τη νήσο Σίφνο. Οι προτεινόμενες διαδρομές που μελετώνται αφενός παρουσιάζουν ενδιαφέροντα πολιτιστικά και αισθητικά χαρακτηριστικά, αφετέρου συνιστούν ενιαίο δίκτυο. Η εργασία αφενός εστιάστηκε στην καταγραφή και σήμανση των διαδρομών αυτών (έργο το οποίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό και απαραίτητο για την παραπέρα ανάδειξή τους) αφετέρου προχώρησε ένα βήμα παρακάτω, στην αναγνώριση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κάθε διαδρομής, και στον σχεδιασμό - αποκατάσταση ενός ενιαίου δικτύου χαρακτηριστικών περιηγητικών διαδρομών. Βασικός στόχος είναι η συμβολή στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη του νησιωτικού χώρου των Κυκλάδων. A METHODOLOGY FOR RECORDING AND EVALUATION OF FOOTPATHS IN CYCLADES USING GIS AND GPS - THE CASE OF SIFNOS ISLAND Christos Chalkias 1, Efthimios Karymbalis 1 and Kosmas Pavlopoulos 1 1 Harokopio University, Department of Geography Abstract In this study a methodology of evaluation and promotion of pedestrian route networks for Cyclades islands using Geographic Information Systems (GIS) and Global positioning System (GPS) in combination with fieldwork techniques is presented. The main aim is to investigate the development of such a path network as well as to make proposals in order to achieve its rehabilitation and promotion. Apart from the general methodological approach using modern technologies, a case study of Sifnos Island is presented. Proposed paths present interesting cultural and landscape features and constitute a continuous network. The first part of the work focused on the recognition, recording and marking of these paths. This work is very important for their further promotion. Additionally the recognition of individual features of each path was attempted and a plan of restitution of the continuous path network was examined. The basic general target is to contribute to the local sustainable development of the broader area of Cyclades islands. Λέξεις κλειδιά: ΣΓΠ, χαρτογράφηση περιηγητικών διαδρομών, συστήμα παγκόσμιου εντοπισμού θέσης, νησιωτική βιώσιμη ανάπτυξη Key words: GIS, footpath mapping, global position systems, island sustainable development 1. Εισαγωγή Τα νησιά των Κυκλάδων με το πλούσιο ιστορικό και πολιτισμικό παρελθόν αποτελούν στις μέρες μας βασική συνιστώσα της Ελληνικής ταυτότητας δεχόμενα παράλληλα πιέσεις που πηγάζουν κύρια από την αλματώδη τουριστική ανάπτυξή τους και τις αλλαγές τις οποίες συνεπάγεται (Sapountzaki, 2002). Με δεδομένα τα παραπάνω, η επιστημονική κοινότητα και οι τοπικοί φορείς έχουν συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού (Κοκκώσης και Τσάρτας 2001), οι οποίες αφενός θα είναι εναρμονισμένες με το χαρακτήρα και την κληρονομιά των Κυκλάδων αφετέρου θα αναδεικνύουν τα ιδιαίτερα πολιτιστικά τους στοιχεία (Vernikos, 1990). Στο πλαίσιο αυτό έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια ανάδειξης των διαδρομών πολιτιστικού ενδιαφέροντος των Κυκλάδων και σχεδιασμού 1
οργανωμένου περιηγητικού δικτύου για κάθε νησί με κύριο φορέα υλοποίησης τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων (τμήμα Πολιτισμού). Στα νησιά των Κυκλάδων πάμπολλες είναι οι περιηγητικές διαδρομές με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η ιστορικότητα και το πολιτισμικά πλούσιο παρελθόν από τη μια πλευρά και το Αιγαιοπελαγίτικο φυσικό κάλος από την άλλη, αναδεικνύονται μοναδικά μέσα από την περιήγηση σε χιλιοπερπατημένους δρόμους. Πολλοί από αυτούς χρησιμοποιούνται ακόμη, κυρίως από κτηνοτρόφους και αγρότες, άλλοι ενσωματώνονται στο γοργά αναπτυσσόμενο "σύγχρονο" οδικό δίκτυο, και άλλοι εγκαταλείπονται και «επιστρέφουν» σταδιακά στο φυσικό περιβάλλον, αφού η βλάστηση και οι καταπτώσεις τους καθιστούν αδιάβατους. Αρκετοί από αυτούς του δρόμους αποκαλύπτουν σπάνιες, και πολλές φορές αναπάντεχες, φυσικές ομορφιές, άλλοι πάλι διασχίζοντας χαρακτηριστικά αιγαιοπελαγίτικα τοπία, μας φέρνουν κοντά σε ξεχασμένους τόπους και δραστηριότητες. Κύριο αντικείμενο της εργασίας αυτής είναι η ανάπτυξη μεθοδολογίας καταγραφής και ανάδειξης του δικτύου περιηγητικών διαδρομών για τα νησιά των Κυκλάδων. Η εργασία αυτή είναι τμήμα του ερευνητικού έργου με τίτλο «Ανάπλαση Ανάδειξη δικτύου περιηγητικών διαδρομών για τα νησιά Σίφνο Ανάφη» η οποία υλοποιήθηκε στο τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων, με απώτερο στόχο τη σταδιακή καταγραφή ανάδειξη του περιηγητικού δικτύου των νησιών. Εκτός από την ανάπτυξη της προτεινόμενης μεθοδολογίας γίνεται και συγκεκριμένη αναφορά στη μελέτη περίπτωσης που αφορά το περιηγητικό δίκτυο της ν. Σίφνου. Αρχικά παρουσιάζεται η γενική μεθοδολογική προσέγγιση του έργου με οριοθέτηση των επιμέρους φάσεων υλοποίησής του. Ακολουθεί η ανάπτυξη των χαρακτηριστικών του προτεινόμενου περιηγητικού δικτύου για τη ν. Σίφνο και η ανάπτυξη των προτάσεων ανάπλασης και ανάδειξης, με τους αντίστοιχους χάρτες, οι οποίοι κατασκευάστηκαν για την απόδοση των διαδρομών και του πεδίου ανάπτυξής τους. Τέλος ακολουθεί η συζήτηση και η γενικότερη αποτίμηση της εργασίας τόσο ως προς τις μεθόδους και τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν, όσο και ως προς την παραπέρα αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της. 2. Δεδομένα και μεθοδολογία Η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε για την υλοποίηση των στόχων της εργασίας περιλαμβάνει δύο κύρια στάδια. Το πρώτο σχετίζεται με την καταγραφή των γεωγραφικών πληροφοριών του υποβάθρου. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται βάση χωρικών δεδομένων στην οποία καταχωρούνται οι σχετικές γεωγραφικές πληροφορίες. Για το σκοπό αυτό θεωρήθηκε σκόπιμη η δημιουργία Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ). Στις μέρες μας, η τεχνολογία των ΣΓΠ υποστηρίζει με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο εφαρμογές λήψης αποφάσεων (Malczewski, 1999) που σχετίζονται με χωρικά ζητήματα αφού αφενός παρέχει τη δυνατότητα ψηφιακής καταγραφής και οπτικοποίησης μεγάλου όγκου γεωγραφικών δεδομένων αφετέρου παρέχει εξελιγμένες δυνατότητες χωρικής ανάλυσης. Το δεύτερο στάδιο αφορά το περιηγητικό δίκτυο και σχετίζεται με την καταγραφή και αξιολόγηση των διαδρομών. Παρότι σε πολλές περιπτώσεις το δίκτυο αυτό είναι ιδιαίτερα πλούσιο όπως για παράδειγμα στη ν. Σίφνο απουσιάζει η συστηματική καταγραφή του και πολύ περισσότερο η λεπτομερής αξιολόγηση της κατάστασής του. Αυτό ακριβώς το κενό καλύπτει το στάδιο αυτό με τη διενέργεια εκτεταμένων εργασιών πεδίου για τη καταγραφή του δικτύου των μονοπατιών και την αποτίμηση της κατάστασής τους. Στις εργασίες αυτές καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν η αξιοποίηση των πληροφοριών υποβάθρου του ΣΓΠ που δομήθηκε και η χρήση του συστήματος παγκόσμιου εντοπισμού θέσης (GPS) για την ακριβή καταγραφή της χωρικής διάστασης του δικτύου (Lange and Gilbert, 1999). Αναφορικά με τη μεθοδολογία επιλογής των μονοπατιών, θα πρέπει να αναφερθεί ότι αυτή έγινε με τα παρακάτω κριτήρια: Πληρότητα του δικτύου. Συνδέσεις. Περιορισμός κόστους αποκατάστασης - συντήρησης. Κατάσταση του μονοπατιού. Βαθμός αλλοίωσης της διαδρομής από ανθρώπινη παρουσία. Ανάδειξη ιδιαίτερων πτυχών του χαρακτήρα του νησιού. Βαθμός δυσκολίας διέλευσης. Οι επιμέρους φάσεις της εργασίας περιγράφονται παρακάτω με αναφορές στην μελέτη των διαδρομών της ν. Σίφνου. 2.1. Αποτύπωση του πεδίου ανάπτυξης των διαδρομών. Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να σχεδιαστεί, οργανωθεί και ενημερωθεί χωρική βάση δεδομένων με γεωγραφικές πληροφορίες για το υπόβαθρο ανάπτυξης των διαδρομών. Η οργάνωση των δεδομένων αυτών έγινε στα παρακάτω θεματικά επίπεδα: 2
Τοπογραφία Ισοϋψείς καμπύλες Υδρογραφικό δίκτυο (υδατορέματα - χείμαρροι) Οικισμοί (χωριά - πόλεις) Τοπωνύμια Σημεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον (πηγές, εκκλησίες, αρχαιολογικοί χώροι κλπ) Χρήσεις γης - Βλάστηση (χαρακτηριστικοί τύποι βλάστησης όπως σημειώνονται στο χάρτη της ΓΥΣ) Σημειώνεται ότι στην παρούσα φάση τα δεδομένα αυτά προέρχονται από χάρτες γενικής χρήσης της ΓΥΣ, κλίμακας 1:50000 ακολουθώντας την κατηγοριοποίηση των χαρτών αυτών. Στα επίπεδα αυτά καταγράφεται τόσο η χωρική - γεωμετρική διάσταση των γεωγραφικών οντοτήτων που αναπαρίστανται, όσο και η θεματική - περιγραφική τους. Έτσι για παράδειγμα για κάθε τμήμα του οδικού δικτύου καταγράφεται η μορφή του σε ψηφιακό χάρτη, αλλά και ο τύπος του δρόμου (ασφαλτοστρωμένος, χωματόδρομος κλπ). Για το σκοπό αυτό δομήθηκε ΣΓΠ για τη ν. Σίφνο αξιοποιώντας το υλικό και το λογισμικό του Εργαστηρίου Γεωπληροφορικής στο τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου. Η εισαγωγή των δεδομένων στο ΣΓΠ έγινε με ψηφιοποίηση του χάρτη γενικής χρήσης (φ. Σίφνος έκδοσης ΓΥΣ 1992). Επικουρικά χρησιμοποιήθηκαν και άλλες πηγές (Σταματελάτος, 2001). Σημειώνεται ότι τα δεδομένα αυτά αναθεωρήθηκαν και εμπλουτίστηκαν στη ζώνη ανάπτυξης των μονοπατιών με επιτόπια χαρτογράφηση. Οι αναθεωρήσεις αυτές έγιναν με εργασίες πεδίου της ερευνητικής ομάδας και με αξιοποίηση της τεχνολογίας του παγκόσμιου συστήματος εντοπισμού θέσης (GPS). Για παράδειγμα το οδικό δίκτυο της Ν. Σίφνου όπως απεικονίζεται στο χάρτη της Γ.Υ.Σ δεν ανταποκρίνεται στη σημερινή κατάσταση. Έτσι συμπληρώθηκε με βάση τις καταγραφές από το πεδίο. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι σε μελλοντική φάση της εργασίας θα εμπλουτιστεί το σύστημα χωρικών πληροφοριών με λεπτομερέστερα χωρικά δεδομένα μεγαλύτερης κλίμακας σε ορισμένα τμήματα των διαδρομών με ιδιαίτερο ενδιαφέρον (π.χ. σε περιπτώσεις διέλευσης μέσα από παραδοσιακούς οικισμούς, θα γίνει λεπτομερέστερη αποτύπωση των κτισμάτων του οικισμού ή σε περίπτωση διελεύσεως από διαφορετικούς τύπους βλάστησης θα πραγματοποιηθεί λεπτομερέστερη χαρτογράφηση των τύπων αυτών). 2.2 Διερεύνηση του πεδίου ανάπτυξης των διαδρομών. Για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκε διέλευση κάθε διαδρομής και επιτόπου εργασίες πεδίου οι οποίες περιλαμβάνουν: α) Χαρτογράφηση των μονοπατιών με τη χρήση της τεχνολογίας GPS. Χρησιμοποιήθηκε φορητός δέκτης και έγινε συνεχής καταγραφή σημείων κάθε διαδρομής ανά 30 m. Η μεθοδολογία αυτή παρέχει δεδομένα ικανοποιητικής ακρίβειας για χάρτες κλίμακας 1:50000. β) Καταγραφή χαρακτηριστικών κάθε μονοπατιού. Συγκεκριμένα έγινε καταγραφή της βατότητας κάθε τμήματος (ταξινόμηση σε τρεις κατηγορίες καλή, μέτρια και κακή), της κλίσης (μικρή, μέση, μεγάλη - ανηφορική κατηφορική), του βαθμού κατά τον οποίο είναι καλυμμένο από βλάστηση και του βαθμού κατά τον οποίο η διαδρομή είναι οριοθετημένη και ευδιάκριτη (π.χ. "ευδιάκριτη διαδρομή οριοθετημένη με ξερολιθιά" ή "ασαφής διαδρομή"). γ) Αναγνώριση καταγραφή χαρακτηριστικών σημείων και σημείων σήμανσης. Η εργασία αυτή είχε σαν στόχο την καταγραφή των σημείων σήμανσης κάθε διαδρομής αλλά και την καταγραφή της διέλευσης από χαρακτηριστικά σημεία (π.χ. κοίτες ρεμάτων, εξωκλήσια κλπ). δ) Φωτογράφηση. Η φωτογράφηση σε χαρακτηριστικά σημεία στοχεύει στη δημιουργία εποπτικού υλικού που αποδίδει ην κατάσταση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε διαδρομής. Το υλικό αυτό βοηθά στην αξιολόγηση των εργασιών αποκατάστασης αλλά και στη δημιουργία ενημερωτικού υλικού για την ανάδειξη των διαδρομών. 2.3 Επισήμανση θέσεων επεμβάσεων αποκατάστασης και ανάπλασης. Εκτός από την εκτίμηση της γενικής κατάστασης σε ότι αφορά την προσβασιμότητα, τη βατότητα και τη σαφήνεια κάθε διαδρομής, με εργασίες πεδίου εντοπίστηκαν και καταγράφηκαν σημεία όπου είναι αναγκαία η συντήρηση ή και η αποκατάσταση των μονοπατιών και η διενέργεια σωστικών ή άλλων επεμβάσεων (Φωτογραφία 1). Οι περιοχές αυτές είναι αρκετές αφού η εγκατάλειψη, η βλάστηση και σε ορισμένες περιπτώσεις οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν σαν αποτέλεσμα την καταστροφή των διαδρομών. Τέλος εντοπίστηκαν και καταγράφηκαν περιοχές αναψυχής κατά μήκος των διαδρομών όπου ο περιηγητής μπορεί να κολυμπήσει, να βρει σκιά και κατάλυμα με πόσιμο νερό. Σε ορισμένα από αυτά τα σημεία προτείνεται η δημιουργία ειδικών κατασκευών. 3
2.4 Καταγραφή των σημείων σηματοδότησης. Η σηματοδότηση των διαδρομών είναι μια ιδιαίτερα σημαντική εργασία αφού συνεισφέροντας στη σαφή οριοθέτησή τους βοηθά τον περιηγητή να μείνει εντός πορείας. Η προσήμανση που διενεργήθηκε είναι μια αρχική οριοθέτηση των διαδρομών και βοηθά στην προσωρινή συντήρησή τους έως ότου ολοκληρωθεί η οριστική τους μόνιμη σήμανση. Η προσήμανση έγινε με τη χρήση έγχρωμων σημαδιών κατά μήκος των διαδρομών ανά τακτά διαστήματα. Η οριστική σήμανση γίνεται με τοποθέτηση ανά τακτά διαστήματα μεταλλικών πινακίδων με το αντίστοιχο έγχρωμο σήμα για κάθε διαδρομή. Τέλος, εντοπίστηκαν προσημειώθηκαν στο πεδίο και καταγράφηκαν τα σημεία όπου κρίνεται αναγκαία η σηματοδότηση με μεγαλύτερες ενημερωτικές πινακίδες ώστε να παρέχονται πληρέστερες πληροφορίες στους περιηγητές. Χαρακτηριστικά τέτοια σημεία είναι τα σημεία έναρξης και λήξης των μονοπατιών, ορισμένα σημεία διασταύρωσης του περιηγητικού δικτύου με το οδικό δίκτυο κ.α. 2.5 Δημιουργία χαρτών περιηγητικών διαδρομών. Η δημιουργία των χαρτών αυτών έγινε με τεχνικές Ψηφιακής Χαρτογραφίας και την αξιοποίηση των δεδομένων του υποβάθρου και των προτεινόμενων διαδρομών που καταγράφηκαν σε προηγούμενες φάσεις. Για την παραστατικότερη αναπαράσταση του αναγλύφου δημιουργήθηκε το Ψηφιακό Μοντέλο Εδάφους (Digital Elevation Model) του νησιού αξιοποιώντας τις πληροφορίες υψομέτρου του ΣΓΠ (Burrough & McDonnel, 1998). Κατόπιν υλοποιήθηκε εφαρμογή της τεχνικής «σκίασης του αναγλύφου». Το τελικό παραγόμενο είναι η κατασκευή του χαρτογραφικού υποβάθρου στο οποίο φαίνεται το σκιασμένο ανάγλυφο. Πάνω σε αυτό το υπόβαθρο έγινε υπέρθεση των υπόλοιπων θεματικών επιπέδων του ΣΓΠ (οικισμοί, οδικό δίκτυο, υδρογραφικό δίκτυο, τοπωνύμια, κλπ). Τέλος προστέθηκε η πληροφορία των μονοπατιών καθώς και των σημείων επέμβασης (αποκατάσταση, σήμανση, προτεινόμενη δημιουργία ειδικής κατασκευής). Η σύνταξη των χαρτών αυτών εξυπηρετεί δύο βασικούς σκοπούς. Ο πρώτος σχετίζεται με τις εργασίες συντήρησης, σήμανσης και ανάπλασης του δικτύου οι οποίες υλοποιούνται από τους τοπικούς φορείς. Σε αυτές τις εργασίες χρησιμοποιούνται οι παραγόμενοι χάρτες συνεισφέροντας σε γρήγορες και ακριβείς παρεμβάσεις αποκατάστασης και βελτίωσης του δικτύου. Ο δεύτερος σχετίζεται με τη δημιουργία ενημερωτικού υλικού πληροφόρησης για το περιηγητικό δίκτυον στο οποίο περιέχονται και οι χάρτες των διαδρομών και του πεδίου ανάπτυξής τους. Έτσι ο περιηγητής έχει στη διάθεσή του έναν ενημερωμένο και πλήρη χάρτη ο οποίος είναι παράλληλα συμβατός με τη σύγχρονη τεχνολογία (GPS) η οποία χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο σαν επικουρικό μέσο περιήγησης. Η μεθοδολογία και οι φάσεις της που αναπτύχθηκαν παραπάνω, στοχεύει στην αξιοποίηση ποικίλων μέσων και πηγών (π.χ. βιβλιογραφία, αναλογικοί χάρτες, GPS, εργασίες πεδίου, ΣΓΠ) για το σχεδιασμό και την καταγραφή ενός δικτύου περιηγητικών διαδρομών. 3. Η περίπτωση της Σίφνου Η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε παραπάνω υλοποιήθηκε για τη ν. Σίφνο στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος που χρηματοδοτήθηκε από τη Νομαρχία Κυκλάδων. Μετά τη φάση της αρχικής καταγραφής των μονοπατιών αξιοποιώντας τόσο τη βιβλιογραφία όσο και το υλικό από επιτόπου επισκέψεις και συνεντεύξεις με εκπροσώπους των τοπικών φορέων, καταγράφηκαν περισσότερες από 20 διαδρομές οι οποίες καλύπτουν γεωγραφικά σχεδόν το σύνολο του νησιού. Ο χαρακτήρας πολλών από αυτές τις διαδρομές έχει αλλοιωθεί από τις πρόσφατες ανθρώπινες παρεμβάσεις. Για παράδειγμα η διάνοιξη του ασφαλτοστρωμένου δρόμου που συνδέει την Απολλωνία μα το Βαθύ έχει καλύψει σχεδόν στο σύνολό του το αντίστοιχο μονοπάτι. Έτσι έγινε προσπάθεια επιλογής ενός αριθμού διαδρομών ικανού να δομήσει ενιαίο δίκτυο καλύπτοντας γεωγραφικά το σύνολο του νησιού. Επιπρόσθετα, σημαντικό κριτήριο για την επιλογή των διαδρομών ήταν η κατάστασή τους αλλά και ο βαθμός κατά τον οποίο αναδεικνύουν τα ιδιαίτερα στοιχεία της ταυτότητας του νησιού. Έτσι μετά την οργάνωση των πληροφοριών του υποβάθρου πραγματοποιήθηκαν εργασίες πεδίου οι οποίες περιελάμβαναν τη χαρτογράφηση, αξιολόγηση, προσήμανση και αναγνώριση προβληματικών περιοχών αλλά και σημείων ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Συνοπτικά, οι προτεινόμενες αυτές διαδρομές παρατίθενται παρακάτω (σχήμα 1). Η χαρτογράφηση των μονοπατιών έγινε με την αξιοποίηση της σύγχρονης δορυφορικής τεχνολογίας παγκόσμιου εντοπισμού θέσης (GPS). Η μεθοδολογία αυτή εξασφαλίζει ακριβή και αξιόπιστα δεδομένα για τη χαρτογραφική αναπαράσταση των μονοπατιών αλλά και των χαρακτηριστικών σημείων που αποτυπώθηκαν. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η ακρίβεια των δεδομένων που καταγράφονται με αυτό τον τρόπο είναι σε συμφωνία με την ακρίβεια των θεματικών επιπέδων του ΣΓΠ που προέκυψαν από τις ψηφιοποιήσεις των αναλογικών χαρτών. 4
Σχήμα 1 : Το προτεινόμενο δίκτυο περιηγητικών διαδρομών της Ν. Σίφνου. Ο αριθμός σε παρένθεση αντιστοιχεί στην προτεινόμενη διαδρομή. 5
Εκτός από τα μονοπάτια, καταγράφηκαν επιπρόσθετα αξιοθέατα με πολιτιστικό ενδιαφέρον (μοναστήρια, πύργοι) καθώς και τα ιδιαίτερα γεωλογικά και γεωμορφολογικά γνωρίσματα, σπήλαια, χαρακτηριστικά πετρώματα (σε ορισμένες θέσεις, κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι με έντονη καρστικοποίηση σε αρκετές θέσεις, μάρμαρα, σχιστόλιθοι, εντυπωσιακές εμφανίσεις στρώσεων), κοιλάδες που είναι αποτέλεσμα έντονης κατά βάθους διάβρωσης, κλπ. Σημειώνεται ακόμη, ότι στο πλαίσιο της γενικότερης αναγνώρισης του χώρου ανάπτυξης των διαδρομών πραγματοποιήθηκε λεπτομερής φωτογράφηση της κάθε διαδρομής σε μια προσπάθεια καταγραφής της θέας, των πολιτιστικών στοιχείων και του φυσικού κάλους κάθε διαδρομής (Φωτογραφία 1). Φωτογραφία 1. Διαδρομή 1 (Καταβατή, Βαθύ). Θέα προς το Νότο (Κίμωλος, Μήλος) και καταπτώσεις στη διαδρομή. Λιθόστρωτο μονοπάτι οριοθετημένο με ξερολιθιές. Ακολουθεί συνοπτική περιγραφή των διαδρομών του δικτύου. (1) Καταβατή Αγ. Ταξιάρχης Σκάφης Μαύρο Χωριό Βαθύ. Μονοπάτι το οποίο συνδυάζει την περιήγηση στο ορεινό τμήμα του νησιού ανάμεσα σε γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες με την εντυπωσιακή θέα προς τη θάλασσα σε αρκετά τμήματα της διαδρομής και την κατάληξη σε ένα όμορφο παραθαλάσσιο οικισμό. Το μονοπάτι κατά θέσεις είναι οριοθετημένο με ξερολιθιά. Ιδιαίτερα στοιχεία της διαδρομής είναι η διέλευση από μεγάλο αριθμό ξωκλησιών, η θέα στην περιοχή του εγκαταλελειμμένου οικισμού (Μαύρο Χωριό) και ο τελικός προορισμός που είναι το γραφικό θέρετρο Βαθύ με την θαυμάσια αμμουδιά την όμορφη εκκλησία του Ταξιάρχη και τη σημαντική παράδοση στην κεραμοποιία. Χρόνος διέλευσης: 3 ώρες. (2) Πλατύς Γιαλός Κοντού Βαθύ. Ενδιαφέρουσα διαδρομή χωρίς διέλευση μέσα από οικισμούς και αρκετά δύσκολη κατά θέσεις. Περιέχει τμήματα τόσο παραθαλάσσια, όσο και πιο απομακρυσμένα από την ακτή. Χαρακτηριστικά της διαδρομής είναι η θέα προς την Κιτριανή, ο όρμος Φυκιάδας και το εκκλησάκι του Αη Γιώργη. Η σήμανση του μονοπατιού είναι αναγκαία σε όλο το μήκος του. Χρόνος διέλευσης: 2 ώρες. (3) Αγ. Ανδρέας Κάστρο. Η διαδρομή αυτή όντας από τις πιο ενδιαφέρουσες αισθητικά, παρέχει εναλλαγές τοπίων και πληθώρα σημείων με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η απότομη ανάβαση προς τον Άγιο Ανδρέα αποζημιώνει με τη θέα και το ενδιαφέρον του αρχαιολογικού χώρου. Το δεύτερο τμήμα της διαδρομής - το οποίο είναι οριοθετημένο με ξερολιθιά - είναι χαρακτηριστικό για τη διέλευσή του από οικισμό με παραδοσιακές αγροτικές δραστηριότητες. Τέλος το τρίτο τμήμα της διαδρομής - ελαφρά κατάβαση προς το Κάστρο προσφέρει στον περιηγητή άμεση επαφή με το φυσικό περιβάλλον της Σίφνου και σημεία εξαιρετικής θέας και αξιοσημείωτης γαλήνης. Οι προτεινόμενες επεμβάσεις αποκατάστασης εντοπίζονται κυρίως στο δεύτερο μισό της διαδρομής. Συνολικός χρόνος: 2,5 ώρες. (4) Κάστρο Παναγιά Πουλάτη. Ενδιαφέρουσα, σύντομη και σχετικά εύκολη διαδρομή με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την έντονη παρουσία του Αιγαίου και την όμορφη θέα προς τα ανατολικά. Η διαδρομή λειτουργεί και αντίστροφα (από Παναγιά Πουλάτη προς Κάστρο) προσφέροντας όμορφη θέα προς το Κάστρο. Σημειώνεται ότι κατά θέσεις θα πρέπει να γίνουν εργασίες αποκατάστασης και υποστήριξης από καταπτώσεις. Χρόνος: 30'. 6
(5) Παναγιά Πουλάτη Αρτεμώνας. Σχετικά μικρή ανηφορική διαδρομή η οποία όμως λειτουργεί και αντίστροφα: από τον Αρτεμώνα ως την Παναγιά την Πουλάτη. Χαρακτηριστικές αν και όχι πάντα επιθυμητές για έναν περιηγητή - είναι οι διασταυρώσεις με το οδικό δίκτυο. Στα σημεία αυτά θα πρέπει να τοποθετηθεί σήμανση του μονοπατιού. Η θέα είναι ενδιαφέρουσα προς τα ανατολικά με ανοιχτό ορίζοντα προς το Αιγαίο. Σημειώνεται ότι η διαδρομή αυτή μπορεί να λειτουργήσει και σε συνδυασμό με τη διαδρομή 3 (Κάστρο - Παναγιά Πουλάτη) έτσι ώστε να επιτευχθεί η σύνδεση Αρτεμώνας - Παναγιά Πουλάτη - Κάστρο, συνιστώντας έτσι μια εύκολη και ευχάριστη περιηγητική διαδρομή με θέα προς τα ανατολικά και κατάληξη στο γραφικό Κάστρο. Χρόνος: 1 ώρα. (6) Αρτεμώνας Παναγιά τα Μάγκανα Αγ. Σώστης. Όμορφη και σχετικά σύντομη διαδρομή με διεύθυνση προς βορά. Στο αρχικό τμήμα (Αρτεμώνας - Αγ. Άννα και περιοχές Αγ. Μηνά Καταβατού) απαντώνται διάσπαρτες ανθρώπινες δραστηριότητες. Σε ορισμένα τμήματά της η διαδρομή ταυτίζεται με χωματόδρομο. Κατά θέσεις θα πρέπει να πραγματοποιηθούν εργασίες αποκατάστασης (καθαρισμός από υλικά καταπτώσεων). Μετά τα μέσα της διαδρομής και ως τον Αγ. Σώστη, η ανθρώπινη παρουσία σταδιακά ελαττώνεται. Το τελευταίο τμήμα της διαδρομής έως τον Αγ. Σώστη περιέχει σημεία με ιδιαίτερα εντυπωσιακή θέα προς τα βόρεια και τα χαρακτηριστικά μεταλλεία. Χρειάζεται σήμανση σε σημεία διασταυρώσεων με άλλες διαδρομές. Χρόνος: 2 ώρες. (7) Αρτεμώνας Αγ. Νικήτας Τρουλλάκι Χερρόνησος. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη σε μήκος διαδρομή, η οποία συνδέει την κεντρική με τη βόρεια Σίφνο. Οι εναλλακτικές πορείες είναι αρκετές. Η συντομότερη, ξεκινά από τον κεντρικό ασφαλτοστρωμένο δρόμο Αρτεμώνας Χερρόνησος και αφού συναντήσει τον Αγ. Νικήτα διέρχεται νότια από το βουνό Αντρί, περνά από τις θέσεις Πυροβόλι, Αγ. Αντώνη, Διαβρούχα, Αγ. Γρηγόριο και αφού ταυτιστεί για λίγο με τον κεντρικό δρόμο συνεχίζει δυτικά προς Αμπουρδέκτη και κατόπιν βόρεια προς Χερρόνησο. Είναι διαδρομή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον η οποία διέρχεται από διάσπαρτες ανθρώπινες δραστηριότητες και αρκετά χαρακτηριστικά ξωκλήσια. Προσφέρει όμορφη θέα προς τόσο προς τα βόρεια, όσο και προς το ορεινό κεντρικό τμήμα του νησιού. Παρότι στο μεγαλύτερο τμήμα της είναι οριοθετημένη με σαφήνεια χρειάζεται σήμανση, ιδιαίτερα στα σημεία τομής της με τον κεντρικό δρόμο αλλά και σε ορισμένα άλλα σημεία που γίνεται ασαφής (περιοχή Σελλάδι, διασταύρωση Αμπουρδέκτη, απότομο τμήμα πριν τη Χερρόνησο). Χρόνος: 4 ώρες. (8) Αγ. Απόστολοι Παναγιά Πλατάνου Αγ. Λάτζαρος Δρόμος προς Χερρόνησο. Πρόκειται για εναλλακτική διαδρομή σύνδεσης του κεντρικού με το βόρειο τμήμα του νησιού. Έχει δύο χαρακτηριστικά τμήματα. Το πρώτο από τους Αγ. Αποστόλους μέχρι και λίγο μετά την Παναγιά Πλατάνου διασχίζει περιοχή βλάστηση και γεωργικές δραστηριότητες, είναι παράλληλο με τον ποταμό των Καμαρών, και διέρχεται από όμορφα παραδοσιακά ξωκλήσια. Η περιήγηση σε αυτό το τμήμα είναι εύκολη και άνετη αφού παρουσιάζει ήπιες κλίσεις και είναι καλά οριοθετημένο. Στο δεύτερο τμήμα (Παναγιά Πλατάνου Αγ. Λάτζαρος Τρείς Πηγές ) η διαδρομή είναι αρκετά πιο δύσκολη και ανηφορική ενώ η βλάστηση σταδιακά περιορίζεται. Το τμήμα αυτό χρειάζεται καλή σήμανση. Χρόνος: 1,5 ώρα. Το προτεινόμενο δίκτυο περιηγητικών διαδρομών που αναπτύχθηκε παραπάνω αποτελεί μόνο ένα τμήμα του ιδιαίτερα πλούσιου δικτύου μονοπατιών της Σίφνου. Οι διαδρομές που παρουσιάζονται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας αφενός αποτελούν διαδρομές ιδιαίτερης πολιτιστικής αξίας, αφετέρου συνιστούν ενιαίο δίκτυο. Με αφετηρία τους κεντρικούς οικισμούς Απολλωνίας Πεταλλίου Καταβατής Αρτεμώνα ξεκινούν ενδιαφέρουσες διαδρομές είτε προς τα βόρεια (Αρτεμώνας Τρουλλάκι Χερρόνησος) είτε προς τα Ανατολικά (Κάστρο) είτε προς τα νότια και ΝΔ (Καταβατή Ταξιάρχης Σκάφης Μαύρο Χωριό Βαθύ Κοντού Πλατύς Γιαλός). Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες επίσης είναι οι διακλαδώσεις του δικτύου αυτού προς μονές και ξωκλήσια κυρίως κοντά στη θάλασσα (διαδρομή προς Παναγιά Πουλάτη από το Κάστρο, διαδρομή προς τον Αγ. Σώστη από τον Αρτεμώνα ή παράκαμψη προς Αγ. Φίλιππο στη διαδρομή προς Χερρόνησο). Η προτεινόμενη συντήρηση και αναβάθμιση του δικτύου αυτού μέσα από παρεμβάσεις καθώς και η μελλοντική επέκτασή του (με παράλληλη καταγραφή και αξιολόγησή του) προς τα δυτικά (περιοχή Καμαρών) και νοτιοανατολικά (περιοχή Φάρου), έχουν σαν κύριους στόχους την υποστήριξη ήπιων εναλλακτικών μορφών ανάπτυξης, και την ανάδειξη της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού. Σε περιπτώσεις όπου υπήρχαν εναλλακτικές διαδρομές επιλέχτηκε και προτείνεται αυτή που παρουσιάζει ιδιαίτερο πολιτιστικό και φυσικο-γεωγραφικό ενδιαφέρον (διέλευση από μοναστήρια, πύργους, ιδιαίτερες γεωμορφές της περιοχής) και προσφέρει στον πεζοπόρο καλύτερη θέα. 7
4. Συζήτηση - Συμπεράσματα Η αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας σε εφαρμογές που σχετίζονται με την ανάδειξη και αποτίμηση περιηγητικών διαδρομών σε νησιωτικό χώρο είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική, ιδιαίτερα μάλιστα όταν συνδυάζεται με τη διεξαγωγή εργασιών πεδίου και επιτόπιων παρατηρήσεων. Η εργασία δεν εστιάστηκε μόνο στην καταγραφή και σήμανση των διαδρομών αυτών, έργο το οποίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό και απαραίτητο για την παραπέρα ανάδειξή τους. Προχώρησε ένα βήμα παρακάτω, στην αναγνώριση των χαρακτηριστικών κάθε διαδρομής, και στον σχεδιασμό - αποκατάσταση ενός ενιαίου δικτύου χαρακτηριστικών περιηγητικών διαδρομών το οποίο αφενός αναδεικνύει την ιδιαίτερη ταυτότητα κάθε νησιού αφετέρου αποτελεί πόλο έλξης δημιουργικών δραστηριοτήτων και εκδοχή σύγχρονου πολιτισμού. Τα αποτελέσματα της προτεινόμενης έρευνας μπορούν να συνεισφέρουν ποικιλότροπα προς αυτή την κατεύθυνση. Η αξιολόγηση των διαδρομών βοηθά στον προσδιορισμό του δικτύου και υποστηρίζει τις εργασίες αποκατάστασής του ενώ ταυτόχρονα τα ψηφιακά δεδομένα καταγραφής των διαδρομών αλλά και του υποβάθρου μπορούν να βοηθήσουν στην παραγωγή ενημερωτικού υλικού σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή. Ιδιαίτερη αξία έχει η κατασκευή λεπτομερών χαρτών για το περιηγητικό δίκτυο και το υπόβαθρο ανάπτυξής του. Θα πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι η προτεινόμενη μεθοδολογία μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλα νησιά λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες κάθε περίπτωσης. Ειδικά για την περίπτωση της ν. Σίφνου σημειώνεται ότι χαρακτηρίζεται από πλούσιο περιηγητικό δίκτυο το οποίο καλύπτει το σύνολο σχεδόν του νησιού. Η αποκατάσταση του προτεινόμενου δικτύου και η διενέργεια εργασιών συντήρησής του στοχεύουν σε έναν εναλλακτικό τρόπο ανάπτυξης του νησιού που συνδέεται με την προσέλκυση επισκεπτών που ενδιαφέρονται μέσα από την περιήγηση να αφομοιώσουν τα ιδιαίτερα πολιτιστικά και φυσικά χαρακτηριστικά των Κυκλάδων. Ευχαριστίες Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον κο Τάσο Αναστασίου, υπεύθυνο του τμήματος Πολιτισμού της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων για την πολύτιμη συνεργασία του σε όλες τις φάσεις του έργου, το τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου για την καθοριστική πολύπλευρη υποστήριξή του, όπως επίσης και τους κατοίκους της Σίφνου για τη θέρμη με την οποία περιέβαλαν αυτή την προσπάθεια και τις σημαντικές πληροφορίες που μας παρείχαν. Βιβλιογραφία Αγγελίδης Μ., 2000: Χωροταξικός Σχεδιασμός και Βιώσιμη ανάπτυξη. Εκδόσεις Συμμετρία. Αθήνα. Burrough P.A., McDonnell R., 1998: Principles of Geographical Information Systems. Oxford University Press, New York. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού: Χάρτης Γενικής Χρήσης, φύλλο Σίφνος, κλίμακα 1 : 50.000. Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., 2001: Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον. Εκδόσεις Κριτική Lange A., Gilbert C., 1999: Using GPS for GIS data capture. In Geographical Information Systems vol. 1, eds Longley P., Goodchild M., Maguire D., Rhind D., John Wiley and Sons, New York. Malczewski J., 1999: GIS and Multicriteria Decision Analysis., John Wiley and Sons, New York. Sapountzaki K., Melone A., Venuta M.L., Koutsouris A., 2002: Coastline Tourist Development and Island Impoverishment: how to arrest such Unsustainable Processes? The cases of Aegean islands and Italian coastline., 4 th European Urban and Regional Studies Conference, Barcelona, 4-7 July 2002. Σταματελάτος Μ., Βάμβα Σταματελάτου Φ. 2001: Επίτομο Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδας. Εκδόσεις Ερμής. Αθήνα. Vernikos N., 1990: The Islands of Greece, in Beller W. d Ayala P. and Hein P. Sustainable development and environmental management of small islands. Unesco, Paris, pp.141-167. 8