Γαλακτοκομία Ενότητα 9: Παραγωγή Καθαρού Υγιεινού- Ποιοτικού Γάλακτος, 2ΔΩ Τμήμα: Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής Του Ανθρώπου Διδάσκοντες: Καμιναρίδης Στέλιος, Καθηγητής Μοάτσου Γκόλφω, Eπ. Καθηγήτρια
Μαθησιακοί Στόχοι Να γνωρίζουν oι φοιτητές, τις φυσιολογικές φυσικοχημικές ιδιότητες και τα μικροβιολογικά χαρακτηριστικά του νωπού γάλακτος. Να γνωρίζουν oι φοιτητές τη σημασία της καλής ποιότητας του γάλακτος. Να γνωρίζουν τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται στον τόπο παραγωγής του γάλακτος, στη μεταφορά του και στη βιομηχανία για την παραγωγή γάλακτος καλής ποιότητας. Να γνωρίζουν πως και γιατί είναι απαραίτητη η υιοθέτηση του προγράμματος βελτίωσης της ποιότητας του γάλακτος και του HACCP (Hazard Analysis Critical Control Point) από όλες τις γαλακτοβιομηχανίες.
Λέξεις Κλειδιά Αριθμός μικροβίων Ποιότητα Σωματικά κύτταρα Χημική σύσταση Υγιεινή Καθαρισμός γάλακτος Πρόγραμμα βελτίωσης ποιότητας γάλακτος Βακτηριοκάθαρση Ψύξη
Ποιότητα του Νωπού Γάλακτος 1/4 Ως ποιότητα του νωπού γάλακτος ορίζεται το σύνολο των ιδιοτήτων (οργανοληπτικών, χημικών και μικροβιολoγικών) που το χαρακτηρίζουν. Γάλα καλής ποιότητας θεωρείται το γάλα όταν: προέρχεται από υγιή ζώα που εκτρέφονται σωστά, είναι καθαρό, έχει κανονικό χρώμα, οσμή και γεύση, δεν περιέχει παθογόνα μικρόβια, αντιβιοτικά ή χημικά κατάλοιπα. έχει κανονική χημική σύσταση.
Ποιότητα του Νωπού Γάλακτος 2/4 Πίνακας: Κατώτατα όρια φυσικοχημικών χαρακτηριστικών των διαφόρων ειδών γάλακτος που παράγονται στην Ελλάδα. (Κώδικας Τροφίμων και Ποτών και αντικειμένων κοινής χρήσης Μέρος Α Τρόφιμα και Ποτά, 2011) Προέλευση γάλακτος Ειδικό βάρος (ΕΒ) στους 15 ºC Λίπος % (ελάχιστο) Στερεό υπόλειμμα άνευ λίπους (Σ.Υ.Α.Λ.) % (ελάχιστο) Αγελάδας 1,028 3,5 8,50 Κατσίκας 1,032 4,0 9,00 Προβάτου 1,035 6,0 10,20 Βουβάλου 1,033 6,0 9,70 Ανάμικτο προ- 1,033 5,0 9,60 βάτου κατσίκας
Ποιότητα του Νωπού Γάλακτος (Κανονισμός ΕΚ 1662/2006) ¾ - έχει περιορισμένο αριθμό μικροβίων 100 000 μικρόβια / ml στους 30ºC για το αγελαδινό γάλα και 1 500 000 μικρόβια / ml στους 30ºC για το αιγοπρόβειο γάλα έχει περιορισμένο σωματικών κυττάρων 400 000 για το αγελαδινό γάλα
Ποιότητα του Νωπού Γάλακτος 4/4 Η ποιότητα του γάλακτος έχει μεγάλη σημασία για τον καταναλωτή και τις μονάδες επεξεργασίας, επειδή το γάλα καλής ποιότητας: Δεν εγκυμονεί κινδύνους για τον καταναλωτή. Έχει χαμηλότερο κόστος επεξεργασίας. Η διάρκεια συντήρησής του (keeping quality), είτε ως νωπό είτε ως παστεριωμένο είναι αυξημένη. Είναι κατάλληλο για την παρασκευή ποιοτικών προϊόντων.
Μέτρα στον Τόπο Παραγωγής του Γάλακτος 1. Έλεγχος της υγείας των ζώων. 2. Υγιεινή των στάβλων (χώροι κατάκλισης, διατροφής, άμελξης και προαύλιο), νερού, εξοπλισμού και των ζωοτροφών 3. Υγιεινή άμελξη και διατήρηση του γάλακτος
Έλεγχος της Υγείας των Ζώων Τα ζώα πρέπει να είναι απαλλαγμένα από φυματίωση, βρουκέλλωση, σαλμονέλλωση, εμπύρετα νοσήματα, μαστίτιδα, κ.ά. Τα ζώα πρέπει να βρίσκονται σε καλή κατάσταση, να ευρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση και να γίνεται προληπτικός έλεγχος της υγείας των ζώων. Τα ασθενή ζώα να επισημαίνονται έγκαιρα και να απομονώνονται. Το γάλα των άρρωστων ή υπο εξυγίανση και θεραπεία ζώων αποκλείεται με βάση την ελληνική νομοθεσία από την κατανάλωση για όσο διάστημα χρειάζεται.
Υγιεινή των Στάβλων 1/4 Χώροι κατάκλισης, διατροφής, άμελξης και προαύλιο Οι χώροι κατάκλισης, σίτισης και το προαύλιο πρέπει να είναι καθαροί. να γίνεται απαγωγή της κόπρου σε σηπτικούς βόθρους να αλλάζεται τακτικά η στρωμνή των ζώων να πλένονται και να απολυμαίνονται οι χώροι διαβίωσης, διαφορετικά αυξάνονται οι πιθανότητες μόλυνσης του γάλακτος. Οι κλειστοί χώροι πρέπει να εξαερίζονται καλά και να προστατεύονται από έντομα και σκόνη.
Υγιεινή των Στάβλων 2/4 (χώροι κατάκλισης, διατροφής, άμελξης και προαύλιο) Τα ζώα να μην είναι συνωστισμένα. Η ύπαρξη ειδικού χώρου, στο οποίο θα γίνεται η άμελξη των ζώων, ώστε να περιορίζεται ο κίνδυνος μολύνσεως του γάλακτος κατά την άμελξη. Ο χώρος αυτός πρέπει: a) να έχει δάπεδο κατασκευασμένο από μπετόν ή αντίστοιχο υλικό, για να μπορεί να καθαρίζεται και να απολυμαίνεται εύκολα. b) οι τοίχοι και οι οροφές να έχουν λείες επιφάνειες. c) να έχει άφθονο φυσικό ή τεχνητό φωτισμό. d) να αερίζεται ικανοποιητικά και να προστατεύεται από τα έντομα και τη σκόνη.
Υγιεινή και Σωστή Διατροφή (χώροι κατάκλισης, διατροφής, άμελξης και προαύλιο), νερού, εξοπλισμού και των ζωοτροφών Η σίτιση να είναι σωστή και να γίνεται μια ώρα πριν την άμελξη, ή καλύτερα μετά το άρμεγμα. Οι διάφορες ζωοτοοφές που χορηγούνται πρέπει να είναι καλής ποιότητας, απαλλαγμένες από μυκοτοξίνες, κατάλοιπα φυτοφαρμάκων, διοξίνες, βαρέα μέταλλα γιατί αυτά μεταφέρονται στο γάλα.
Υγιεινή του Νερού Το νερό που χρησιμοποιείται στις μονάδες παραγωγής γάλακτος πρέπει: - να έχει όχι μόνο τις προδιαγραφές πόσιμου νερού (απουσία παθογόνων βακτηρίων, χημικών ρυπαντών, κ.α.) -να περιέχει όσο το δυνατόν μικρότερο αριθμό ψυχρότροφων μικροβίων (π.χ. Pseudomonas, Achromobacter, Flavobacterium, Acinetobacter κ.ά.), τα οποία επηρεάζουν δυσμενώς την ικανότητα συντηρήσεως του γάλακτος και την ποιότητα του ψυγμένου γάλακτος.
Υγιεινή Άμελξη και Διατήρηση του Γάλακτος 1/6 Το γάλα θα πρέπει να προστατεύεται από τυχόν επιμολύνσεις. Σε περίπτωση που το άρμεγμα γίνεται με τα χέρια πρέπει να χρησιμοποιούνται σχεδόν κλειστά δοχεία αρμέγματος, που περιορίζουν σημαντικά τη μόλυνση. Πριν από την άμελξη καθαρίζεται το μέρος του σώματος των ζώων που είναι κοντά στο μαστό με νερό και ειδική ψήκτρα.
Υγιεινή Άμελξη και Διατήρηση του Γάλακτος 2/6 Ο μαστός πρέπει να καθαρίζεται καλά ώστε να αποφεύγονται τυχόν μολύνσεις. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται δύο κουβάδες. Ο ένας κουβάς περιέχει χλιαρό νερό (40 0 C) για να πλένεται ο μαστός και ο άλλος περιέχει απολυμαντικό για να απολυμαίνεται ο μαστός. Στη συνέχεια στεγνώνεται ο μαστός με ειδικά καθαρά πανιά ή κατά προτίμηση χάρτινη πετσέτα μιας χρήσης.
Υγιεινή Άμελξη και Διατήρηση του Γάλακτος 3/6 Απολυμαίνονται οι θηλές με την εμβάπτισή τους σε κατάλληλο απολυμαντικό διάλυμα. Ως απολυμαντικά χρησιμοποιούνται είτε ενώσεις χλωρίου ή τεταρτοταγείς ενώσεις αμμωνίου σε συγκέντρωση περίπου 200 ppm, είτε ενώσεις ιωδίου σε συγκέντρωση περίπου 20 ppm. Γίνεται απομάκρυνση των πρώτων σταγόνων που περιέχουν μεγάλο αριθμό μικροοργανισμών. Πρέπει να γίνεται δοκιμαστικός έλεγχος για τυχόν εμφάνιση μαστίτιδας, όχι απαραίτητα κλινικής, σε κάθε τεταρτημόριο του μαστού με τη δοκιμή της Καλιφόρνιας.
Υγιεινή Άμελξη και Διατήρηση του Γάλακτος 4/6 Οι αμελκτές πρέπει να φορούν καθαρή φόρμα και κάλυμμα της κεφαλής. Πριν από την άμελξη πρέπει να πλένουν τα χέρια τους με νερό και σαπούνι και να τα σκουπίζουν. Πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με βιβλιάρια υγείας και να είναι πάντοτε ενημερωμένα. Πρέπει να έχουν τη σωστή σχέση με τα ζώα και να γνωρίζουν τους κανόνες υγιεινής μέσω ειδικής εκπαίδευσης. Να καθαρίζονται και να απολυμαίνονται τα σκεύη, τα δοχεία συλλογής του γάλακτος και γενικά όλα τα μέσα που έρχονται σε επαφή με το γάλα.
Υγιεινή Άμελξη και Διατήρηση του Γάλακτος 5/6 Η αμελκτική μηχανή ελέγχεται περιοδικά εάν εργάζεται σωστά, και το όλο συγκρότημα να καθαρίζεται και να απολυμαίνεται μετά από χρήση. Η αμελκτική μηχανή είναι δυνατόν να δώσει γάλα πολύ καλής ποιότητας, μόνο εφ όσον εφαρμοστεί ένα σωστό πρόγραμμα καθαρισμού με επιμέλεια, όπως είναι το παρακάτω: Ξέπλυμα με κρύο νερό. Πλύση με θερμό νερό και απορρυπαντικό ( 3% καυστικού νατρίου με EDTA). Χρήση απολυμαντικού. Ξέπλυμα με άφθονο κατάλληλο νερό. Έγχυση ατμού. Στέγνωμα με θερμό αέρα.
Υγιεινή Άμελξη και Διατήρηση του Γάλακτος 6/6 Μετά την άμελξη ακολουθεί η διήθηση σε καθαρά και αποστειρωμένα φίλτρα. Το γάλα πρέπει να ψύχεται γρήγορα και να διατηρείται σε καθαρές, ανοξείδωτες και εξυγιασμένες δεξαμενές στους 4 0 C για την αναστολή της ανάπτυξης των μεσοφίλων και θερμοφίλων μικροβίων. Εικόνα: Συγκρότημα άμελξης συνδυασμένο με πλακοειδή ψυκτήρα και παγολεκάνη (Tetra Pak 1995).
Μέτρα στη Βιομηχανία 1. Βελτίωση μέσων και συνθηκών μεταφοράς του γάλακτος. 2. Αποθήκευση στους 4 0 C. 3. Καθαρισμός και εξυγίανση των σκευών, δεξαμενών, μηχανημάτων και χώρων του εργοστασίου. 4. Πρόγραμμα βελτίωσης της ποιότητας του γάλακτος 5. Εφαρμογή του Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP) Ανάλυση Κινδύνων & Κρίσιμα Σημεία Ελέγχου
Βελτίωση Μέσων και Συνθηκών Μεταφοράς του Γάλακτος 1/2 Η μεταφορά του γάλακτος από τις εκτροφές στους σταθμούς συγκέντρωσης ή στα εργοστάσια επεξεργασίας γίνεται είτε με γαλακτοδοχεία ή οχήματα βυτία που καθαρίζονται και αποστειρώνονται στα εργοστάσια. Η μεταφορά με γαλακτοδοχεία γίνεται μόνο για μικρές αποστάσεις. Επίσης, όταν πρόκειται να μεταφερθεί σε μεγάλες αποστάσεις πρέπει να παστεριώνεται το γάλα.
Βελτίωση Μέσων και Συνθηκών Μεταφοράς του Γάλακτος 2/2 Οταν πρόκειται να διατηρηθεί επι μακρόν το γάλα στους σταθμούς συγκέτρωσης, για την αποφυγή των προβλημάτων που δημιουργούν οι ψυχρότροφοι μικροργανισμοί στη ποιότητα του τυριού, γίνεται πρώτα θέρμισμα (thermization) του γάλακτος στους 60-65 0 C/ 5-20 sec και μετά ψύξη. Σχήμα. Θέρμισμα του γάλακτος και μετά ψύξη
Αποθήκευση στους 4 0 C Κατά τη διατήρηση του γάλακτος στο εργοστάσιο μέχρι της αξιοποίησής του, υπάρχουν μονωμένες δεξαμενές που διατηρούν το γάλα ψυχρό στους 4 0 C. Στα σύγχρονα εργοστάσια γάλακτος με μεγάλη δυναμικότητα οι δεξαμενές αυτές είναι κάθετες και ευρίσκονται εξωτερικά του εργοστασίου για να μην καταλαμβάνουν χώρο στο εσωτερικό του.
Καθαρισμός και Εξυγίανση των σκευών, δεξαμενών, μηχανημάτων και χώρων του εργοστασίου. Στις γαλακτοβιομηχανίες ο κύκλος καθαρισμού και εξυγίανσης περιλαμβάνει τα εξής κύρια στάδια: Απομάκρυνση των υπολειμμάτων του γάλακτος. Πρόπλυση με νερό για την απομάκρυνση του χαλαρού ρύπου. Καθαρισμό με διάλυμα απορρυπαντικού. Έκπλυση με καθαρό νερό για την απομάκρυνση του απορρυπαντικού. Εξυγίανση με διάλυμα απολυμαντικού ή με θερμότητα (νερό 90 C ή ατμός). Στην περίπτωση εφαρμογής απολυμαντικού ακολουθεί μία τελευταία έκπλυση με νερό.
Πρόγραμμα Βελτίωσης της Ποιότητας του Γάλακτος 1/4 Το πρόγραμμα βελτίωσης της ποιότητας του γάλακτος στηρίζεται: στην εκπαίδευση των παραγωγών από τεχνικούς που τους παρέχουν συμβουλές για τη βελτίωση της ποιότητας του γάλακτος. στην παροχή κινήτρων, όπως υπηρεσίες, υλικά και κυρίως η πληρωμή του γάλακτος με βάση την ποιότητά του.
Πρόγραμμα Βελτίωσης της Ποιότητας του Γάλακτος 2/4 Στη χώρα μας: το πρόγραμμα άρχισε να εφαρμόζεται από το 1968 για το αγελαδινό γάλα με εθελοντική συμμετοχή των γαλακτοβιομηχανιών (20%) και εθνική επιδότηση από το Υπουργείο Γεωργίας (80%). Το 1980 έγινε υποχρεωτική εφαρμογή του σε όλες τις βιομηχανίες που επεξεργάζονταν > από 500 τόνους γάλακτος ετησίως. Το 1982 υπήρξε κοινοτική υποστήριξη του προγράμματος με δημιουργία διεπαγγελματικών εργαστηρίων ελέγχου, τεχνικού εξοπλισμού και εκπαιδευτικών προγραμμάτων στους κτηνοτρόφους.
Πρόγραμμα Βελτίωσης της Ποιότητας του Γάλακτος 3/4 Στη χώρα μας: Το 1985 επεκτάθηκε στο πρόβειο και γίδινο γάλα. Το 1993 ιδρύθηκε ο Ελληνικός Οργανισμός Γάλακτος (ΕΛΟΓ) που εκτός των άλλων αρμοδιοτήτων του έχει και τον έλεγχο των εργαστηρίων της ποιότητας του αγελαδινού, πρόβειου και γίδινου γάλακτος που εδρεύουν στην Αλεξανδρούπολη, Δράμα, Θεσσαλονίκη, Γιαννιτσά, Λάρισσα, Ιωάννινα, Πάτρα, Λέσβος και Ρέθυμνο.
Πρόγραμμα Βελτίωσης της Ποιότητας του Γάλακτος 4/4 Ο έλεγχος της ποιότητας του γάλακτος γίνεται με κριτήρια χημικών και μικροβιολογικών αναλύσεων. όπως προσδιορισμός των κύριων συστατικών του γάλακτος, της οξύτητας, του ph, των αντιβιοτικών, των σωματικών κυττάρων, της ολικής μικροβιακής χλωρίδας, κ.α.
Εφαρμογή του Ανάλυση Κινδύνων & Κρίσιμα Σημεία Ελέγχου 1/2 Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP) Για τη διατήρηση και διασφάλιση της ποιότητας και ασφάλειας των γαλακτοκομικών προϊόντων, είναι απαραίτητη η υιοθέτηση του HACCP (Hazard Analysis Critical Control Point) ως εργαλείου διαχείρισης της ποιότητάς τους, στα πρότυπα ISO 9001/2, από όλες τις γαλακτοβιομηχανίες. Σε αυτό το σύστημα διασφάλισης της ποιότητας περιλαμβάνονται οι παρακάτω 7 βασικές αρχές οι οποίες μπορούν να δώσουν την βάση εφαρμογής του συστήματος, από την παραγωγή στην κατανάλωση.
Επτά Βασικές Αρχές 1/3 Δημιουργία διαγράμματος ροής για κάθε διαδικασία με αναγνώριση των δυνητικών κινδύνων (hazard analysis). Οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι ασφάλειας του προϊόντος (χημικοί, μικροβιακοί, φυσικοί) σημειώνονται πάνω στο διάγραμμα. Καθορισμός κρίσιμων σημείων ελέγχου (Critical control point or CCP). Είναι οποιοδήποτε σημείο ή επεξεργασία όπου απαιτείται έλεγχος ώστε να ελαχιστοποιηθεί ή να αποφευχθεί ένας κίνδυνος. Καθορισμός κρίσιμων ορίων (Critical limits).
Επτά Βασικές Αρχές 2/3 Καθορισμός διαδικασιών παρακολούθησης και ελέγχου των κρίσιμων σημείων ελέγχου (Monitoring). Τα κρίσιμα σημεία ελέγχου (CCPs) μπορεί να είναι η ενεργότητα νερού, η υγρασία, ο χρόνος, η θερμοκρασία κ.τ.λ. Καθορισμός διορθωτικών ενεργειών από την παρέκκλιση από τα κρίσιμα όρια με στόχο την επανόρθωσή τους (Correction). Καθορισμός διαδικασιών καταγραφής του σχεδίου HACCP σε ειδικά έγγραφα και αρχειοθέτησης του συστήματος για να είναι διαθέσιμο στους επίσημους επιθεωρητές (Documentation).
Επτά Βασικές Αρχές 3/3 Καθορισμός διαδικασίας επαλήθευσης (Verification). Η επιβεβαίωση περιλαμβάνει μεθόδους και διαδικασίες που χρησιμοποιούνται για να προσδιορίσουν ότι το σύστημα είναι σε συμφωνία με το σχέδιο. Καθορισμός διαδικασιών καταγραφής του σχεδίου HACCP σε ειδικά έγγραφα και αρχειοθέτησης του συστήματος για να είναι διαθέσιμο στους επίσημους επιθεωρητές (Documentation).
Εφαρμογή του Ανάλυση Κινδύνων & Κρίσιμα Σημεία Ελέγχου 2/2 Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP) η εφαρμογή του HACCP από τις γαλακτοβιομηχανίες παρέχει άμεσα τα εξής οφέλη: Μελετά, προλαμβάνει, ελέγχει και ελαχιστοποιεί την πιθανότητα παρουσίας κινδύνων για την υγεία των καταναλωτών στα προϊόντα. Μειώνει τα παράπονα των πελατών. Παρέχει διαρκή βελτίωση της ποιότητας του τελικού προϊόντος.
Καθαρισμός του Γάλακτος 1/3 Στη βιομηχανία γάλακτος ο πρώτος καθαρισμός του γάλακτος γίνεται με την παρεμβολή ενός μεταλλικού διάτρητου πλέγματος προ της ζύγισης, στο οποίο συγκρατούνται εμφανείς ακαθαρσίες. Διηθητήρες διαφόρων τύπων, που λειτουργούν με φίλτρα. Υπάρχει ζεύγος διηθητήρων που επιτρέπει την αλλαγή του φίλτρου όταν μειωθεί η ταχύτητα διήθησης του γάλακτος από την συσσώρευση ακαθαρσιών.
Καθαρισμός του Γάλακτος 2/3 Καθαρισμός του γάλακτος με φυγοκέντρηση στις 3-4000 στροφές το λεπτό σε συσκευές που μοιάζουν με κορυφολόγους (σχήμα ). Έξοδος γάλακτος Τύμπανο Έξοδος ακαθαρσιών Είσοδος γάλακτος Σχήμα: Φυγοκεντρικό τύμπανο καθαρισμού γάλακτος Ακαθαρσίες
Καθαρισμός του Γάλακτος 3/3 Η μέθοδος Bactofugation, βασίζεται στην απομάκρυνση με φυγοκέντρηση των μικροβίων και κυρίως των σπορίων τους από το γάλα στη θερμοκρασία της παστερίωσης. Διαχωριστήρες που αναπτύσσουν φυγόκεντρο δύναμη 12000 g απομακρύνουν το 90% των μικροοργανισμών και σε συνδυασμό με την παστερίωση ανεβάζουν το ποσοστό της βακτηριοκάθαρσης σε 99,5%. Η τεχνική αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για γάλα που προορίζεται για τυροκόμηση, χάρη στην απομάκρυνση των σπορογόνων μικροοργανισμών που προκαλούν το φούσκωμα των τυριών. Σχήμα: Σύστημα Bactofugation
Συμπερασματικά οι παράγοντες που επηρεάζουν την ποιότητα του γάλακτος μπορούν να συνοψισθούν στο παρακάτω γραφικό σχήμα:
Βιβλιογραφία 2/2 Καμιναρίδης, Στ. και Μοάτσου, Γ., Γαλακτοκομία, Εκδόσεις Έμβρυο, Αθήνα, 2009. Celestino E.L., Lyer, M. and Roginski H. 1996. The effects of refrigerated storage on the quality of raw milk. The Australian Journal of Dairy Technology 51, 59-63. Coghill, D.M., Mutzelburg, I.D. and Birch, S.J. 1982. Effect of thermization on the bacteriological and chemical quality of milk. Australian Journal of Dairy Technology 37, 48-50. Gerrit Smit (2003). Dairy processing. Improving quality Woodhead publishing limited, Cambringe.
Βιβλιογραφία Υπουργείο Οικονομίας & Οικονομικών (2009). Κώδικας Τροφίμων, Ποτών και Αντικειμένων Κοινής Χρήσης, Τόμος 2, άρθρο 80. Γενικό Χημείο του Κράτους. Αθήνα. Κανονισμός Processing (ΕΚ) αριθμ. 1662/2006 της Επιτροπής για τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθμ. 853/2004 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τον καθορισμό ειδικών κανόνων υγιεινής για τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης.
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδεια χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2015. Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής του Ανθρώπου, Καμιναρίδης Στέλιος/ Μοάτσου Γκόλφω, «Γαλακτοκομία». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: https://mediasrv.aua.gr/eclass/courses/ocdfshn102/
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων, π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». Η άδεια αυτή ανήκει στις άδειες που ακολουθούν τις προδιαγραφές του Oρισμού Ανοικτής Γνώσης [2], είναι ανοικτό πολιτιστικό έργο [3] και για το λόγο αυτό αποτελεί ανοικτό περιεχόμενο [4]. [1] http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/ [2] http://opendefinition.org/okd/ellinika/ [3] http://freedomdefined.org/definition/el [4] http://opendefinition.org/buttons/
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.