ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: Α.ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Σ.ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ, Ζ.ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΚΟΥΝΑΔΗΣ Α.Μ: 1340200400201 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...σελ. 3 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΥΝΔΙΚΑΤΩΝ...σελ. 4 ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ...σελ. 8 ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ: ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΖΗΤΗΜΑΤΑ...σελ. 18 ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΑΠΕΡΓΙΑΣ ΩΣ ΜΟΡΦΗ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ...σελ. 27 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...σελ. 32 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ...σελ. 33 SUMMARY KEY WORDS...σελ. 34 2

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΙ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα ΑΚ Αστικός Κώδικας ΑΠ Άρειος Πάγος Βλ. Βλέπε δηλ. δηλαδή ΔΟΕ Διεθνής Οργάνωση Εργασίας ΔΣΕ Διεθνής Σύμβαση Εργασίας ΕΛ.ΑΣ Ελληνική Αστυνομία ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και ων θεμελιωδών ελευθεριών της 4.11.1960( ν.δ. 53/1974) κ.ο.κ και ούτω καθεξής λ.χ. λόγου χάριν Ν Νόμος ν.δ. νομοθετικό διάταγμα Ν.Π.Δ.Δ. Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ΟΤΑ Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης παρ. παράγραφος ΣΔΟΕ Σώμα Δίωξης Οικονομικού Εγκλήματος σελ. σελίδα ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας ΤοΣ «Το Σύνταγμα»(περιοδικό) υποπαρ. υποπαράγραφος 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πολλαπλή κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας διαδηλώνει την μεγάλη σημασία της. Πράγματι, η συνδικαλιστική ελευθερία δεν είναι μόνο αναγκαία για την διασφάλιση και βελτίωση των όρων και της αμοιβής της εργασίας. Επιπλέον οι ισχυρές και ανεξάρτητες συνδικαλιστικές οργανώσεις αποτελούν σπουδαία εγγύηση της δημοκρατίας και της ελευθερίας εν γένει, ώστε η πραγματική κατοχύρωσή τους (και όχι απλώς η διακήρυξή τους στο Σύνταγμα ή άλλα κείμενα) να αποτελεί ασφαλές κριτήριο του επιπέδου της ελευθερίας και της δημοκρατίας μίας χώρας. Η άμεση ή έμμεση ένταξη των συνδικαλιστικών οργανώσεων στον κρατικό μηχανισμό αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα δικτατορικών καθεστώτων δεξιάς ή αριστεράς κατευθύνσεως. Είναι επομένως ανάγκη να διασφαλίζεται η συνδικαλιστική ελευθερία υπό την έννοια της ελευθερίας και ανεξαρτησίας των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Από την άλλη πλευρά είναι δυνατόν η ανεξαρτησία και ισχύς των συνδικαλιστικών οργανώσεων να παρεκτραπεί στην αντιδημοκρατική τους διάρθρωση και λειτουργία, την ιδιωφελή συσσώρευση προνομίων των συνδικαλιστικών ηγετών και την δημιουργία «κράτους εν κράτει». Είναι γι αυτόν τον λόγο αναγκαίο να διασφαλίζεται η συνδικαλιστική ελευθερία και ως ατομικό δικαίωμα των φυσικών προσώπων, καθώς και η υποχρέωση δημοκρατικής διαρθρώσεως και διοικήσεως και δικαιοκρατικής λειτουργίας των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Η συνδικαλιστική ελευθερία ως δικαίωμα του ατόμου σημαίνει πρώτον, την ελευθερία των εργαζομένων και των εργοδοτών να ιδρύουν τοπικές, εθνικές ή διεθνείς συνδικαλιστικές οργανώσεις και να προσχωρούν σε μία ή περισσότερες από αυτές για την προστασία των οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων τους, χωρίς να εξαρτώνται από προηγούμενη άδεια, συναίνεση ή πλήρωση άλλων προϋποθέσεων ούτε να υπόκεινται σε δυσμενείς συνέπειες. Δεν αντίκειται όμως στην συνδικαλιστική ελευθερία η υποχρέωση κατοχυρώσεως της συνδικαλιστικής οργανώσεως που προκαλεί τον έλεγχο απλής νομιμότητας, συμπεριλαμβανομένης της δημοκρατικής δομής της συνδικαλιστικής οργανώσεως. Η συνδικαλιστική ελευθερία ως δικαίωμα του ατόμου κατοχυρώνεται όμως όχι μόνο ως «θετική» αλλά και ως αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία, ως το δικαίωμα δηλαδή του ατόμου να μην προσχωρήσει σε καμιά ή να μην προσχωρήσει σε μία ορισμένη συνδικαλιστική οργάνωση ή να αποχωρήσει από άλλη και μάλιστα χωρίς δυσμενείς έννομες συνέπειες. Υπ αυτή την έννοια η συνδικαλιστική ελευθερία είναι και ελευθερία έναντι της συνδικαλιστικής οργανώσεως. Η αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία δεν συμβιβάζεται ούτε με την ρήτρα «κλειστού επαγγέλματος» ή την ρήτρα οργανώσεως που εξαρτά την εργασία σε μία επιχείρηση από την συμμετοχή σε μία ορισμένη συνδικαλιστική οργάνωση, ούτε με την διαπραγμάτευση ρητρών σε συλλογικές συμβάσεις εργασίας που ευνοούν τα μέλη των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Στην εργασία που ακολουθεί, θα ασχοληθούμε με την συνδικαλιστική ελευθερία, όπως κατοχυρώνεται στο Σύνταγμά μας του 1975, άρθρο 23 (μετά την αναθεώρηση του 2001). Θα ερευνήσουμε διεξοδικά όλα τα στοιχεία της, την έννοια, την σημασία, τους φορείς, το πεδίο ισχύος της, το περιεχόμενό της, καθώς και τα δύο κυριότερα δικαιώματα που απορρέουν από αυτήν, όπως η απεργία. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ-ΕΞΕΛΙΞΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΥΝΔΙΚΑΤΩΝ Η γέννηση και η εξέλιξη του Συνδικαλιστικού Κινήματος σε κάθε χώρα ακολούθησε την δική της ιδιότυπη πορεία. Αυτό ισχύει και για τον Ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, στον οποίο το συνδικαλιστικό κίνημα εμφανίστηκε με σχετική χρονική υστέρηση σε σχέση με αυτό των χωρών της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης. Το συνδικαλιστικό κίνημα αποτελεί έκφραση της συλλογικής εκπροσώπησης των μισθωτών, με στόχο την ικανοποίηση των συμφερόντων τους απέναντι στην πολιτική του κεφαλαίου και αντλεί τις βάσεις της εμφάνισης και ανάπτυξής του στην ιστορική και κοινωνική εξέλιξη που συνέτεινε στην παράλληλη ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και στη συνεπαγόμενη δημιουργία του κόσμου της μισθωτής εργασίας. Είναι προφανές ότι οι ιδιαιτερότητες στην ανάπτυξη του καπιταλισμού από χώρα σε χώρα συνέβαλαν καθοριστικά ώστε αυτές να θέσουν την σφραγίδα τους στον τρόπο διαμόρφωσης των συνδικάτων, ενώ η πορεία και ο ρόλος του συνδικαλιστικού κινήματος συνδέεται άμεσα και με τις κρατούσες ιστορικές και κοινωνικές δομές στο εθνικό επίπεδο. Στην ανάλυση της Ιστορίας του Ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιόδους. Κριτήριο είναι τόσο οι ευρύτερες κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις, όσο και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Συνδικαλιστικού Κινήματος. Πρώτη Περίοδος 1875-1918 Η πρώτη περίοδος αρχίζει με την εκδήλωση των πρώτων απεργιών στη Σύρο και κλείνει με την ίδρυση της ΓΣΕΕ το 1918. Τα Ελληνικά Εργατικά Σωματεία εμφανίστηκαν στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα (1875 και μετά ), όταν αυξανόμενο τμήμα του πληθυσμού που πλεόναζε στην ύπαιθρο μετακινήθηκε στα αστικά κέντρα και άρχισε να παίρνει την μορφή μιάς τάξης κτημόνων ημερομίσθίων εργατών. Στο μεταξύ, η σταθερή απασχόληση σ αυτά τα βιομηχανικά και εμπορικά κέντρα, δημιούργησε μια μόνιμη εργατική τάξη. Ο πρώτος σύνδεσμός εργατών, σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες, έγινε το 1879 από τους ξυλουργούς των Ναυπηγείων της Νήσου Σύρου. Η αδελφότ i ητα αυτή έκανε τον ίδιο χρόνο και την πρώτη απεργία σαν μια προσπάθεια αντιμετώπισης των συνεπειών της κρίσης που μείωσε κατά 30% την αγοραστική δύναμη των αμοιβών τους. 5

Ακολούθησε μία απεργία στην Αθήνα και τον Πειραιά το 1882 και η μεγάλη απεργία των Μεταλλωρύχων στο Λαύριο και σε άλλα μεταλλευτικά κέντρα το 1883. Οι απεργίες αυτές έγιναν πριν ακόμα δημιουργηθούν εργατικά σωματεία σ αυτές τις πόλεις. Και άλλες απεργίες ακολουθούν. Σταθερά είναι τα αιτήματα για αυξήσεις μισθών, μείωση του ωραρίου εργασίας σε 10 ώρες, για προστασία από τα ατυχήματα και για παροχή ιατρικής περίθαλψης. Στην ουσία οι πρώτες εργατικές οργανώσεις παρέμειναν μέχρι το 1910 φιλανθρωπικά και αλληλοβοηθητικά σωματεία. Αποδίδανε δε, πρωταρχική σημασία στην ευημερία των μελών τους με την δημιουργία αλληλοβοηθητικών ταμείων. Το 1910 δημιουργήθηκε στην Αθήνα μια Κεντρική Οργάνωση των Εργατικών Σωματείων. Τα πρώτα σημάδια, για μια αποτελεσματική ενότητα των εργαζομένων εμφανίζονται στις 3 Δεκεμβρίου του 1908. Οι 28 εργατικές οργανώσεις που υπήρχαν τότε, οργάνωσαν μαζικές διαδηλώσεις ενάντια στην φορολογία των μη δυνάμενων πλέον να ανθέξωσι εργατικών και επαγγελματικών τάξεων. Ο Α Παγκόσμιος πόλεμος, δεν εμπόδισε την γοργή ανάπτυξη του Ελληνικού Συνδικαλισμού. Το 1917 υπήρχαν 206 εργατικά σωματεία με 44.230 μέλη, συνολικά. Το 1918 οι ζυμώσεις για μια κεντρική οργάνωση των Συνδικάτων στην Ελλάδα, προήλθαν από το Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, στο οποίο κυριαρχούσε η Ελληνοεβραική Συνδικαλιστική Κοινωνική Ομοσπονδία (ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ). Το Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης με την σύμπραξη του Εργατικού Κέντρου Αθήνας και του Πειραιά, συγκάλεσε μια Πανελλαδική συνδιάσκεψη των συνδικαλιστικών Οργανώσεων για τη δημιουργία Εθνικού Κέντρου. Στο συνέδριο πήραν μέρος αντιπρόσωποι από 44 σωματεία που αντιπροσώπευαν περίπου 60.000 εργαζόμενους, σε σύνολο 75.000 οργανωμένων μελών. Η κατάληξη της πρώτης Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης ήταν η δημιουργία ενός Εθνικού Συνδικαλιστικού κέντρου με την προσχώρηση Εργατικών Σωματείων, Εργατικών Κέντρων και Ομοσπονδιών. Δεύτερη Περίοδος 1919-1936 Η Δεύτερη Περίοδος αρχίζει με την ίδρυση της ΓΣΕΕ και τη διάσπαση της και κλείνει με την θεμελίωση του κρατικού Συνδικαλισμού από τον δικτάτορα Ι. Μεταξά το 1936. Περιλαμβάνει την περίοδο εδραίωσης του ισχύοντος τρόπου παραγωγής στον Ελληνικό Κοινωνικό Σχηματισμό. Συνδέεται με την αργή, αλλά σταθερή επέκταση της μισθωτής απασχόλησης. Στη διάρκεια της περιόδου από την ίδρυση της ΓΣΕΕ ως την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου (1936), τα απεργιακά κύματα των μισθωτών 6

απασχολούμενων επεκτείνονται. Πρωτοστατούν σε αυτά οι καπνεργάτες, οι τραμβαγέρηδες και οι σιδηροδρομικοί. Η κοινωνική αντίθεση μεταξύ εργοδοτών και εργατών είναι ιδιαίτερη οξυμένη λόγω των συνθηκών της εκβιομηχάνισης του μεσοπολέμου και της αυξημένης προσφοράς εργατικής δύναμης που προήλθε από τα προσφυγικά κύματα που ήρθαν στην Ελλάδα. Οι Συνδικαλιστικές Συλλογικές Δραστηριότητες των μισθωτών ήταν αντικείμενο εντατικών πολιτικών διώξεων. Η αστυνομία και ο στρατός είναι σταθερά αντιμέτωποι με το απεργιακό κίνημα. Οι συλλήψεις, οι καταδίκες και οι εξορίες συνδικαλιστών, είναι τα κύρια μέσα ρύθμισης των εργασιακών συλλογικών διαφορών. Τρίτη Περίοδος 1947 - σήμερα Καλύπτει την μετεμφυλιακή πορεία (1947 και μετά ) του Συνδικαλιστικού Κινήματος. Περιλαμβάνει την περίοδο ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και συνεχίζει με την έναρξη κρίσης του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης του στον Ελληνικό Κοινωνικό Σχηματισμό. Καταλήγει στην δεκαετία 1971-1981 όπου η επέκταση της μισθωτής απασχόλησης φθάνει στο ιστορικά υψηλότερο ποσοστό της. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου οι αρτεργάτες, οι τυπογράφοι, οι οικοδόμοι, οι εργαζόμενοι στο μέταλλο, αλλά και οι εργαζόμενοι στο δημόσιο και σε δημόσιες επιχειρήσεις όπως οι τραπεζικοί, οι υπάλληλοι του ΟΤΕ και της ΔΕΗ, οι ταχυδρομικοί και οι καθηγητές πρωτοστατούν στην Συνδικαλιστική Δραστηριότητα. Στα αιτήματα, πέρα από το θέμα των αυξήσεων που συνδέεται με το χαμηλό επίπεδο των μισθών, και το πληθωρισμό της περιόδου 1946-1953, προστίθενται αιτήματα που αμφισβητούν την κρατική πολιτική στο χώρο των Νομικών ρυθμίσεων για τις απολύσεις, τις συλλογικές συμβάσεις, τις αποζημιώσεις, τις συνδικαλιστικές εισφορές και τις συνδικαλιστικές ελευθερίες. Με βάση τα παραπάνω, το συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα ακολούθησε ιστορικά την καθυστερημένη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στην Ελλάδα σε σχέση με την αναπτυγμένη βιομηχανικά Ευρώπη, όπου τα σπέρματα της βιομηχανικής ανάπτυξης συνετέλεσαν στη δημιουργία των πρώτων συνδικάτων από τις αρχές του 19 ου αιώνα στην Αγγλία. Ήδη στα μέσα του ίδιου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται μαζικά τα συνδικάτα στην Αγγλία, το Βέλγιο, τη Γερμανία, τη Γαλλία κλπ. Αντίθετα, στην Ελλάδα, μόλις το 1879 δημιουργείται το πρώτο συνδικάτο από τους εργάτες ξύλου των ναυπηγείων της Σύρου, ενώ στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου αιώνα αρχίζει να αναπτύσσεται το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα. Το 1914 αναγνωρίζεται το δικαίωμα σύστασης σωματείων, νομική μορφή με την οποία εμφανίζονται τα συνδικάτα μέχρι και 7

σήμερα, ενώ τον Οκτώβριο του 1918 ιδρύεται η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας (ΓΣΕΕ), ως αποκορύφωμα αγώνων για την οργανωτική ενότητα και τον συντονισμό της δραστηριότητας του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος. Τα δύο τελευταία γεγονότα ευνοήθηκαν από το κλίμα εκσυγχρονισμού και μεταρρυθμίσεων που εισήγαγε η πολιτική του Ε. Βενιζέλου, κατά τη δεκαετία του 1910 παράλληλα με την αναζήτηση επιβολής μορφών ελέγχου στη δυναμική που εκφράζουν τα συνδικάτα και ο κοινωνικός χώρος που εκπροσωπούν. Από την ίδρυσή του μέχρι και σήμερα, το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα στιγματίστηκε από την εξέλιξη της πολιτικής πορείας του τόπου, με άμεσο αποτέλεσμα την, για μεγάλο χρονικό διάστημα, προσπάθεια επιβίωσής του και διατήρησης της αυτονομίας του απέναντι στις πολυποίκιλες κρατικές παρεμβάσεις που συνδέθηκαν και με τον μη ομαλό πολιτικό και κοινοβουλευτικό βίο της χώρας. Οι αλλεπάλληλες απόπειρες ελέγχου των συνδικάτων από την κρατική εξουσία, ενισχύθηκαν περαιτέρω κατά τις περιόδους επιβολής δικτατοριών, κατά την κατοχή, τον εμφύλιο, και τους μετεμφυλιοπολεμικούς χρόνους χωρίς να σημαίνει αυτό ότι και κατά την μεταπολιτευτική περίοδο (μετά το 1974) δεν εντοπίζονται σοβαρά ανάλογα κρούσματα, με αποκορύφωμα την κρίση της ΓΣΕΕ της περιόδου 1985-1988 με τη λήξη της οποίας αποκαθίσταται τουλάχιστον τυπικά η ομαλότητα στο εσωτερικό του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος. Και τούτο γιατί η πτώση της δικτατορίας των Απριλιανών (1974) δεν συνοδεύτηκε από την αποκατάσταση της τάξης στον ελληνικό συνδικαλισμό, γεγονός που επιτυγχάνεται με το Ν. 1264/82, την εκκαθάριση των συνδικαλιστικών μητρώων και την οργάνωση γνήσιου συνεδρίου της ΓΣΕΕ (1983), ενώ η θετική αυτή εξέλιξη διεκόπη από την κρίση στο εσωτερικό του κυβερνώντος κόμματος (1985) και την ουσιαστική διάσπαση της ΓΣΕΕ επί τριετία. Έτσι λοιπόν, εκτός, από την παραδοσιακή πρακτική κρατικών παρεμβάσεων στα εσωτερικά τους, τα συνδικάτα στην Ελλάδα δέχονταν και εξακολουθούν να δέχονται έντονες πιέσεις από τις πολύμορφες εμπλοκές των πολιτικών κομμάτων στην εσωτερική ζωή τους, με αποτέλεσμα το παραπάνω στοιχείο να καταγράφεται σαν ένα από τα ιδιαίτερα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα. Η καθυστέρηση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στην Ελλάδα, η συνεπαγόμενη καθυστέρηση του συνδικαλιστικού κινήματος σε συνδυασμό και με τη μη ομαλή, για μια μακροχρόνια περίοδο, εξέλιξή του, λόγω του ευρύτερου πολιτικού κλίματος, συνετέλεσαν ώστε η πορεία του να εξελίσσεται με διαφορετικούς όρους από τα αντίστοιχα κινήματα των χωρών της υπόλοιπης Ευρώπης. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ ΑΡΘΡΟ 23 (ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ) 1.Tο Kράτος λαμβάνει τα προσήκοντα μέτρα για τη διασφάλιση της συνδικαλιστικής ελευθερίας και την ανεμπόδιστη άσκηση των συναφών μ αυτή δικαιωμάτων εναντίον κάθε προσβολής τους, μέσα στα όρια του νόμου. 2. H απεργία αποτελεί δικαίωμα και ασκείται από τις νόμιμα συστημένες συνδικαλιστικές οργανώσεις για τη διαφύλαξη και προαγωγή των οικονομικών και εργασιακών γενικά συμφερόντων των εργαζομένων. Απαγορεύεται η απεργία με οποιαδήποτε μορφή στους δικαστικούς λειτουργούς και σ' αυτούς που υπηρετούν στα σώματα ασφαλείας. Tο δικαίωμα προσφυγής σε απεργία των δημόσιων υπαλλήλων και των υπαλλήλων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, καθώς και του προσωπικού των κάθε μορφής επιχειρήσεων δημόσιου χαρακτήρα ή κοινής ωφέλειας, που η λειτουργία τους έχει ζωτική σημασία για την εξυπηρέτηση βασικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου, υπόκειται στους συγκεκριμένους περιορισμούς του νόμου που το ρυθμίζει. Oι περιορισμοί αυτοί δεν μπορούν να φθάνουν έως την κατάργηση του δικαιώματος της απεργίας ή την παρεμπόδιση της νόμιμης άσκησής του. 1. Έννοια, κατοχύρωση στην ελληνική έννομη τάξη, και σπουδαιότητα του συνδικαλιστικού δικαιώματος Α. Έννοια Η συνδικαλιστική ελευθερία γεννήθηκε και εξελίχθηκε ως ειδική ελευθερία στην υπηρεσία των συμφερόντων των μισθωτών, για να επεκταθεί εν συνεχεία σε όλες τις επαγγελματικές τάξεις. Οι έννομες τάξεις έχουν αναγνωρίσει την συνδικαλιστική ελευθερία ως ειδικό δικαίωμα για την προάσπιση των κοινών συμφερόντων αυτών που ασκούν κάποιο επάγγελμα. Δεν ξεπέρασε όμως επί της ουσίας το φράγμα αυτό. Ως δικαίωμα των εργαζομένων όλων των κατηγοριών προϋποθέτει την αναγνώριση της ύπαρξης διαφοροποιημένων έναντι των εργοδοτών συλλογικών συμφερόντων, είτε αυτά θεωρηθούν ταξικά είτε όχι, και επιβεβαιώνει την ανάγκη για την οργάνωση του 9

μηχανισμού της μεταξύ τους αντιπαράθεσης, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα την αυτονομία τους από την κρατική εξουσία. Κεντρικός άξονας της συνδικαλιστικής ελευθερίας είναι αφενός η ιδέα της αλληλεγγύης των μελών μιας επαγγελματικής ομάδας ή τάξης και αφετέρου η ανταγωνιστική ιδέα, διότι αποσκοπεί στην προάσπιση των κοινών συμφερόντων από αντίθετα συμφέροντα μιας άλλης επαγγελματικής ομάδας ή τάξης. Υπενθυμίζεται ότι ο όρος «συνδικαλισμός» έχει τη ρίζα του στην αρχαία ελληνική λέξη σύνδικος. Παρόλα αυτά 1, έχει εισαχθεί στην ελληνική γλώσσα από μετάφραση των γαλλικών όρων syndicts και syndicats. Κατόπιν της παραπάνω ανάπτυξης, λοιπόν, το συνδικαλιστικό δικαίωμα θα μπορούσε να ορισθεί ως το δικαίωμα κάθε επαγγελματία να οργανώνεται και να δρα ελεύθερα με άλλους συναδέλφους του προς υπεράσπιση και προαγωγή των κοινών συμφερόντων υλικών και ιδεολογικών που δημιουργούνται για την κοινωνική ομάδα ή τάξη στην όπια ανήκουν. Β. Η κατοχύρωση των συνδικαλιστικών ελευθεριών στην ελληνική έννομη τάξη Η ελευθερία ενώσεως, εισήλθε στην έννομη τάξη της χώρας ήδη από το Σύνταγμα του 1964, αλλά το Σύνταγμα του 1975 αποτελεί το πρώτο συνταγματικό κείμενο στην μακρόχρονη ιστορία των Ελληνικών Συνταγμάτων όπου αναφέρεται ρητά ο όρος εργασία και τα παρεπόμενα ως προς αυτήν δικαιώματα, π.χ. δικαίωμα στην εργασία (άρθρο 22, παράγραφος 1), δικαίωμα στις συλλογικές διαπραγματεύσεις και συλλογικές συμβάσεις (άρθρο 22, παράγραφος 2), συνδικαλιστικό δικαίωμα (άρθρο 23, παράγραφος 1), απεργιακό δικαίωμα (άρθρο 23, παράγραφος 2). Το στοιχείο αυτό της χρονικής καθυστέρησης αποτελεί συμβολική ένδειξη της στάσης του επίσημου ελληνικού κράτους, μέσω της έκφρασης του υπέρτατου νόμου που είναι το Σύνταγμα, απέναντι στις ατομικές και συλλογικές εργασιακές σχέσεις. Ωστόσο, οι όροι λειτουργίας των ελληνικών συνδικάτων διέπονταν μέχρι τότε από ειδικούς νόμους που απέρρεαν από την ευρύτερη περί συνεταιρίζεσθαι συνταγματική ελευθερία, το δε σύγχρονο συνδικαλιστικό οικοδόμημα στηρίζεται στον ισχύοντα νόμο 1264/1982 «περί εκδημοκρατισμού του συνδικαλιστικού κινήματος». Πρόκειται για μέτρο που εναρμονίζεται προς το πνεύμα του μετά τη μεταπολίτευση συνταγματικού νομοθέτη, αναπτύσσει τις συνδικαλιστικές ελευθερίες και κατοχυρώνει τον συνδικαλισμό στις επιχειρήσεις. Παράλληλα, συμβάλλει με ειδικές ρυθμίσεις στον εκδημοκρατισμό των όρων λειτουργίας των συνδικάτων (π.χ. εκλογικές διαδικασίες κλπ.). Το θεσμικό αυτό πλαίσιο συνετέλεσε σε σημαντικό βαθμό στον εκσυγχρονισμό των συνδικάτων και στη δημιουργία προϋποθέσεων για την ουσιαστικότερη παρέμβασή τους στο χώρο των εργασιακών σχέσεων. Παράλληλα, τα συνδικαλιστικά δικαιώματα ενισχύονται 2 και από την επικύρωση από την Ελλάδα διεθνών συμβάσεων εργασίας όπως οι ΔΣΕ 1 Ι.Δ. Κουκιάδης, Εργατικό Δίκαιο, Συλλογικές Εργασιακές Σχέσεις, Αντ.Ν. Σάκκουλα 1997, σελ. 3 2 Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα 2005, σελ. 958 10

87/1947 «περί συνδικαλιστικής ελευθερίας», ΔΣΕ 98/1949 «περί του δικαιώματος οργανώσεως», ΔΣΕ 139/1971 «για την προστασία των αντιπροσώπων των εργαζομένων στην επιχείρηση» κλπ. Επιπροσθέτως, η συνδικαλιστική ελευθερία κατοχυρώνεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου (άρθρο 11), στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, ενώ στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας περιλαμβάνεται στον Κοινωνικό χάρτη της 9 ης Δεκεμβρίου του 1989 (άρθρα 11 επ.). Γ. Σπουδαιότητα του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας Η προεκτεθείσα πολλαπλή κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας καταδεικνύει την μέγιστη σημασία για μια δημοκρατική πολιτεία. Ο βαθμός εφαρμογής των σχετικών με το εν λόγω δικαίωμα επιταγών (συνταγματικών και άλλων) αποτελεί κριτήριο του επιπέδου της δημοκρατίας μιας χώρας, αφού οι ανεξάρτητες συνδικαλιστικές οργανώσεις διασφαλίζουν σε μεγάλο βαθμό την ορθή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος και αποτελούν εγγύηση της ελευθερίας γενικά. Άλλωστε, είναι αποδεδειγμένο ιστορικά, ότι η υποταγή των συνδικαλιστικών οργανώσεων σε κυβερνητικούς μηχανισμούς συνιστά χαρακτηριστικό των δικτατορικών καθεστώτων. Η διαπίστωση 3 αυτή υπογραμμίζει την ανάγκη διασφάλισης της ανεξαρτησίας των συνδικαλιστικών οργανώσεων και την αυτονόητη σημασία της για μια δημοκρατία. Ωστόσο, η ανεξαρτησία αυτή δεν πρέπει να φτάνει μέχρι το σημείο που θα πλήττεται η δημοκρατική τους διάρθρωση και κατ επέκταση θα θίγεται το θεμελιώδες δικαίωμα της συνδικαλιστικής ελευθερίας. Ως εκ τούτου, επιτακτική καθίσταται η ανάγκη της κατοχυρώσεως της συνδικαλιστικής ελευθερίας ως ατομικού δικαιώματος αφενός, και η διασφάλιση της δικαιοκρατικής οργάνωσης και λειτουργίας των οργανώσεων αφετέρου. 2. Νομικά χαρακτηριστικά του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας Α. Η τριπλή κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας Το συνδικαλιστικό δικαίωμα ανήκει στην κατηγορία των ατομικών δικαιωμάτων όπως και το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, για το οποίο θα γίνει λόγος παρακάτω. Η συνδικαλιστική ελευθερία κατοχυρώνεται στο Σύνταγμά μας στο άρθρο 23, το οποίο συγκαταλέγεται στο κεφάλαιο των ατομικών δικαιωμάτων, και συγκεκριμένα σε αυτά που αφορούν τις οικονομικές ελευθερίες. Στην πρώτη παράγραφο του άρθρου αυτού αναφέρεται πως «το κράτος λαμβάνει τα προσήκοντα μέτρα για τη διασφάλιση της συνδικαλιστικής ελευθερίας και την ανεμπόδιστη άσκηση των συναφών με αυτή δικαιωμάτων εναντίον 3 Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Β, Αντ.Ν.Σάκκουλα, 2005, σελ. 960 11

κάθε προσβολής τους, μέσα στα όρια του νόμου». Με τον όρο συνδικαλιστική ελευθερία κατοχυρώνεται το ατομικό δικαίωμα του πολίτη να ιδρύει, να προσχωρεί, να απέχει ή να αποχωρεί από μια συνδικαλιστική οργάνωση (ατομικό διακαίωμα υπό τη στενή έννοια του όρου δικαίωμα του συνδικαλίζεσθαι), όπως και το δικαίωμα της ίδιας συνδικαλιστικής οργάνωσης να υφίσταται και να λειτουργεί ελεύθερα και αυτόνομα (συλλογικό δικαίωμα). Επιπροσθέτως, προστατεύονται και τα συναφή με την συνδικαλιστική ελευθερία δικαιώματα, δηλαδή η συλλογική αυτονομία και η απεργία, γεγονός που δίδει τις εγγυήσεις για ελεύθερο συνδικαλισμό (θεσμική εγγύηση). Στην παράγραφο αυτή αναφέρεται ρητά η υποχρέωση του κράτους να διασφαλίζει την ελευθερία και την ακώλυτη άσκηση της συνδικαλιστικής ελευθερίας. Αυτό αποτελεί εξειδίκευση της γενικής υποχρεώσεως των κρατικών οργάνων, να διασφαλίζουν την ακώλυτη άσκηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου ( άρθρο 25 παρ. 1 Σ ). Σύμφωνα μάλιστα με την διάταξη αυτή, η συνδικαλιστική ελευθερία προστατεύεται όχι μόνο έναντι του κράτους, αλλά και έναντι κάθε τρίτου «κατά πάσης προσβολής», γεγονός που σημαίνει πως το δικαίωμα αυτό προστατεύεται απόλυτα. Η συνταγματική κατοχύρωση του εν λόγω δικαιώματος τελεί υπό την επιφύλαξη του νόμου. Η συνταγματική εξουσιοδότηση παραπέμπει κατα κύριο λόγο στους ν.1264/1982, 1915/1990,2224/1994, 1876/1990, 1361/1983 και 1712/1987, οι οποίοι εξειδικεύουν την συνταγματική ρύθμιση. Συνοπτικά, λοιπόν, η πρώτη παράγραφος του άρθρου 23 του Συντάγματος προβαίνει σε μια τριπλή κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας (ως ατομικό, συλλογικό δικαίωμα και ως θεσμική εγγύηση), η οποία εκπληρώνει τους συνδικαλιστικούς σκοπούς με παράλληλη ωφέλεια του κοινωνικού συνόλου, και εν συνεχεία εξουσιοδοτεί τον νομοθέτη να προβεί σε ειδικότερες ρυθμίσεις. Στην δεύτερη παράγραφο του άρθρου 23 ο συντακτικός νομοθέτης προβαίνει σε ρητή κατοχύρωση του δικαιώματος της απεργίας, που είχε αναφερθεί έμμεσα και στην πρώτη παράγραφο του άρθρου, και το οποίο θα αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς έρευνας στη συνέχεια της εργασίας. Όπως προαναφέρθηκε, η κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας είναι τριπλή 4 : αφενός κατοχυρώνει το ατομικό δικαίωμα ως ελευθερία τόσο του ατόμου (ατομικό δικαίωμα) όσο και της συνδικαλιστικής οργάνωσης (συλλογικό δικαίωμα), και αφετέρου εγγυάται τον ελεύθερο συνδικαλισμό (θεσμική εγγύηση). i. Η συνδικαλιστική ελευθερία ως ατομικό δικαίωμα: Η συνδικαλιστική ελευθερία περιλαμβάνει την ελευθερία των εργαζομένων και των εργοδοτών να ιδρύουν τοπικές εθνικές η διεθνείς συνδικαλιστικές οργανώσεις και να προσχωρούν σε μια ή περισσοτέρους από 4 Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Β, Αντ.Ν.Σάκκουλα, 2005, σελ.962 12

αυτές για την προστασία των οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων τους χωρίς να χρειάζεται άδεια συναίνεση. Υπόκειται στην βούληση των μελών μιας συνδικαλιστικής οργάνωσης αν θα αποκτήσει νομική προσωπικότητα ή όχι. Ο νόμος 1264/1982 ενέχει τον εξής περιορισμό: «Ο εργαζόμενος μπορεί να γίνει μέλος μιας μόνο συνδικαλιστικής οργάνωσης της επιχείρησης που δουλεύει και μιας μόνο του επαγγελματικού κλάδου απασχόλησης του, τις οποίες μπορεί να επιλέξει ο ίδιος»(άρθρο 7 του Ν.1264/1982). Τα μέλη των συνδικαλιστικών οργανώσεων διατηρούν την ιδιότητα τους και δεν μπορούν να αποβληθούν παρά μόνο με την τήρηση των προβλεπομένων εκ του νόμου διαδικασιών (άρθρο 7 του Ν.1264/1982). Η ύπαρξη 5 τέτοιων ρυθμίσεων δεν αντίκειται, αλλά απεναντίας προστατεύει, κατάτην έννοια του άρθρου 23 παρ. 1, τη συνδικαλιστική ελευθερία. Η συνδικαλιστική ελευθερία, ως δικαίωμα του ατόμου, κατοχυρώνεται πέρα από «θετική» και ως αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία δηλαδή ως η εξουσία να μην προσχωρεί σε καμία ή σε ορισμένη οργάνωση ή να αποχωρήσει από κάποια χωρίς να υποστεί κάποια δυσμενή συνέπεια. Η αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία δεν συμβιβάζεται με την ρήτρα κλειστού επαγγέλματος ή τη ρήτρα οργανώσεως η οποία εξαρτά την εργασία σε μια επιχείρηση από την συμμετοχή σε μια ορισμένη συνδικαλιστική οργάνωση κρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι η αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία είναι ισότιμη προς τη θετική δικαίωμα προστατεύεται δια της ίδιας διάταξης και απολαμβάνει και τις ίδιες εγγυήσεις συμπέρασμα εξαγόμενο από την θεμελιώδη αρχή κατά την οποία οι επαγγελματικές ενώσεις πρέπει να σχηματίζονται ελεύθερα και όχι κατόπιν εξαναγκασμού. Άσχετη με την συνδικαλιστική ελευθερία είναι η συμμετοχή των εργαζομένων στην διοίκηση των επιχειρήσεων. ii. H συνδικαλιστική ελευθερία ως συλλογικό δικαίωμα: Ως συλλογικό δικαίωμα, η συνδικαλιστική ελευθερία σημαίνει το δικαίωμα της συνδικαλιστικής οργάνωσης να υπάρχει και να λειτουργεί ανεξάρτητα και αυτόνομα, δηλαδή το δικαίωμα υποστάσεως και λειτουργίας των συνδικαλιστικών οργανώσεων 6. Οι συλλογικές συνδικαλιστικές ελευθερίες αποτελούν προέκταση των ατομικών συλλογικών ελευθεριών, αναγκαίο συμπλήρωμα τους και μέσο ολοκλήρωσης τους. Ειδικότερα, μια συνδικαλιστική οργάνωση δεν μπορεί να καταργηθεί ή να μεταβληθεί σε νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου (οπότε παύει να συνιστά και συνδικαλιστική οργάνωση), ούτε να υποβληθεί σε δυσμενή μεταχείριση (δικαίωμα υποστάσεως). Η συνδικαλιστική οργάνωση καθορίζει μόνη της το καταστατικό της, με το οποίο θεσπίζει τους κανόνες της εσωτερικής της οργάνωσης και διοίκησής της και δεν της επιβάλλονται 5 Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα 2005, σελ. 966 6 Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα 2005, σελ.968 13

από κανέναν τρίτο (δικαίωμα οργανωτικής αυτονομίας). Δύναται επίσης να ενωθεί με άλλες οργανώσεις και να συστήσει ομοσπονδίες ή συνομοσπονδίες (δικαίωμα συνενώσεως). Τέλος η συνδικαλιστική οργάνωση 7 καθορίζει μόνη της την δράση της για την διαφύλαξη και προαγωγή των οικονομικών και εργασιακών γενικά συμφερόντων των μελών της (ελευθερία δράσης). Στο σημείο αυτό κάνουμε λόγο για την συλλογική αυτονομία, το δικαίωμα της συνδικαλιστικής οργάνωσης να προβαίνει στην σύναψη συλλογικών συμβάσεων εργασίας μετά από διαπραγματεύσεις, καθώς και σε απεργίες, κάθε φορά που το κρίνει αναγκαίο. Στα θέματα αυτά θα επανέλθουμε. iii. Η συνδικαλιστική ελευθερία ως θεσμική εγγύηση: H συνδικαλιστική ελευθερία ως θεσμική εγγύηση σημαίνει την κατοχύρωση του ελεύθερου συνδικαλισμού ως θεσμού. Σκοπός του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας είναι η «εγγύηση» της δημοκρατίας και γενικότερα της ελευθερίας αφού διασφαλίζει την κοινωνική ειρήνη ανάμεσα στους εργαζόμενους και τους εργοδότες. Για να ολοκληρωθεί ο σκοπός αυτός απαραίτητη προϋπόθεση είναι η δημοκρατική οργάνωση και λειτουργία των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Με την κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας και των θεσμών που την εξυπηρετούν κατοχυρώνονται η συμμετοχή των εργαζομένων στη διαμόρφωση της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και η ένταξή τους στο όλο σύστημα ή, τέλος, σύμφωνα με το συγκεκριμένο πολιτικό-ιδεολογικό ρεύμα, και η προσδοκία για ριζική αναμόρφωση του κοινωνικού και ιδεολογικού βίου. Κατεξοχήν δικαίωμα των αδυνάτων, αποτελεί το κυριότερο νόμιμο μέσο για την εξουδετέρωση της αλλοτρίωσής τους. Εναρμονισμένος προς τις κατευθύνσεις αυτές είναι και οι διατάξεις του νόμου 1264/1982 όπως είναι τα άρθρα που αναφέρονται στις περιοδικές εκλογές, στην εφαρμογή του συστήματος της απλής αναλογικής, μυστική ψηφοφορία και έλεγχο των αποφάσεων της συνέλευσης. 7 Σ. Μουδόπουλος, Κανόνες Προστασίας Συνδικαλιστικών Δικαιωμάτων, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2005, σελ. 355 14

Β. Άσκηση του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας i. Φορείς Φορείς του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας είναι τα φυσικά πρόσωπα συμπεριλαμβανομένων των εργαζόμενων και των εργοδοτών, αλλά και οι ίδιες οι συνδικαλιστικές οργανώσεις. Σύμφωνα μάλιστα με τον νόμο 1264/1982 και ανήλικοι μπορούν να είναι μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων. Φορείς του δικαιώματος είναι και οι ίδιες οι συνδικαλιστικές οργανώσεις εργοδοτών και εργαζόμενων χωρίς αναγκαία να έχουν νομική προσωπικότητα. Η συνδικαλιστική ελευθερία ισχύει όχι μόνο για τους ημεδαπούς αλλά και για τους αλλοδαπούς και ανθιγενείς οι οποίοι διαμένουν και ζουν μόνιμα στην Ελλάδα (άρθρο 10 παρ. Ν.1264/1982). Αναγνωρίζεται επιπλέον χωρίς διάκριση ιθαγένειας το δικαίωμα ίδρυσης συνδικαλιστικών οργανώσεων και τα δικαιώματα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Η συμμετοχή στη διοργάνωση και διεξαγωγή νόμιμης απεργίας επιτρέπεται και στους αλλοδαπούς. Τέλος όπου ο νόμος ορίζει τη συμμετοχή του κράτους και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου στις συλλογικές διαπραγματεύσεις εργασίας η συμμετοχή αυτή είναι άσκηση αρμοδιότητας και όχι άσκηση ελευθερίας αφού, το δικαίωμα της συνδικαλιστικής ελευθερίας δεν αναγνωρίζεται στο κράτος και τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. ii. Πεδίο ισχύος Αρχικά η συνδικαλιστική ελευθερία αφορούσε μόνο τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, σιγά σιγά, όμως, επεκτάθηκε και στο δημόσιο. Πλέον λοιπόν επιτρέπονται από το δίκαιο και οι συνδικαλιστικές ενώσεις των δημοσίων υπαλλήλων, των υπαλλήλων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και των λοιπών νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου ή δημόσιων επιχειρήσεων καθώς και των δικαστικών λειτουργών, προσωπικό σωμάτων ασφαλείας (αρθ.12 4, 89 5 Σ, ν.1264/1982). Το Σύνταγμα επιτρέπει μάλιστα και την άσκηση απεργίας από τις παραπάνω συνδικαλιστικές οργανώσεις, κάτω βέβαια από ορισμένους περιορισμούς και εξαιρώντας ρητά τους δικαστικούς υπαλλήλους και όσους υπηρετούν στα σώματα ασφαλείας (αρθ.23 2 Σ.). Κρίνεται στο σημείο αυτό αναγκαίο να επισημανθεί, ότι το ζήτημα της τριτενέργειας της διάταξης του άρθρου 23, μολονότι συνδέεται άμεσα με το θέμα του πεδίου ισχύος του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας, θα αποτελέσει αντικείμενο αναφοράς σε ξεχωριστή παράγραφο ένεκα της σπουδαιότητάς του. iii. Οριοθετήσεις της άσκησης του δικαιώματος 15

To Σύνταγμα εκτός από τις ειδικές οριοθετήσεις που προβλέπει για κάθε συγκεκριμένο θεμελιώδες δικαίωμα περιέχει επίσης και γενικές οριοθετήσεις εφαρμοζόμενες σε όλα τα δικαιώματα. Οριοθέτηση είναι ο με διατάξεις δικαίου στο πλαίσιο της γενικής σχέσης πραγματοποιούμενος καθορισμός του γενικού περιεχομένου, ο προσδιορισμός των ανωτάτων ορίων άσκησης του δικαιώματος 8. Οι γενικές οριοθετήσεις αποτελούν θεμελιώδεις κανόνες της συνολικής έννομης τάξης και εφαρμόζονται τόσο στα «ανεπιφύλακτα» δικαιώματα όσο και στα «περιορισμένα», παρά το ότι δεν επαναλαμβάνονται λεκτικά στις ειδικές διατάξεις. Οι γενικές οριοθετήσεις εφαρμόζονται επιπλέον των τυχών προβλεπόμενων ειδικών οριοθετήσεων. Οι οριοθετήσεις αυτές εντοπίζονται στο Σύνταγμά μας στα άρθρα 5 παρ.1 και 25. Η γενική οριοθετική ρήτρα του άρθρου 5 παρ.1 Σ ορίζει ότι «καθένας έχει το δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων, το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη». Κατά την κρατούσα γνώμη 9 (θεωρία της γενικής εφαρμογής), η οριοθετική αυτή τριάδα εφαρμόζεται σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα, επομένως και στο δικαίωμα της απεργίας. Χαρακτήρα γενικής οριοθέτησης αποκτούν «τα δικαιώματα των άλλων» στο άρθρο 5 παρ.1. Η οριοθέτηση αυτή είναι περίπου αυτονόητη και κατά κάποιο τρόπο περιέχεται και στην πρώτη οριοθέτηση του άρθρου 5 παρ.1, δηλαδή στην αρχή της συνταγματικής νομιμότητας. Η άσκηση οποιουδήποτε δικαιώματος δεν επιτρέπεται εφόσον προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων. Σύμφωνα με την αρχή της συνταγματικής νομιμότητας η γενικότερη δράση όλων των κοινωνών του δικαίου πρέπει να είναι σύμφωνη και με το Σύνταγμα και τους σύμφωνους προς αυτό νόμους. Κάθε ανθρώπινη δράση οφείλει να εναρμονίζεται με το Σύνταγμα και με όλες τις διατάξεις του κοινού δικαίου που εξειδικεύουν τις συνταγματικές. Η αρχή της συνταγματικής νομιμότητας αποτελεί γενική συνταγματική αρχή εφαρμοζόμενη στη συνολική έννομη τάξη. Η τρίτη οριοθέτηση που εισάγει το άρθρο 5 παρ.1 Σ είναι τα χρηστά ήθη, τα οποία ως γενική ρήτρα εφαρμόζονται σε κάθε περίπτωση και συντρέχουν με τις ειδικές ρυθμίσεις, χωρίς να αποκλείονται από αυτές. Τα χρηστά ήθη αναδεικνύουν τη συμπεριφορά του έντιμου ανθρώπου που ενισχύει την εμπιστοσύνη μεταξύ των κοινωνών του δικαίου. Η έννοια των χρηστών ηθών, ευρύτατη αξιολογική έννοια, διαχέεται σε ολόκληρη την έννομη τάξη, σε κάθε μερικότερη δικαιική περιοχή, στην οποία και προσλαμβάνει ειδικότερη μορφή. Η ειδική οροθέτηση του περιεχόμενου του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας εμφανίζεται μέσα από τις ειδικές συνταγματικές διατάξεις οι οποίες 8 Α.Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, σελ. 169 9 Α.Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, σελ. 170 16

προσδιορίζουν το περιεχόμενο του συγκεκριμένου θεμελιώδους δικαιώματος. Προβλέπεται όμως και παρέμβαση του κοινού νομοθέτη, νομοθετική δηλαδή εξουσιοδότηση. Όπως ορίζει το άρθρο 23 παράγραφος 1 του Συντάγματος το κράτος λαμβάνει τα προσήκοντα μέτρα για την διασφάλιση της συνδικαλιστικής ελευθερίας και των συναφών με αυτήν δικαιωμάτων μέσα στα πλαίσια του νόμου. Σύμφωνα με την δεύτερη παράγραφο του ίδιου άρθρου «η απεργία αποτελεί δικαίωμα και ασκείται από τις νόμιμα συνδικαλιστικές οργανώσεις για την διαφύλαξη και προαγωγή των οικονομικών και εργασιακών γενικά συμφερόντων των εργαζομένων». Το δικαίωμα λοιπόν της απεργίας ασκείται από τις νόμιμα συστημένες συνδικαλιστικές οργανώσεις, εφόσον δηλαδή ετηρήθησαν οι οριζόμενες εκ του νόμου προϋποθέσεις για τη σύσταση και λειτουργία των οργανώσεων αυτών. Οριοθέτηση αποτελεί και το ότι η απεργία αποτελεί το μέσο για την διαφύλαξη και προαγωγή των οικονομικών και εργασιακών γενικά συμφερόντων των εργαζομένων. Απεργία που πραγματοποιείται για λόγους διαφορετικούς των προαναφερθέντων δεν είναι νόμιμη. iv. Περιορισμοί του περιεχομένου του δικαιώματος Ο περιορισμός αναφέρεται στην συρρίκνωση του γενικού περιεχομένου του δικαιώματος. Πρόκειται πράγματι για συρρικνώσεις του κύκλου, του περιεχομένου του δικαιώματος. Όμως, η συρρίκνωση αυτή είναι επιτρεπόμενη από το Σύνταγμα και την κοινή νομοθεσία. 10 Συγκεκριμένα, όσον αφορά στην συνδικαλιστική ελευθερία, το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 12 του Συντάγματος),το οποίο είναι ευρύτερο του δικαιώματος της συνδικαλιστικής ελευθερίας, μπορεί να περιορίζεται από το νόμο 11. Επί παραδείγματι, νόμος 12 προβλέπει ότι κάθε μισθωτός έχει δικαίωμα να γίνει μέλος μίας οργανώσεως της επιχείρησης ή της εκμετάλλευσης και μίας του επαγγελματικού κλάδου απασχολήσεώς του, εφόσον πληροί τις προϋποθέσεις των καταστατικών τους. Επιπροσθέτως, το δικαίωμα απεργίας των δημοσίων υπαλλήλων, των υπαλλήλων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου καθώς και του προσωπικού των επιχειρήσεων δημοσίου χαρακτήρα και κοινής ωφέλειας που η λειτουργία τους είναι ζωτικής σημασίας για την εξυπηρέτηση βασικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου υπόκειται σε συγκεκριμένους περιορισμούς που προβλέπονται από τον νόμο (άρθρο 23 παρ. 2 Σ).Η συνδικαλιστική ελευθερία περιορίζεται επίσης από το άρθρο 48 3Σ το οποίο προβλέπει αναστολή ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων υπό ορισμένες συνθήκες αναστολή αυτή η οποία έχει προσωπικό χαρακτήρα αναπτύσσει ισχύ επί της απεργίας,της ελεύθερης συνένωσης όχι όμως και της συλλογικής 10 Α.Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, σελ.205 11 Α. Καρακατσάνης, Συλλογικό Εργατικό, Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1992,σελ.37 12 Βλ. Άρθρο 7 παρ. 1 του ν. 1264/1982 17

αυτονομίας. Το σύνταγμα αναγνωρίζει απαγορεύει το δικαίωμα της απεργίας στους δικαστικoύς λειτουργούς κ σε όσους υπηρετούν στα σώματα ασφάλειας. Ειδικούς περιορισμούς της ελευθερίας ενώσεως και της συνδικαλιστικής ελευθερίας των μελών των ενόπλων δυνάμεων,της αστυνομίας και των διοικητικών υπηρεσιών επιτρέπουν οι διεθνείς συμβάσεις των ατομικών δικαιωμάτων. Γ. Τριτενέργεια Οι συνδικαλιστικές ελευθερίες, ατομικής ή συλλογικής φύσης, δεν στοχεύουν μόνο στον περιορισμό της κρατικής εξουσίας, αλλά περιέχουν ανάλογη προστασία και απέναντι στην ιδιωτική εξουσία, από τις αυθαίρετες με άλλα λόγια επεμβάσεις ιδιωτών, φυσικών ή νομικών προσώπων. Η τριτενέργεια αυτή αποτελεί για το συνδικαλιστικό δικαίωμα μία αναγκαιότητα, περισσότερο έκδηλη από την τριτενέργεια οποιουδήποτε άλλου δικαιώματος, μερικές μάλιστα φορές σε τέτοιο μεγάλο βαθμό, ώστε η προστασία του απέναντι στην ιδιωτική εξουσία να φαίνεται πιο σημαντική από την προστασία του απέναντι στη κρατική εξουσία. Κρατούσα άποψη στη θεωρία είναι ότι το άρθρο 23 του Συντάγματος αναπτύσσει άμεση τριτενέργεια. Η άποψη αυτή βρίσκει έρεισμα στην διατύπωση της διάταξης: «το κράτος προστατεύει την συνδικαλιστική ελευθερία εναντίον κάθε προσβολής», δηλαδή εναντίον κάθε προσβολής του κράτους, φορέων δημόσιας εξουσίας αλλά και ιδιωτών, φυσικών και νομικών προσώπων. Σήμερα 13 βεβαίως δεν είναι ορθό να ομιλούμε περί άμεσης τριτενέργειας, έφόσον το ζήτημα της τριτενέργειας ρυθμίζεται ρητά στη διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ του ισχύοντος Συντάγματος. Με τον αδόκιμο όρο «τριτενέργεια», νοείται η εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων στο ιδιωτικό δίκαιο. Η ενότητα, όμως, της σημερινής έννομης τάξης ξεκαθαρίζει πλήρως το τοπίο σχετικά με το ζήτημα της εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων στο ιδιωτικό δίκαιο. Άλλωστε, η προαναφερθείσα παράγραφος 1 εδ. γ του άρθρου 25 του Συντάγματος ορίζει πλέον ότι «τα δικαιώματα αυτά (τα θεμελιώδη δικαιώματα) ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν», επιβεβαιώνοντας την προεκτεθείσα γνώμη. Σύμφωνα με το Σύνταγμα, λοιπόν, η προστασία της συνδικαλιστικής ελευθερίας είναι πλήρης και απόλυτη, αδιάφορο αν την προσβολή την διαπράττει φορέας δημόσιας ή ιδιωτικής εξουσίας. Η παράβαση της διάταξης του άρθρου 23 Σ, μπορεί να θεμελιώσει την ακύρωση διοικητικής πράξεως ή την αστική ευθύνη του κράτους, άλλα και ευθύνη του ιδιώτη (π.χ. του εργοδότη) προς αποζημίωση. 13 Α.Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, σελ.88 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ: ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 1. Το ατομικό δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, σύγκριση με το δικαίωμα της συνδικαλιστικής ελευθερίας Α. Το ατομικό δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι Πυρήνας της συνδικαλιστικής ελευθερίας είναι το δικαίωμα οργανώσεως, σχηματισμού επαγγελματικών οργανώσεων. Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι 14, το οποίο διακηρύσσεται στο άρθρο 12 του Συντάγματος, συνιστά το νομικό θεμέλιο για τη συνένωση εργαζομένων και εργοδοτών σε αντίστοιχες επαγγελματικές οργανώσεις. Ειδικότερα, το άρθρο αυτό κατοχυρώνει τόσο το ατομικό δικαίωμα ιδρύσεως επαγγελματικών οργανώσεων και προσχωρήσεως σε αυτές, όσο και τα δικαιώματα των ίδιων των οργανώσεων. Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι έχει δύο όψεις, τη θετική και την αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία, των οποίων η σημασία για το σύνολο των συνδικαλιστικών ελευθεριών- είναι αναμφισβήτητη διότι αυτές συνθέτουν το βασικό συνδικαλιστικό δικαίωμα. Κυρίως είναι αναγκαία η κατανόηση της συμβολής τους στη διάπλαση των βασικών εννοιών του συνδικαλιστικού δικαίου, όπως οι έννοιες της συνδικαλιστικής οργάνωσης, των συνδικαλιστικών σκοπών, της συνδικαλιστικής δράσης και στην ερμηνεία των κανόνων που διέπουν την ίδρυση των συνδικαλιστικών οργανώσεων και τα δικαιώματα των υποψηφίων μελών απέναντι στο συνδικαλιστικό όργανο. Βέβαια η οριστική απομόνωσή τους από τις συλλογικές δεν είναι μεθοδολογικά ορθή γιατί σε πολλές περιπτώσεις οι δύο αυτές όψεις των συνδικαλιστικών ελευθεριών συμπλέκονται. Η ίδρυση για παράδειγμα της συνδικαλιστικής οργάνωσης είναι βέβαια απόρροια της ατομικής συνδικαλιστικής ελευθερίας, αλλά κατά το μέρος που αφορά τη σύσταση συνδικαλιστικής οργάνωσης ως συλλογική οντότητα μετέχει και των συλλογικών ελευθεριών. Β. Σύγκριση με το δικαίωμα της συνδικαλιστικής ελευθερίας Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι είναι το δικαίωμα κάθε «προσώπου» να οργανώνεται με άλλα πρόσωπα κατά τρόπο μόνιμο σε συλλογικούς σχηματισμούς για την πραγματοποίηση γενικώς μη κερδοσκοπικών σκοπών. Με άλλα λόγια αποτελεί το μέσο οργάνωσης στον πολιτικό, εκπολιτιστικό και 14 Α. Καρακατσάνης, Συλλογικό Εργατικό, Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1992,σελ. 34 19

οικονομικό χώρο. Ο όρος συνεταιρισμός περιλαμβάνει και την απλή ένωση προσώπων, δεν αναφέρεται όμως στις ενώσεις που επιδιώκουν κερδοσκοπικούς σκοπούς (εταιρίες) και συνεπώς δεν καλύπτει τους συνεταιρισμούς του εμπορικού δικαίου. Με το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, το κράτος προστατεύει κάθε μόνιμα οργανωμένη ομαδική δραστηριότητα για την πραγματοποίηση των παραπάνω σκοπών. Το συνδικαλιστικό δικαίωμα θεωρήθηκε ιδιαίτερη εκδήλωση του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι στον επαγγελματικό χώρο. Συνεπώς απευθύνεται σε αυτούς που ασκούν επαγγελματική δραστηριότητα και διασφαλίζεται για την προάσπιση των συμφερόντων τους που συνδέονται με την επαγγελματική δραστηριότητά τους. Έτσι σε πολλές χώρες, όπως και στη δική μας, για πολλά χρόνια το συνδικαλιστικό δικαίωμα στεγάσθηκε ή εξακολουθεί και σήμερα ακόμα σε ορισμένες από αυτές να στεγάζεται στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι. Οι ιδιαίτερες ανάγκες τις οποίες εξυπηρετούν οι τελευταίες κυρίως και το μέτρο που εκφράζουν την καθαρή αντιπαράθεση κεφαλαίου και εργασίας επέβαλαν τη δημιουργία αυτοτελών θεσμών και αυτοτελών μέσων δράσης. Οι κίνδυνοι που τις απειλούν, και που δεν είναι πάντοτε της ίδιας ποιότητας και εντάσεως με τους κινδύνους που απειλούν το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, επέβαλαν την ανάγκη για ειδικά προστατευτικά μέτρα, ενώ αντίστροφα η ιδιαίτερη επικινδυνότητα του συνδικαλιστικού δικαιώματος οδήγησε στη λήψη αυτοτελών περιορισμών. Η ιδιόρρυθμη κοινωνική καταγωγή και αποστολή των συνδικαλιστικών ελευθεριών οδήγησε σταδιακά στην ανεξαρτητοποίησή τους, η οποία σήμερα έχει βρει τη νομική της αναγνώριση και από τις διεθνείς συμβάσεις και από το δικό μας δίκαιο, το συνταγματικό και το κοινό. Έτσι προβλέπονται ιδιαίτεροι κανόνες για τη σύσταση και τη λειτουργία των συνδικαλιστικών οργανώσεων, αναγνωρίζονται σε αυτές ξεχωριστά δικαιώματα και μέσα δράσης και λαμβάνεται μέριμνα για ειδική προστασία. Ιδιαίτερα θα πρέπει να επισημανθεί η αυτοτελής αναγνώριση από το Σύνταγμα μας του συνόλου των καθιερωμένων συνδικαλιστικών δικαιωμάτων, γιατί με τον τρόπο αυτό ισχυροποιούνται τα δικαιώματα αυτά, ενώ συγχρόνως καλύπτονται με τη συνταγματική προστασία και εκείνα τα συνδικαλιστικά δικαιώματα που δεν κατονομάζονται ρητά σε αυτό. Για τους λόγους αυτούς το άρθρο 12 του Συντάγματος μόνο επικουρική σημασία έχει. Η αυτοτέλεια της συνδικαλιστικής νομοθεσίας απέναντι στην κοινή σωματειακή θα πρέπει να αναγνωρισθεί. 2. Θετική και αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία Α. Θετική συνδικαλιστική ελευθερία: έννοια και κάλυψη από το δίκαιο 20

i. Έννοια Η θετική συνδικαλιστική ελευθερία 15 περιέχει το δικαίωμα του εργαζόμενου και του εργοδότη να ιδρύουν επαγγελματικές οργανώσεις κατά τους όρους του νόμου, να προσχωρούν σε ιδρυμένη οργάνωση και, αν υπάρχουν περισσότερες οργανώσεις, στην οργάνωση της εκλογής τους. Βασικό στοιχείο για την κατοχύρωση αυτής της ελευθερίας είναι η πρόβλεψη ότι η άσκηση του δικαιώματος για την ίδρυση οργανώσεων δεν εξαρτάται από προηγούμενη άδεια κρατικού οργάνου. Αυτό σημαίνει ότι για να ιδρυθεί μια οργάνωση ή για να εγκριθεί το καταστατικό της δεν μπορεί να υπάρχει διαδικασία περιέχουσα και διακριτική ευχέρεια της δημόσιας αρχής. Το δικαίωμα των ατόμων να ιδρύουν επαγγελματική οργάνωση δεν το παρεμποδίζει η ύπαρξη άλλης ή άλλων οργανώσεων, οι οποίες τα καλύπτουν καταστατικά. Ισχύει δηλαδή η αρχή της πολλαπλότητας των σωματείων με όριο τον κίνδυνο σύγχυσης και την κατάχρηση του δικαιώματος. Σύμφωνα με την αρχή αυτή η ίδρυση συνδικαλιστικής οργάνωσης δεν αποκλείεται από το γεγονός ότι υπάρχουν και άλλες συνδικαλιστικές οργανώσεις στον ίδιο κλάδο ή στο ίδιο επάγγελμα ή στην ίδια επιχείρηση. Είναι επομένως δυνατή η ίδρυση στην ίδια πόλη ή περιφέρεια και δεύτερης ή τρίτης συνδικαλιστικής οργάνωσης που αφορά εργαζομένους του ίδιου επαγγέλματος ή κλάδου. Η ατομική 16 συνδικαλιστική ελευθερία κατοχυρώνει επίσης το δικαίωμα του εργαζομένου να παραμένει μέλος της συνδικαλιστικής οργάνωσης στην οποία προσχώρησε αλλά και να συμμετέχει στη δράση της. Επομένως, δεν συμβιβάζονται με την προστασία της συνδικαλιστικής ελευθερίας πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων του κράτους, του εργοδότη ή οποιουδήποτε άλλου που έχουν ως στόχο να περιορίσουν τη συμμετοχή του εργαζομένου στη διοίκηση, λειτουργία και στη νόμιμη δράση της συνδικαλιστικής οργάνωσης. Η συνδικαλιστική ελευθερία, ως ατομικό δικαίωμα, στρέφεται κατά πρώτο λόγο κατά του κράτους και το υποχρεώνει σε απόχη από κάθε ενέργεια που παρακωλύει το δικαίωμα ίδρυσης συνδικαλιστικών οργανώσεων και συμμετοχής στη δράση τους. Δηλαδή η συνδικαλιστική ελευθερία ανήκει στα αμυντικά δικαιώματα ή ατομικές ελευθερίας του ατόμου. Η συνδικαλιστική ελευθερία όμως στρέφεται εξίσου και κατά του εργοδότη και κατά οποιοδήποτε τρίτου παρακωλύει την άσκησή της. ii. Κατοχύρωση από το δίκαιο Η θετική συνδικαλιστική ελευθερία αναγνωρίζεται από τα περισσότερα από τα διεθνή κείμενα που μνημονεύτηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια της παρούσας μελέτης μιας και αποτελεί το βασικό συνδικαλιστικό δικαίωμα. Ιδιαίτερα κρίνεται απαραίτητο να αναφερθούμε: α) το άρθρο 2 της δ.σ. εργ. 15 Α. Καρακατσάνης, Συλλογικό Εργατικό, Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1992,σελ.35 16 Γ. Λεβέντης, Συλλογικό Εργατικό Δίκαιο, Δελτίο Εργατικής Νομοθεσίας. Αθήνα, 1996, σελ.32 21

αρ. 87 που ορίζει ότι «οι εργαζόμενοι και οι εργοδότες δικαιούνται άνευ οιασδήποτε και άνευ προηγουμένης αδείας να συνιστούν οργανώσεις της εκλογής των και να καθίστανται μέλη των οργανώσεων τούτων υπό μόνο τον όρο να συμμορφώνονται προς τα καταστατικά των εν λόγω οργανώσεων», β) το άρθρο 11 της ίδιας συμβάσεως που επιβάλλει στα κράτη-μέλη την υποχρέωση να λαμβάνουν τα κατάλληλα και αναγκαία μέτρα με τα οποία εξασφαλίζεται στους εργαζομένους η ελεύθερη άσκηση των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων. Με το άρθρο αυτό, πέρα από την υποχρέωση του κράτους να απέχει από οποιαδήποτε ενέργεια, που θα εμπόδιζε την ελεύθερη άσκηση της ατομικής συνδικαλιστικής ελευθερίας, δημιουργείται όπως επισημάναμε πιο πάνω, σε βάρος του και η υποχρέωση για συγκεκριμένες θετικές ενέργειες, που θα διευκολύνουν την άσκηση της παραπάνω ελευθερίας, γ) το άρθρο 1 της δ.σ. εργ., αρ. 98, με το οποίο προβλέπεται η προστασία της ατομικής συνδικαλιστικής ελευθερίας από τις ενέργειες του εργοδότη που παρεμποδίζουν την ελεύθερη άσκησή της. Οι παραπάνω διατάξεις, που αποτελούν εσωτερικό δίκαιο, καλύπτουν μαζί με τη γενική διάταξη του άρθρου 23 του Συντάγματος τη θεμελιώδη προστασία της θετικής συνδικαλιστικής ελευθερίας. Υποστηρίζεται πάντως ότι η θετική συνδικαλιστική ελευθερία εξακολουθεί να καλύπτεται και από το άρθρο 12 του Συντάγματος. Σύμφωνα με τα όσα ήδη ανεπτύχθησαν, η συνδικαλιστική ελευθερία μπορεί να απειληθεί από την κρατική εξουσία, από ενέργειες του εργοδότη, και κατά τρίτο λόγο από ενέργειες των ίδιων των συνδικαλιστικών οργανώσεων στο πλαίσιο του μεταξύ τους ανταγωνισμού. Έτσι και η προστασία της θετικής συνδικαλιστικής ελευθερίας πρέπει να έχει για σκοπό να τη διαφυλάξει από τις απειλούμενες προσβολές και από τις τρεις αυτές κατευθύνσεις: απέναντι στην κρατική εξουσία, απέναντι στην εργοδοτική εξουσία και απέναντι στην ίδια τη συνδικαλιστική εξουσία. Πράξεις που τη θίγουν θεωρούνται παράνομες. Συμφωνίες που σκοπό έχουν την παρεμπόδιση της άσκησής της πάσχουν από ακυρότητα. Β. Αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία: έννοια και ο προβληματισμός ανάγκη προστασίας i. Έννοια H αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία 17 κατοχυρώνει καταρχήν το δικαίωμα του εργαζομένου να μη συνδικαλίζεται, να παραμένει μακριά από κάθε συνδικαλιστική οργάνωση ή να αποχωρεί από τη συνδικαλιστική οργάνωση στην οποία συμμετείχε. Κατά δεύτερο λόγο, η αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία προστατεύει το δικαίωμα του εργαζομένου να μη δεσμεύεται ή επηρεάζεται από τις ρυθμίσεις και τη δράση των 17 Α. Καρακατσάνης, Συλλογικό Εργατικό, Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1992,σελ.38 22

συνδικαλιστικών οργανώσεων. Θεμελιώνεται στο αρθ.12 Συντ. που θέλει εθελούσια την ίδρυση οργανώσεων, σε συνδυασμό και με το αρθ. 5 παρ.1 Συντ. που προστατεύει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Η προστασία της αρνητικής συνδικαλιστικής ελευθερίας είναι εκτεταμένη και αποκλείει κάθε είδους εξαναγκασμό για συμμετοχή ή παραμονή σε συνδικαλιστική οργάνωση. Δεν είναι επομένως έγκυροι όροι ΣΣΕ ή άλλες συμφωνίες ή μέτρα που εξαρτούν την πρόσληψη ή απασχόληση του εργαζομένου από τη συμμετοχή ή παραμονή του σε συνδικαλιστικές οργανώσεις. Οι λεγόμενες ρήτρες οργανώσεως προσκρούουν στη αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία. Κατά τον ίδιο τρόπο 18 προσβάλλουν την αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία όροι ΣΣΕ που αποκλείουν τους μη συνδικαλισμένους από τη χορήγηση των πλεονεκτημάτων που διασφαλίζουν οι ΣΣΕ. Τέλος δεν συμβιβάζονται με την αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία και οι ρήτρες διαφοροποιήσεως που επιβάλλουν μια ευμενέστερη μεταχείριση υπέρ των συνδικαλισμένων μισθωτών. ii. Ο προβληματισμός για την ανάγκη προστασίας Η κατοχύρωση της αρνητικής συνδικαλιστικής ελευθερίας έχει ως δικαιολογητική βάση κυρίως την προστασία του ατόμου από την συνδικαλιστική οργάνωση. Γι αυτό το λόγο η προστασία της μπαίνει σε διαφορετικά πλαίσια από την προστασία της θετικής συνδικαλιστικής ελευθερίας. Έτσι οι αντιδράσεις για την προστασία της προέρχονται αυτή τη φορά από τους ίδιους τους συνδικαλιστικούς κύκλους των εργαζομένων. Είναι βέβαια δυνατή και εδώ η προσβολή της από την κρατική εξουσία ή από τους εργοδότες με μέτρα που επιβάλλουν την άμεση ένταξη σε κάποια συνδικαλιστική οργάνωση. Τέτοια μέτρα θεωρούνται ασυμβίβαστα με τις αρχές της συνδικαλιστικής ελευθερίας. Το κύριο όμως πρόβλημα προστασίας και τα επίμαχα προβλήματα που δημιουργούνται, συνδέονται με την προσβολή της από τις ίδιες τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, είτε αυτό γίνεται με μονομερείς τους ενέργειες είτε με τη συνεργασία των εργοδοτών. Από πρακτική άποψη το θέμα συνδέθηκε κυρίως με τον εργατικό συνδικαλισμό και γι αυτό η σχετική συζήτηση περιορίζεται στην αρνητική συνδικαλιστική ελευθερία των εργαζομένων. α) Τα αντιμαχόμενα επιχειρήματα για την προστασία ή τη μη προστασία της αρνητικής συνδικαλιστικής ελευθερίας 1. Αρνητές της προστασίας Τα επιχειρήματα που προβάλλονται από τους αρνητές της προστασίας, συνοψίζονται κατά κύριο λόγο στην ανάγκη κοινής πειθαρχίας στα μέλη ενός 18 Γ. Λεβέντης, Συλλογικό Εργατικό Δίκαιο, Δελτίο Εργατικής Νομοθεσίας, Αθήνα, 1996, σελ.36. 23