1. To ζηξεο εμαξηάηαη απφ ηελ πξνζσπηθή άπνςε ηνπ θαζελφο, γηα ηνλ παξάγνληα πνπ ην πξνθαιεί (stressor).

KEΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΓΧΟΣ (Stress) Without stress there would be no life, Hans Seyle 4.1 Οξηζκόο ηνπ άγρνπο (Stress) H πιεηνςεθία ησλ αλζξψπσλ πνπ δνπλ ζηηο αλαπηπγκέλεο ρψξεο, έρνπλ απνδερζεί ην ζηξεο, σο αλαπφζπαζην κέξνο ηεο θαζεκεξηλφηεηάο ηνπο. Γηα παξάδεηγκα, ζηηο Η.Π.Α., ην National Safety Council εθηηκά, φηη θαζεκεξηλά απνπζηάδνπλ απφ ηελ εξγαζία ηνπο έλα εθαηνκκχξην Ακεξηθαλνί, ιφγσ ζηξεο, γεγνλφο πνπ θνζηίδεη ζηελ θνηλσλία, ην εληππσζηαθφ πνζφ ησλ 150 εθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ ηνλ ρξφλν. Σχκθσλα κε ηνλ Hans Seyle, ελδνθξηλνιφγν ζην παλεπηζηήκην ηνπ Μφληξεαι θαη πξσηνπφξν ζηε κειέηε ηνπ άγρνπο, «ην ζηξεο είλαη κηα επηζηεκνληθή έλλνηα πνπ πάζρεη από δύν «επινγίεο» καδί : ην λα είλαη ηόζν πνιύ γλωζηή θαη ηόζν ιίγν θαηαλνεηή». Τν ζηξεο είλαη ε ζσκαηηθή, ζπλαηζζεκαηηθή θαη ςπρηθή αληίδξαζε ηνπ αηφκνπ ζηελ αιιαγή, είηε απηή είλαη ζεηηθή, είηε αξλεηηθή. Είλαη κηα αθξαία θπζηνινγηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή δηέγεξζε πνπ βηψλεη έλα πξφζσπν, φηαλ έξρεηαη αληηκέησπν κε απεηιεηηθέο θαηαζηάζεηο ή απαηηήζεηο. Οηαλ αλαθεξφκαζηε εηδηθφηεξα, ζην εξγαζηαθό άγρνο/ζηξεο ελλννχκε «ηε δπζκελή αληίδξαζε ησλ αλζξψπσλ, φηαλ πθίζηαληαη ππεξβνιηθή πίεζε, ή άιιεο κνξθήο απαίηεζε». Σχκθσλα κε έλα πην γεληθφ νξηζκφ, «ζηξεο είλαη ε απαίηεζε πνπ δηακνξθψλεη ηελ πξνζαξκνγή ησλ ηθαλνηήησλ, ηφζν ζσκαηηθψλ, φζν θαη ςπρηθψλ». Απηφο ν νξηζκφο βνεζά λα θαηαλνήζνπκε ηε ζεηηθή θαη ηελ αξλεηηθή πιεπξά ηνπ ζηξεο. Εηζη : 1. To ζηξεο εμαξηάηαη απφ ηελ πξνζσπηθή άπνςε ηνπ θαζελφο, γηα ηνλ παξάγνληα πνπ ην πξνθαιεί (stressor). 2. Είλαη ε αληίδξαζή καο ζηα γεγνλφηα ηεο δσήο, θη φρη ηα ίδηα ηα γεγνλφηα, πνπ θαζνξίδνπλ αλ νη ζπλέπεηεο ζα είλαη ζεηηθέο, ή αξλεηηθέο. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-1

3. Οη ηθαλόηεηέο καο θαζνξίδνπλ ηηο ζπλέπεηεο. Όηαλ ε ηθαλφηεηα καο λα δηαρεηξηζηνχκε ην ζηξεο είλαη δπλαηή θαη πγηήο, ηφηε ην απνηέιεζκα είλαη ζεηηθφ. Όηαλ δελ έρνπκε ηελ ηθαλφηεηα λα ρεηξηζηνχκε ηηο απαηηήζεηο πνπ εγείξνληαη, ηφηε ην απνηέιεζκα είλαη αξλεηηθφ. Πεγή ηνπ ζηξεο (STRESSOR) κπνξεί λα είλαη θάζε γεγνλφο ή θαηάζηαζε, πνπ εθιακβάλεηαη απφ ηνλ άλζξσπν σο απεηιή θαη εθθηλεί ηε δηαδηθαζία ηεο γέλλεζεο ηνπ ζηξεο. Υπάξρεη δειαδή πάληα κηα ΑΙΣΙΑ/ΔΡΔΘΙΜΑ θαη ην ζηξεο είλαη ην ΑΠΟΣΔΛΔΜΑ πνπ ζα πξνθαιέζεη κηα ΑΠΑΝΣΗΗ-ΑΝΣΙΓΡΑΗ, πξνθεηκέλνπ λα επαλέιζεη ην άηνκν ζηε θπζηνινγηθή θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο ηνπ. Οη αληηδξάζεηο απηέο κπνξνχλ λα εθθξαζηνχλ ζε ηξεηο κνξθέο : Σπλαηζζεκαηηθέο εθδειψζεηο (π.ρ. ζπκφο, θφβνο, νξγή). Δηαηαξαρέο ζπκπεξηθνξάο (π.ρ. δηάπξαμε ιαζψλ, ηζαθσκφο). Δηαηαξαρέο ιεηηνπξγίαο νξγάλσλ (π.ρ. ηαρπθαξδία, αχμεζε πίεζεο, ηξφκνο ρεξηψλ). 4.2 Κακπύιε ηνπ ζηξεο (Τerkes-Dodson Principle) Οη θαζεγεηέο Robert Yerkes θαη John Dodson ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Harvard, πξψηνη πεξηέγξαςαλ ηελ ζρέζε κεηαμχ ηνπ ζηξεο θαη ησλ αλζξψπηλσλ επηδφζεσλ, ην 1908. Υπνζηήξημαλ φηη κηα ζπγθεθξηκέλε «δφζε» ζηξεο είλαη πγηήο, ρξήζηκε, αθφκε θαη επεξγεηηθή. Απηή ε ρξεζηκφηεηα κεηαθξάδεηαη φρη κφλν ζηηο επηδφζεηο, αιιά θαη ζηελ πγεία θαη επεμία ηνπ αλζξψπνπ. Η απφθξηζή καο ζην ζηξεο, ζπρλά είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ επηηπρία καο, είηε απηφ αθνξά ζε αζιεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, είηε ζε αθαδεκατθέο επηδφζεηο, είηε ζε δεκηνπξγηθέο θαη θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο. Οζν ηα επίπεδα ζηξεο αλεβαίλνπλ, ηφζν απμάλνπλ θαη νη επηδφζεηο. Απηφ φκσο δελ ζπλερίδεη επ άπεηξνλ. Όπσο επεμεγνχλ νη Yerkes Dodson ζηελ Κακπχιε ηνπ Σηξεο, κέρξη ζε θάπνην ζεκείν ην ζηξεο ή ε δηέγεξζε κπνξεί λα απμάλεη ηελ επίδνζε. Αληηζέησο, φηαλ ε πνζφηεηα ηνπ ζηξεο μεπεξλά ηελ ηθαλφηεηα θάπνηνπ λα ην δηαρεηξηζηεί, απηή ε ππεξθφξησζε ζπληειεί ζηελ κείσζε ηεο απφδνζεο, ηελ αλεπάξθεηα θη αθφκε ζηελ εκθάληζε πξνβιεκάησλ πγείαο. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-2

Όηαλ αηζζαλφκαζηε αλία, βαξηφκαζηε ή ληψζνπκε ππλειία, ην αξηζηεξφ κέξνο ηεο θακπχιεο αληηπξνζσπεχεη ηα επίπεδα απφδνζεο. Τν δεμί ηκήκα ηεο θακπχιεο δείρλεη ηα δπλαηά επίπεδα απφδνζεο, φηαλ αηζζαλφκαζηε ππεξβνιηθή πίεζε θαη λεπξηθφηεηα. Υπάξρεη φκσο κηα «ηδαληθή» δφζε ζηξεο γηα ηνλ θαζέλα απφ καο. Θα ήηαλ πνιχ απιφ, αλ ήηαλ ε ίδηα γηα φινπο, αιιά δελ είλαη. Γηα λα έρνπκε ην κέγηζην ηεο απφδνζήο καο, ζα έπξεπε λα κέλνπκε ζηελ θνξπθή ηεο θακπχιεο. Γη απηφ ην ιφγν, ηα πξνγξάκκαηα δηαρείξηζεο ηνπ ζηξεο εζηηάδνπλ, αθελφο ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ζσζηήο πνζφηεηαο ζηξεο γηα ηνλ θαζέλα πξνζσπηθά θαη αθεηέξνπ ζηνπο ηξφπνπο κείσζεο ησλ θπζηνινγηθψλ επηπέδσλ δηέγεξζεο ρξεζηκνπνηψληαο ηηο δεμηφηεηεο ηνπ αηφκνπ, θαζψο θαη ηερληθέο ραιάξσζεο, έηζη ψζηε λα κέλνπκε έμσ απφ ηελ επηθίλδπλε δψλε πνπ δεκηνπξγεί ην ππεξβνιηθφ ζηξεο. 4.3 Καιό θαη θαθό ζηξεο Ο δξ Hans Seyle εηζήγαγε ηε ιέμε «eustress» γηα λα εμεγήζεη ην ζεηηθφ θαη επηζπκεηφ ζηξεο πνπ θάλεη ηε δσή ελδηαθέξνπζα θαη βνεζά, παξαθηλεί θαη εκπλέεη. Γεγνλφηα φπσο, ε επηηπρία ζην παλεπηζηήκην, έλαο γάκνο, κηα θαηλνχξηα δνπιεηά, ή ε απφθηεζε κσξνχ κπνξνχλ λα είλαη ραξνχκελα, επηπρή αιιά θαη «ζηξεζνγφλα» γεγνλφηα. Η ιέμε eustress επίζεο, εθθξάδεη ηελ επηηπρεκέλε δηαρείξηζε ηνπ ζηξεο αθφκε θη αλ πξνέξρεηαη απφ έλα αξλεηηθφ αίηην. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-3

Σηελ θακπχιε ηνπ ζηξεο, ην θαιφ ζηξεο απεηθνλίδεηαη ζην θνκκάηη πνπ ηα επίπεδα ηνπ ζηξεο θαη ε απφδνζε απμάλνπλ ηαπηφρξνλα. Τν θαθφ ζηξεο (distress) αλαθέξεηαη ζηα αξλεηηθά απνηειέζκαηα ηνπ ζηξεο, πνπ καο απνκπδνχλ ελέξγεηα θαη μεπεξλνχλ ηηο ηθαλφηεηέο/δπλάκεηο καο λα αληαπνθξηζνχκε. Σηελ θακπχιε ηνπ ζηξεο απεηθνλίδεηαη ζην θνκκάηη πνπ ην ζηξεο ζπλερίδεη λα απμάλεη, ελψ ε απφδνζε αξρίδεη λα πέθηεη. 4.4 Ομύ θαη ρξόλην ζηξεο Τν ζηξεο κπνξεί λα είλαη νμχ ή ρξφλην. Τν νμχ ζηξεο είλαη απνηέιεζκα ελφο ζχληνκνπ εξεζίζκαηνο. Τν βηψλνπκε, φηαλ έλα αλαπάληερν-απεηιεηηθφ γεγνλφο καο ζπκβαίλεη, φπσο γηα παξάδεηγκα ε εθδήισζε κηαο επηθίλδπλεο θαηάζηαζεο (αεξνπεηξαηεία, απψιεηα θηλεηήξα θ.ά.) ζε αεξνζθάθνο, ηνλ έιεγρν ηνπ νπνίνπ έρνπκε. Τν απνηέιεζκα κηαο ηέηνηαο θαηάζηαζεο είλαη ζηηγκηαίν ζηξεο πνπ ζα ηειεηψζεη κε ην πέξαο ηεο θαηάζηαζεο, ή ηελ αληηκεηψπηζή ηεο. Τν ρξφλην ζηξεο είλαη απνηέιεζκα επίκνλσλ πξνβιεκάησλ, πνπ δελ θαίλεηαη λα έρνπλ έλα ηέινο, (φπσο καθξνρξφληα πξνβιήκαηα πγείαο, αδηέμνδεο ζπλαηζζεκαηηθέο ζρέζεηο, ή κηα ελεξγνβφξα εξγαζία πνπ αθήλεη αληθαλνπνίεην ηνλ εξγαδφκελν). Τν ρξφλην ζηξεο θζείξεη θαη εμνπζελψλεη ηνλ άλζξσπν κέξα κε ηε κέξα, ρξφλν κε ην ρξφλν. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-4

4.5 ύλδξνκν fight or flight" 1 Κιεηδί γηα λα αληηιεθζνχκε ηελ αξλεηηθή πιεπξά ηνπ ζηξεο, είλαη ε έλλνηα ηνπ «εζσηεξηθνύ πεξηβάιινληνο» ηνπ ζψκαηνο, πνπ δηαηππψζεθε απφ ην γάιιν θπζηνιφγν Claude Bernard, ν νπνίνο εηζήγαγε ηελ έλλνηα ηεο δπλακηθήο ηζνξξνπίαο ζηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ, σο θξίζηκεο γηα ηελ επηβίσζε ηνπ αλζξψπνπ θαη πξνυπφζεζε ηεο νπνίαο είλαη ε ζπλερήο δηαηήξεζε ζηαζεξνύ εζσηεξηθνύ πεξηβάιινληνο. Γηα ηνλ ιφγν απηφ νη εμσηεξηθέο αιιαγέο ζην πεξηβάιινλ (π.ρ. κεηαβνιέο ζεξκνθξαζίαο, πεξηεθηηθφηεηα νμπγφλνπ ζηνλ αέξα) θαη εμσηεξηθέο δπλάκεηο (π.ρ. αζζέλεηα), νη νπνίεο κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ηελ εζσηεξηθή ηζνξξνπία, ζα πξέπεη λα ηχρνπλ απνηειεζκαηηθήο αληίδξαζεο απφ ηνλ νξγαληζκφ, εάλ ζέινπκε λα επηβηψζνπκε. Ο λεπξνιφγνο Walter Cannon εηζήγαγε ηε ιέμε «νκνηόζηαζε» γηα λα θαζνξίζεη απηή ηε δπλακηθή ηζνξξνπία θαη δηέθξηλε ηνπο ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο ζε ζπλαηζζεκαηηθνχο, εθηφο απφ ζσκαηηθνχο. Μέζα απφ ηα πεηξάκαηά ηνπ, έδεημε ηελ fight or flight (πνιέκα ή πέηα) αληίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ θαη άιισλ δψσλ, φηαλ απεηινχληαη θαη ηεθκεξίσζε ηελ ζχλδεζε απηψλ ησλ αληηδξάζεσλ, κε ηελ απειεπζέξσζε ηζρπξφηαησλ λεπξνδηαβηβαζηψλ, πνπ νδεγνχλ ζηηο θπζηνινγηθέο επηπηψζεηο πνπ βιέπνπκε ζηελ αληίδξαζε «πνιέκα ή πέηα», φπσο π.ρ. ην γξήγνξν θαξδηαθφ ξπζκφ, ηελ απμεκέλε αλεζπρία θιπ. Ο Hans Seyle πξνρψξεζε αθφκε πεξηζζφηεξν ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ Cannon, θαη πεξηέιαβε ζην ζχζηεκα αληίδξαζεο ηνπ νξγαληζκνχ, ηελ ππφθπζε, πεξηγξάθνληαο ηνλ έιεγρν απφ ηελ ππφθπζε ηεο έθθξηζεο νξκνλψλ, π.ρ. ηεο θνξηηδόιεο 2, νη νπνίεο είλαη ζεκαληηθέο ζηε θπζηνινγηθή αληίδξαζε ζην ζηξεο. 1 FIGHT or FLIGHT νλφκαζε ν Hans Seyle (1976), ηε θπζηνινγηθή αληίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ φηαλ απεηιείηαη, νπφηε θαη απηφκαηα ελεξγνπνηνχληαη νη θαηάιιεινη κεραληζκνί, κε ζθνπφ λα ηνλ πξνεηνηκάζνπλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θηλδχλνπ, φπσο ε έθθξηζε ησλ ρεκηθψλ νπζηψλ αδξελαιίλε θαη θνξηηδφιε. 2 Η θνξηηδόιε είλαη κηα ζεκαληηθή νξκφλε, κε πνιιέο δξάζεηο ζην ζψκα. Παξάγεηαη απφ ηα επηλεθξίδηα θαη ηα επίπεδά ηεο εμαξηψληαη απφ ηελ ψξα ηεο εκέξαο. Φπζηνινγηθά, ηα επίπεδά ηεο είλαη πςειφηεξα λσξίο ην πξσί θαη ρακειφηεξα πεξίπνπ ηα κεζάλπρηα. Η θνξηηδφιε είλαη ζεκαληηθή γηα ηε δηαηήξεζε ηεο αξηεξηαθήο πίεζεο, θαζψο επίζεο γηα ηελ πξνκήζεηα ελέξγεηαο ζην ζψκα. Ελεξγνπνηεί ηνλ κεηαβνιηζκφ ηνπ ιίπνπο θαη ησλ πδαηαλζξάθσλ, γηα ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο θαη δηεγείξεη ηελ απειεπζέξσζε ηλζνπιίλεο, ψζηε λα δηαηεξνχληαη ηα επίπεδα ζαθράξνπ ζε θπζηνινγηθά επίπεδα. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-5

Ο Hans Seyle αλαθάιπςε φηη νη δηαδηθαζίεο, πνπ είλαη πξνζαξκνζηηθέο θαη θπζηνινγηθέο γηα ηνλ νξγαληζκφ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ζηξεο, κπνξνχλ λα κεηαηξαπνχλ ζε παζνινγηθέο, αλ είλαη ππεξβνιηθέο. Επηζήκαλε δε, φηη «ην απμεκέλν ζηξεο δελ ζπλδέεηαη πάληνηε κε αξλεηηθά απνηειέζκαηα, αληίζεηα θξαηά ην άηνκν ζε εγξήγνξζε, εκπνδίδεη ηελ πιήμε, απμάλεη ηελ επαγξύπλεζε θαη βειηηώλεη ηελ απόδνζε, μέτρι ενός ορίοσ κεηά από ην νπνίν, αθνινπζεί απόηνκε πηώζε. Τν ζεκείν θνξύθωζεο δηαθέξεη ζε θάζε άλζξωπν. Τα ζπκπηώκαηα ππεξθόξηωζεο ηνπ ζηξεο κπνξνύλ λα είλαη ηόζν ήπηα, ώζηε λα ηα αγλννύκε κέρξη λα είλαη πνιύ αξγά. Δελ είλαη αζπλήζηζην λα ηα αληηιακβάλνληαη νη γύξω καο πξηλ από εκάο!» 4.6 Σα ζπκπηώκαηα ηνπ ζηξεο Σα θπζηθά ζπκπηώκαηα ηνπ άγρνπο - Αχμεζε ηεο πίεζεο (blood pressure) - Αχμεζε ηεο ρνιεζηεξίλεο - Ταρπθαξδία ή αξξπζκία - Εθίδξσζε - Πνλνθέθαινη, δαιάδεο - Δηάξξνηα, - Επεξεαζκφο ηεο φξαζεο - Πφλνη ζην ζβέξθν θαη ηνπο ψκνπο - Σηνκαρηθέο δηαηαξαρέο, έιθε - Ξεξφηεηα ζην ιαηκφ θαη ην ζηφκα - Απψιεηα ή απφθηεζε βάξνπο - Κξχα δάρηπια θαη πγξά ρέξηα πκπηώκαηα πνπ αθνξνύλ ζηελ ζπκπεξηθνξά ηνπ αηόκνπ - Αλεζπρία θαη νμπζπκία - Απάζεηα - Κφπσζε θαη δπζθνιία μεθνχξαζεο - Αυπλία - Καζπζηεξεκέλεο αληηδξάζεηο - Μεησκέλε αληίιεςε - Αδπλακία ζπγθέληξσζεο θαη ειέγρνπ - Αδπλακία ή αληθαλφηεηα δηεθπεξαίσζεο εξγαζίαο - Μεησκέλν ελδηαθέξνλ εθηέιεζεο θαζεθφλησλ - Απμεκέλε θαηαλάισζε αιθνφι - Κάπληζκα (έλαξμε ή αχμεζε ζπρλφηεηαο) Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-6

4.7 Stressors Oη παξάγνληεο πνπ κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ ή λα επηδεηλψζνπλ ην άγρνο (stressors) είλαη : 1. Πεξηβαιινληηθνί παξάγνληεο, φπσο ν θσηηζκφο, ν ζφξπβνο, ε ζεξκνθξαζία, ε εξγνλνκία, ε θαηαλάισζε θαξκάθσλ, κηα ειαθξά αζζέλεηα, ν πφλνο, ε ππνγιπθαηκία, ην θάπληζκα, ην νηλφπλεπκα θιπ. 2. Ψπρνινγηθνί, φπσο απνγνήηεπζε, αλία, θφξηνο εξγαζίαο, θφπσζε, θφβνο απνηπρίαο, έιιεηςε χπλνπ, αίζζεκα απνκφλσζεο, νηθνγελεηαθά θαη πξνζσπηθά πξνβιήκαηα θιπ. Εμεηδηθεχνληαο ζε παξάγνληεο πνπ επηδεηλψλνπλ ην άγρνο θαη ζρεηίδνληαη απνθιεηζηηθά κε ηνλ εξγαζηαθό ρώξν πνπ ιεηηνπξγεί ν άλζξσπνο, αλαθέξνπκε ελδεηθηηθά : - Η ππέξ ή ππφ-απαζρφιεζε. - Ο αλεπαξθήο ρξφλνο γηα ηελ νινθιήξσζε κηαο εξγαζίαο πνπ καο έρεη αλαηεζεί. - Ορη ζαθψο θαζνξηζκέλα θαζήθνληα θαη αξκνδηφηεηεο. - Κακία αλαγλψξηζε ή αληακνηβή, εζηθή ή άιιε, γηα ηελ θαιή επίδνζε. - Η αλάιεςε πνιιψλ επζπλψλ, αιιά φρη θαη πξσηνβνπιηψλ. - Η πηζαλφηεηα έλα κηθξφ ιάζνο λα έρεη θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο. - Η χπαξμε πξνθαηαιήςεσλ πνπ αθνξνχλ π.ρ. ην θχιν, ή ηελ ειηθία θαη ε δηαθξηηηθή κεηαρείξηζε. - Ελα ερζξηθφ πεξηβάιινλ κε απεηιέο, εθθνβηζκφ ή βία. - Η αδπλακία απνηειεζκαηηθήο έθθξαζεο ησλ δπλαηνηήησλ θαη ηαιέλησλ. - Οη δπζάξεζηεο ή επηθίλδπλεο ζπλζήθεο εξγαζίαο. 4.8 Σερληθέο δηαρείξηζεο ζηνπ ζηξεο - Ψπρνινγηθνί Μεραληζκνί Ακπλαο Οη ςπρνινγηθνί κεραληζκνί άκπλαο ζην ζηξεο κπνξεί λα είλαη : ψξηκνη θνηλσληθά απνδεθηνί θαη επηζπκεηνί ή αλψξηκνη αλεπηζχκεηνη θαη πνιιέο θνξέο θνηλσληθά απαξάδεθηνη. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-7

Α. Ωξηκνη επηζπκεηνί Απνηειεί ζεκείν σξηκφηεηαο, φηαλ ην άηνκν είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζεη θαηαζηάζεηο ζηξεο, ρσξίο λα θζάλνπλ ζηα άθξα νη ζπλαηζζεκαηηθέο ηνπ αληηδξάζεηο, φηαλ ην άγρνο ηνπ είλαη ππφ έιεγρν θαη κπνξεί λα θαηεπζχλεη απνηειεζκαηηθά ηηο πξνζπάζεηέο ηνπ. Φαξαθηεξηζηηθά ησλ αηφκσλ πνπ ιεηηνπξγνχλ κ απηφ ηνλ ηξφπν είλαη ηα εμήο : - Δπλαηφηεηα επηινγήο κεηαμχ αιιεινζπγθξνπφκελσλ ζηφρσλ θαη παξάιεςε απηψλ πνπ δελ είλαη εθηθηνί, ρσξίο κεγάιε δπζθνξία. - Επειημία, φηαλ νη πεξηζηάζεηο ην απαηηνχλ κπνξεί λα εξγαζηεί εληαηηθά θαη επηζεηηθά γηα επηηπρία, αιιά εάλ ρξεηαζηεί κπνξεί θαη λα ζπκβηβαζηεί. - Φξεζηκνπνίεζε κνληέισλ, πξνηχπσλ θαη ππνδεηγκάησλ ζπκπεξηθνξάο άιισλ αηφκσλ γηα ηε ιχζε ησλ πξνβιεκάησλ (ηαπηνπνίεζε). - Οξζή ρξήζε ηεο άκηιιαο (ζχγθξηζε ηνπ εαπηνχ κε άιινπο). - Αληηκεηψπηζε ηνπ ζηξεο σο θπζηνινγηθή, θπρνινγηθή ππεξέληαζε πνπ πξνεηνηκάδεη γηα ηελ αληηκεηψπηζε κηαο θαηάζηαζεο. - Πξφβιεςε απφ ηνλ ηξφπν αληίδξαζεο ζε άιια γεγνλφηα θαη πεξηπηψζεηο, ζην παξειζφλ. Β. Αλώξηκνη αλεπηζύκεηνη Σηελ θαηεγνξία απηή, νη αληηδξάζεηο ηνπ αηφκνπ πνηθίιινπλ απφ ειαθξέο αιιά εκθαλείο εθδειψζεηο άγρνπο, κέρξη ζνβαξή θαη κε θπζηνινγηθή ζπκπεξηθνξά. Σε ειαθξέο πεξηπηψζεηο, νη αληηδξάζεηο βξίζθνληαη κέζα ζηα θπζηνινγηθά φξηα ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, φηαλ θηάλνπλ φκσο ζηα άθξα, κπνξεί λα πεξηιακβάλνπλ : - επηζέζεηο ιεθηηθέο ή άιιεο. - δηαθπγή (πξνζπάζεηα απνθπγήο ηεο θαηάζηαζεο, πνπ παίξλεη δηάθνξεο κνξθέο, φπσο ε εθινγίθεπζε, ε άξλεζε, ε θαληαζίσζε, ε ππνθαηάζηαζε, ε παιηλδξφκεζε θιπ) - εμάξηεζε θαη πξνζθφιιεζε ζε άιινπο γηα αλάιεςε επζπλψλ θαη ηε ιήςε απνθάζεσλ - απνκόλσζε - λεπξνζηθή ή ςπρσζηθή ζπκπεξηθνξά Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-8

4.9 Aληηκεηώπηζε θαη δηαρείξηζε ηνπ άγρνπο ε πξνζσπηθό επίπεδν : Μηα θαιή, ηζνξξνπεκέλε δηαηξνθή, μεθνχξαζε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο, αζθήζεηο ραιάξσζεο, ζσκαηηθή άζθεζε θαη θαιφο βξαδηλφο χπλνο κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζπκπησκάησλ ηνπ ζηξεο. Σ απηά κπνξνχκε λα πξνζζέζνπκε θαη ηελ ελαζρφιεζε κε επράξηζηεο δξαζηεξηφηεηεο, ηε ζεηηθή ζθέςε, κεζφδνπο ηεο ελαιιαθηηθήο ηαηξηθήο (φπσο ε αξσκαηνζεξαπεία θαη ε ρεηξνπξαθηηθή αθφκε), πνπ αλαθνπθίδνπλ απφ ηα ζπκπηψκαηα πνπ ζπλνδεχνπλ ην ζηξεο. Δελ πξέπεη λα μερλάκε φηη : Δηάθνξα θάξκαθα, παπζίπνλα, ην αιθνφι, ην θάπληζκα θαη ην ππεξβνιηθφ θαγεηφ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, επηδεηλώλνπλ ην ζηξεο, ελψ καο επηβαξχλνπλ επηπιένλ. Η αληηκεηψπηζε ηνπ ζηξεο εμαξηάηαη απφ ηελ επηζπκία ηνπ αηφκνπ λα θάλεη ηηο απαξαίηεηεο αιιαγέο ζηε δσή ηνπ, πηνζεηψληαο έλα πην πγηεηλφ ηξφπν δσήο. αλ εξγαδόκελνο : Η άζθεζε ησλ θαζεθφλησλ ηνπ Ειεγθηή Ελαέξηαο Κπθινθνξίαο, -κε δεδνκέλν φηη ζπλδέεηαη κε πςειά επίπεδα ζηξεο- απαηηεί ηδηαίηεξε επαηζζεηνπνίεζε ζηνλ εληνπηζκφ ησλ ζπκπησκάησλ πνπ ζπλδένληαη κε ην ζηξεο, απφ ηνλ ίδην ηνλ εξγαδφκελν. Τν ζεκαληηθφηεξν βήκα ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ζηξεο είλαη ε αλαγλώξηζε ησλ ζπκπησκάησλ πνπ ζπλδένληαη κε απηφ, φπσο ηα παξαθάησ : Aιιαγέο ζηε δηάζεζε ή ηελ ζπκπεξηθνξά, φπσο πξνβιήκαηα κε ζπλαδέιθνπο, αίζζεκα νμπζπκίαο ή αλαπνθαζηζηηθφηεηαο. Πξνβιήκαηα ζηελ απφδνζε ηεο εξγαζίαο θαη ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θφξηνπ. Αίζζεκα αδπλακίαο αληαπφθξηζεο, ή έιιεηςεο ειέγρνπ ζε θαηαζηάζεηο πνπ, ζε άιιεο πεξηπηψζεηο, ζα κπνξνχζαηε λα ρεηξηζηείηε. Μεγαιχηεξε θαηαλάισζε νηλνπλεπκαησδψλ, ή πεξηζζφηεξν θάπληζκα, ή ρξήζε άιισλ νπζηψλ, πξνθεηκέλνπ λα ραιαξψζεηε. Ελνριήζεηο ζηελ πγεία, φπσο ζπρλνί πνλνθέθαινη, αυπλίεο θαη δπζπεςία. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-9

Μελ μερλάηε φηη ν εξγνδφηεο ζαο είλαη εθ ηνπ λφκνπ- ππνρξεσκέλνο λα πξνζηαηεχεη ηελ πγεία θαη ηελ αζθάιεηά ζαο ζηελ εξγαζία. Πξέπεη λα ππάξρνπλ κεραληζκνί πνπ λα κπνξνύλ λα πξνζδηνξίζνπλ ηα αίηηα ηνπ εξγαζηαθνύ άγρνπο, φπσο π.ρ. ππεξθφξησζε ηνπ ρψξνπ επζχλεο ηνπ ειεγθηή-, λα εθηηκήζνπλ ηνλ θίλδπλν θαη λα ιακβάλνπλ πξνιεπηηθά κέηξα, φπσο ην άλνηγκα λέσλ ηνκέσλ γηα ην κνίξαζκα ηνπ θφξηνπ ζε πεξηζζφηεξα ηνπ ελφο πξφζσπα-, πξνηνχ εκθαληζηεί θάπνην ζνβαξφ ζπκβάλ. 4.10 Αγρνο θαη επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε Τν ρξφλην, έληνλν εξγαζηαθφ ζηξεο κπνξεί πξννδεπηηθά λα νδεγήζεη ζηελ εκθάληζε ηνπ ζπλδξφκνπ ηεο «επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο», δειαδή ζηε ζσκαηηθή, ςπρηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή εμάληιεζε, κηα θαηάζηαζε φπνπ ν εξγαδφκελνο ράλεη ην ελδηαθέξνλ θαη ηα ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα πνπ είρε γηα ην αληηθείκελν ηεο δνπιεηάο ηνπ, παχεη λα είλαη ηθαλνπνηεκέλνο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ απφδνζή ηνπ θαη αλαπηχζζεη αξλεηηθή εηθφλα γηα ηνλ εαπηφ ηνπ. Σπλήζσο εκθαλίδεηαη ζε εξγαζηαθέο ζπλζήθεο πνπ θάλνπλ ην άηνκν λα αηζζάλεηαη φηη : δνπιεχεη ππεξβνιηθά, δελ εθηηκάηαη αξθεηά ε εξγαζία ηνπ, δελ είλαη μεθάζαξoο ν ξφινο ηνπ, ηα θαζήθνληά ηνπ θαη νη πξνζδνθίεο πνπ έρνπλ απφ απηφλ, δελ έρεη ηνλ έιεγρν ζε ζεκαληηθά δεηήκαηα ζρεηηθά κε ηε δνπιεηά ηνπ, έρεη αλαζθάιεηα γηα ην κέιινλ, έρεη αλαιάβεη ππεξβνιηθέο ππνρξεψζεηο θαη ηέινο δελ αληακείβεηαη αλάινγα κε ηελ πξνζθνξά ηνπ. Εθηφο απφ ηα παξαπάλσ, ππάξρνπλ θαη πξνζσπηθνί παξάγνληεο πνπ θαζηζηνχλ θάπνηνπο αλζξψπνπο «ππνςήθηνπο» γηα εξγαζηαθή εμνπζέλσζε. Εηζη, άηνκα πνπ : - είλαη ηδηαίηεξα επζπλείδεηα, - έρνπλ ππεξβνιηθέο πξνζδνθίεο απφ ηνλ εαπηφ ηνπο, επηδηψθνπλ ηελ ηειεηφηεηα θαη πηζηεχνπλ φηη πξέπεη λα επηηπγράλνπλ ζε φ,ηη θάλνπλ, Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-10

- δπζθνιεχνληαη ή δελ επηηξέπνπλ ζηνλ εαπηφ ηνπο λα ιέλε «φρη», ζέινπλ λα ηθαλνπνηνχλ ηνπο πάληεο, - αξλνχληαη λα κνηξαζηνχλ επζχλεο, λα ζπδεηήζνπλ ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ θαη πξνηηκνχλ λα εξγάδνληαη κφλνη, - ζεσξνχλ φηη ε πξνζσπηθή ηνπο αμία είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηε δνπιεηά ηνπο θαη έρνπλ έληνλε αλάγθε απνδνρήο απφ ηνπο άιινπο, κέζα απφ ηα επηηεχγκαηά ηνπο. 4.10.1 Παξελόριεζε Η παξελφριεζε γλσζηή επίζεο σο εθθνβηζκφο, εζηθή παξελφριεζε ή ςπρνινγηθή βία-, αλαθέξεηαη ζηελ επαλαιακβαλφκελε, αδηθαηνιφγεηε ζπκπεξηθνξά πξνο έλα εξγαδφκελν κε ζηφρν ηε δπζκελή κεηαρείξηζε, ηελ ηαπείλσζε, ηελ ππνλφκεπζε ή ηελ απεηιή ηνπ παξελνρινχκελνπ αηφκνπ. Σπληζηά κηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ηφζν ιεθηηθή φζν θαη ζσκαηηθή, θαη νδεγεί ζηελ θνηλσληθή απνκφλσζε. Αληηθείκελν παξελόριεζεο κπνξεί λα είλαη : - ε αμηνπξέπεηα - νη επαγγεικαηηθέο ηθαλφηεηεο - ν ηδησηηθφο βίνο - ηα ζσκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά - ε θπιή - ην θχιν - ν ζεμνπαιηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ελφο αηφκνπ. Η παξελφριεζε απνηειεί ζεκαληηθφ πξφβιεκα ζην ρψξν εξγαζίαο ζηελ Επξψπε, ελψ ην θφζηνο είλαη κεγάιν, ηφζν γηα ηνλ εξγαδφκελν φζν θαη γηα ηελ επηρείξεζε πνπ ηνλ απαζρνιεί. Οπνηνζδήπνηε εξγαδφκελνο, ζε νπνηνδήπνηε ρψξν δνπιεηάο, κπνξεί λα είλαη ζχκα παξελφριεζεο. Σχκθσλα κε ζρεηηθέο έξεπλεο, πνζνζηφ 5% ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ Επξψπε έρνπλ ππνζηεί παξελφριεζε/εθθνβηζκφ (2005), ελψ ζε νξηζκέλεο ρψξεο ην πνζνζηφ απηφ αλεβαίλεη ζην 10-17% ησλ εξγαδνκέλσλ. Η παξελφριεζε ζηελ εξγαζία κπνξεί λα πξνθαιέζεη ζεκαληηθφ άγρνο, ηφζν ζηα ζχκαηα, φζν θαη ζηνπο ζπλαδέιθνπο, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο θίινπο ηνπο. Σε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ηα άηνκα δελ κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ θπζηνινγηθά ζηελ εξγαζία, αιιά θαη ζηελ θαζεκεξηλή ηνπο δσή. Η παξελφριεζε κπνξεί λα πξνθαιέζεη : Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-11

- δηαηαξαρέο κεηαηξαπκαηηθήο θαηαπφλεζεο - απψιεηα απηνεθηίκεζεο - άγρνο - θαηάζιηςε - απάζεηα - νμπζπκία - δηαηαξαρέο κλήκεο - δηαηαξαρέο ζηνλ χπλν θαη ηελ πέςε - λα νδεγήζεη ζηελ απηνθηνλία ζε εμαηξεηηθέο πεξηπηψζεηο. Τα ζπκπηψκαηα ελδέρεηαη λα εκκέλνπλ επί ζεηξά εηψλ, κεηά ην πεξηζηαηηθφ παξελφριεζεο. Σηνπο παξάγνληεο πνπ κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ επηηπρή αληηκεηψπηζε ηεο παξελφριεζεο, πεξηιακβάλνληαη νη εμήο : Ο ζεζκηθφο θαζνξηζκφο ησλ ζπλεπεηψλ ηεο παξελφριεζεο θαη ησλ θπξψζεσλ πνπ επηζχξεη. Η ππφδεημε ζρεηηθά κε ην πνχ πξέπεη λα απεπζπλζνχλ ηα ζχκαηα, πνηα είλαη ε δηαδηθαζία πνπ αθνινπζείηαη θαη πνηνο ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν κπνξνχλ λα βνεζεζνχλ, κε ηελ παξνρή ιεπηνκεξεηψλ γηα ηηο ππεξεζίεο παξνρήο ζπκβνπιψλ θαη ππνζηήξημεο. Η δέζκεπζε, φηη ε θαηαγγειία δελ ζα επηθέξεη αληίπνηλα γηα ην ζχκα θαη ζα δηαηεξεζεί ε εκπηζηεπηηθφηεηα. Η δηακφξθσζε κηαο πνιηηηθήο θαηά ηεο παξελφριεζεο απφ ηνλ εξγνδφηε, πνπ ζα πεξηιακβάλεη ηνλ αζθαιή ηξφπν δηαρείξηζεο ησλ ζπγθξνχζεσλ ζε επίπεδν δηνίθεζεο θαη ηελ θαηάξηηζε πςειφβαζκσλ ζηειερψλ πάλσ ζηνλ επαλαζρεδηαζκφ ηνπ πεξηβάιινληνο εξγαζίαο, ψζηε λα κελ ελζαξξχλνληαη ηέηνηεο ζπκπεξηθνξέο. Σακαξά Μαξία Σειίδα 4-12