S113/08 14 Μαρτίου 2008 ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΙΕΘΝΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Έγγραφο του Ύπατου Εκπροσώπου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο I ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι κίνδυνοι που δηµιουργεί η αλλαγή του κλίµατος είναι πραγµατικοί και οι συνέπειές της είναι ήδη γεγονός. Ο Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών εκτιµά ότι όλες πλην µιας από τις εκκλήσεις του για έκτακτη ανθρωπιστική βοήθεια κατά το 2007 ήταν σχετικές µε την αλλαγή του κλίµατος. Το 2007 το Συµβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ διοργάνωσε την πρώτη συζήτησή του για την αλλαγή του κλίµατος και τις επιπτώσεις της στη διεθνή ασφάλεια. Το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο έχει επιστήσει την προσοχή στις συνέπειες της αλλαγής του κλίµατος στη διεθνή ασφάλεια και, τον Ιούνιο του 2007, κάλεσε τον Ύπατο Εκπρόσωπο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλουν κοινή έκθεση στο εαρινό Ευρωπαϊκό Συµβούλιο του 2008. Τα επιστηµονικό υπόβαθρο της αλλαγής του κλίµατος είναι τώρα καλύτερα κατανοητό. Τα πορίσµατα της ιακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίµατος φανερώνουν ότι ακόµα και αν έως το 2050 οι εκποµπές µειωθούν κάτω από το µισό των επιπέδων του 1990, θα είναι δύσκολο να αποτραπεί η άνοδος της θερµοκρασίας έως 2º C πάνω από τα επίπεδα της προβιοµηχανικής εποχής. Μια τέτοια αύξηση θερµοκρασίας θα δηµιουργήσει σοβαρούς κινδύνους για την ασφάλεια, οι οποίοι και θα ενισχυθούν εάν συνεχιστεί η υπερθέρµανση. Εάν δεν µετριαστεί, η άνοδος της θερµοκρασίας πάνω από τους 2º C θα οδηγήσει σε πρωτοφανείς καταστάσεις διακύβευσης της ασφαλείας, καθώς είναι δυνατόν να προκαλέσει την υπέρβαση διαφόρων κρίσιµων ορίων που θα οδηγήσουν µε τη σειρά τους σε περαιτέρω επιταχυνόµενες, αµετάκλητες και σε µεγάλο βαθµό απρόβλεπτες µεταβολές του κλίµατος. Η επένδυση σε δραστηριότητες άµβλυνσης του κινδύνου για να αποτραπούν αυτά τα σενάρια, καθώς και τα µέτρα προσαρµογής στις αναπόφευκτες µεταβολές θα πρέπει να συµβαδίζουν µε την αντιµετώπιση των διεθνών απειλών κατά της ασφάλειας από την αλλαγή του κλίµατος και οι δύο θα πρέπει να θεωρούνται µέρος µιας προληπτικής πολιτικής ασφαλείας. 1
Η καλύτερη θεώρηση της αλλαγής του κλίµατος είναι ως ένας πολλαπλασιαστής απειλών που επιδεινώνει τις υπάρχουσες τάσεις, εντάσεις και αστάθειες. Το βασικό πρόβληµα είναι ότι η αλλαγή του κλίµατος απειλεί να δυσχεράνει υπερβολικά την κατάσταση σε κράτη και περιοχές που είναι ήδη ευάλωτα και επιρρεπή σε συγκρούσεις. Είναι σηµαντικό να αναγνωριστεί ότι οι κίνδυνοι δεν έχουν µόνο ανθρωπιστική διάσταση περιλαµβάνουν επίσης πολιτικούς κινδύνους και κινδύνους ασφάλειας µε άµεσες επιπτώσεις για τα ευρωπαϊκά συµφέροντα. Επιπλέον, παίρνοντας ως βάση την έννοια της ανθρώπινης ασφάλειας, είναι ολοφάνερο ότι πολλά ζητήµατα που σχετίζονται µε τον αντίκτυπο της αλλαγής του κλίµατος στη διεθνή ασφάλεια είναι αλληλένδετα και απαιτούν σφαιρική πολιτική αντίδραση. Για παράδειγµα, η επίτευξη των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας διατρέχει ιδιαίτερο κίνδυνο, καθότι η αλλαγή του κλίµατος, εάν δεν αµβλυνθεί, µπορεί κάλλιστα να εξαλείψει χρόνια ολόκληρα αναπτυξιακών προσπαθειών. Η παρούσα έκθεση εστιάζεται στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος στη διεθνή ασφάλεια και εξετάζει τον αντίκτυπό τους στην ίδια την ασφάλεια της Ευρώπης, και το πώς θα πρέπει να αντιδράσει η ΕΕ. Η ΕΕ βρίσκεται σε µοναδική θέση για να αντιδράσει στις συνέπειες της αλλαγής του κλίµατος για τη διεθνή ασφάλεια, µε δεδοµένο τον ηγετικό ρόλο της στην ανάπτυξη, την πολιτική για το κλίµα του πλανήτη και το ευρύ φάσµα εργαλείων και µέσων που έχει στη διάθεσή της. Επιπλέον, το διακύβευµα της ασφάλειας είναι ένα από τα δυνατά σηµεία της Ευρώπης, µε τη σφαιρική προσέγγισή της όσον αφορά την πρόληψη των συγκρούσεων, τη διαχείριση κρίσεων και την ανασυγκρότηση µετά το πέρας της συγκρούσεων και δεδοµένου ότι είναι βασικός προασπιστής της ουσιαστικής πολυµερούς προσέγγισης. Η ευρωπαϊκή στρατηγική ασφαλείας αναγνωρίζει τη σύνδεση της υπερθέρµανσης του πλανήτη µε τον ανταγωνισµό για τους φυσικούς πόρους, ενώ µε την ανακοίνωση «Η Ευρώπη στον κόσµο» δόθηκε έµφαση στις επιπτώσεις της παγκοσµιοποίησης στις εξωτερικές σχέσεις. Η έκθεση εξετάζει το πώς µπορεί το πλήρες φάσµα των µέσων της ΕΕ, συµπεριλαµβανοµένης της κοινοτικής δράσης και των δράσεων ΚΕΠΠΑ/ΕΠΑΑ, να χρησιµοποιηθεί παράλληλα µε τις πολιτικές µετριασµού των επιπτώσεων και προσαρµογής για να αντιµετωπισθούν οι κίνδυνοι για την ασφάλεια. Εξετάζει επίσης τις συνέπειες ως προς την εντατικοποίηση του πολιτικού διαλόγου µε τρίτες χώρες. Μέχρι το τέλος του 2009 πρέπει να εκπονηθεί συµφωνία για µετά το 2012 και όλοι οι µηχανισµοί εξωτερικών σχέσεων της ΕΕ πρέπει να εργαστούν προς αυτή την κατεύθυνση. 2
Η έκθεση καταλήγει στο συµπέρασµα ότι είναι προς το συµφέρον της Ευρώπης να αντιµετωπίσει τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος στην ασφάλεια µε µια σειρά µέτρων: σε επίπεδο ΕΕ, στις διµερείς σχέσεις και σε πολυµερές επίπεδο, µε αλληλοϋποστηριζόµενες µεθόδους. Μολονότι η παρούσα έκθεση εξετάζει τον αντίκτυπο της αλλαγής του κλίµατος στη διεθνή ασφάλεια, η αντίδραση της ΕΕ θα εξαρτηθεί από τον αντίκτυπο της αλλαγής του κλίµατος στην ίδια την Ευρώπη. Η αλλαγή του κλίµατος θα επηρεάσει σε πολύ µεγάλο βαθµό το φυσικό περιβάλλον της Ευρώπης και σχεδόν όλα τα στρώµατα της κοινωνίας και της οικονοµίας. II. ΑΠΕΙΛΕΣ Τα αποτελέσµατα της αλλαγής του κλίµατος γίνονται ήδη αισθητά: οι θερµοκρασίες ανεβαίνουν, οι πολικοί πάγοι και οι παγετώνες λειώνουν και τα ακραία καιρικά φαινόµενα γίνονται συχνότερα και εντονότερα. Στο τµήµα που ακολουθεί περιγράφονται µερικές από τις µορφές συγκρούσεων που οφείλονται στην αλλαγή του κλίµατος και ενδέχεται να συµβούν σε διάφορες περιοχές του κόσµου. i) Συγκρούσεις για τους πόρους Η µείωση της καλλιεργήσιµης γης, η ευρεία λειψυδρία, τα µειωµένα αποθέµατα τροφίµων και ιχθύων, οι αυξηµένες πληµµύρες και οι παρατεταµένες ξηρασίες είναι φαινόµενα που απαντώνται ήδη σε πολλά µέρη του κόσµου. Η αλλαγή του κλίµατος θα µεταβάλει το ρυθµό των βροχοπτώσεων και θα µειώσει περαιτέρω τα διαθέσιµα γλυκέα ύδατα κατά τουλάχιστον 20 έως 30% σε ορισµένες περιοχές. Ενδεχόµενη πτώση της γεωργικής παραγωγής θα επιφέρει ή θα επιδεινώσει την ήδη υπάρχουσα επισιτιστική ανασφάλεια στις λιγότερο αναπτυγµένες χώρες, καθώς και απαράδεκτη γενική αύξηση των τιµών των τροφίµων. Η λειψυδρία ειδικότερα έχει τη δύναµη να προκαλέσει κοινωνικές αναταραχές και να οδηγήσει σε σηµαντική οικονοµική ζηµία, ακόµα και σε σθεναρές οικονοµίες. Οι συνέπειες θα είναι ακόµα εντονότερες στις περιοχές υπό µεγάλη δηµογραφική πίεση. Το γενικό αποτέλεσµα θα είναι ότι η αλλαγή του κλίµατος θα υποδαυλίσει τις υφιστάµενες συγκρούσεις που έχουν ως αίτιο τη µείωση των πόρων, ιδίως όπου η πρόσβαση στους πόρους αυτούς αποκτά πολιτικό περιεχόµενο. 3
ii) Οικονοµική ζηµία και κίνδυνοι για τις παράκτιες πόλεις και τις υποδοµές ζωτικής σηµασίας Έχει υπολογιστεί ότι ένα σενάριο µε βάση την τρέχουσα πρακτική για την αντιµετώπιση της αλλαγής του κλίµατος µπορεί να στοιχίσει στην παγκόσµια οικονοµία έως 20% του παγκόσµιου ΑΕΠ ετησίως, ενώ αντίθετα το κόστος της αποτελεσµατικής συντονισµένης δράσης µπορεί να περιοριστεί στο 1%. Στις παράκτιες ζώνες διαµένει περίπου το ένα πέµπτο του πληθυσµού της Γης, ποσοστό το οποίο πρόκειται να αυξηθεί κατά τα επόµενα έτη. Οι µεγαλουπόλεις µε τις υποδοµές τους, όπως λιµενικές εγκαταστάσεις και διυλιστήρια πετρελαίου, βρίσκονται συχνά δίπλα στη θάλασσα ή σε δέλτα ποταµών. Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας και η αύξηση της συχνότητας και της έντασης των φυσικών καταστροφών συνιστούν σοβαρή απειλή για αυτές τις περιοχές και τις οικονοµικές προοπτικές τους. Ιδιαίτερα θα επηρεαστούν οι ανατολικές ακτές της Κίνας και της Ινδίας καθώς και της Καραϊβικής και της Κεντρικής Αµερικής. Ενδεχόµενη αύξηση των καταστροφών και των ανθρωπιστικών κρίσεων θα προκαλέσει τεράστια πίεση στους πόρους των δωρητριών χωρών, και µάλιστα στις δυνατότητες για επιχειρήσεις ανθρωπιστικής βοήθειας έκτακτης ανάγκης. iii) Απώλεια εδαφών και συνοριακές διαφορές Οι επιστήµονες προβλέπουν σηµαντικές µεταβολές του χερσαίου εδάφους κατά τη διάρκεια του αιώνα. Η υποχώρηση των ακτών και η βύθιση µεγάλων τµηµάτων ξηράς µπορούν να οδηγήσουν στην απώλεια εδαφών, και µάλιστα την εξαφάνιση ολόκληρων χωρών όπως µικρά νησιωτικά κράτη. Είναι πιθανόν να αυξηθούν οι διαφορές για χερσαία και θαλάσσια σύνορα και άλλα εδαφικά δικαιώµατα. Ίσως παραστεί ανάγκη να αναθεωρηθούν οι ισχύοντες κανόνες διεθνούς δικαίου, ιδιαίτερα το ίκαιο της Θάλασσας, σε ό,τι αφορά την επίλυση εδαφικών και συνοριακών διαφορών. Μια περαιτέρω πτυχή του ανταγωνισµού για τους ενεργειακούς πόρους είναι η πιθανή σύγκρουση για τους πόρους στις πολικές περιοχές οι οποίοι θα καταστούν εκµεταλλεύσιµοι συνεπεία της παγκόσµιας ανόδου της θερµοκρασίας λόγω του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Η απερήµωση µπορεί να αποτελέσει το έναυσµα για έναν φαύλο κύκλο υποβάθµισης, µετανάστευσης και εδαφικών και συνοριακών συγκρούσεων που θα απειλούν την πολιτική σταθερότητα κρατών και περιφερειών. iv) Μετανάστευση για περιβαλλοντικούς λόγους Τα πληθυσµιακά στρώµατα που ήδη είναι θύµατα κακών συνθηκών υγιεινής, ανεργίας ή κοινωνικού αποκλεισµού καθίσταται πιο ευάλωτα στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος, οι οποίες ενδέχεται να ενισχύσουν ή να πυροδοτήσουν την εσωτερική και εξωτερική µετανάστευση. Τα Ηνωµένα Έθνη προβλέπουν ότι οι «περιβαλλοντικοί» µετανάστες θα γίνουν εκατοµµύρια µέχρι το 2020, µε την αλλαγή του κλίµατος ως έναν από τους µείζονες παράγοντες πρόκλησης αυτού του φαινοµένου. Μερικές χώρες που είναι εξαιρετικά τρωτές απέναντι στην αλλαγή του κλίµατος ζητούν ήδη διεθνή αναγνώριση της µετανάστευσης για περιβαλλοντικούς λόγους. Η µετανάστευση αυτή µπορεί να εντείνει τις συγκρούσεις στις περιοχές διέλευσης και προορισµού. Η Ευρώπη πρέπει να αναµένει αισθητή αύξηση της µεταναστευτικής πίεσης. 4
v) Καταστάσεις αστάθειας και ριζοσπαστικοποίησης Η αλλαγή του κλίµατος µπορεί να ενισχύσει σηµαντικά την αστάθεια στα ανίσχυρα ή αποσαθρωµένα κράτη τεντώνοντας πέρα από τα όριά της την ήδη περιορισµένη ικανότητα των κυβερνήσεων να ανταποκριθούν µε αποτελεσµατικότητα στα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν. Η ανικανότητα µιας κυβέρνησης να ικανοποιήσει τις ανάγκες του πληθυσµού στο σύνολό του ή να του παράσχει προστασία από δυσµενείς συνθήκες οφειλόµενες στην αλλαγή του κλίµατος µπορεί να προκαλέσει απογοήτευση καθώς και εντάσεις µεταξύ των διαφόρων εθνοτικών και θρησκευτικών οµάδων των χωρών και πολιτική ριζοσπαστικοποίηση. Ένα πιθανό αποτέλεσµα θα είναι η αποσταθεροποίηση κρατών αλλά και ευρύτερων περιοχών. vi) Εντάσεις για τον ενεργειακό εφοδιασµό Ένα από τα σηµαντικότερα πιθανά αίτια συγκρούσεων για τους πόρους θα είναι αποτέλεσµα του εντεταµένου ανταγωνισµού για την πρόσβαση στους ενεργειακούς πόρους και τον έλεγχό τους. Αυτό από µόνο του αποτελεί και θα εξακολουθήσει να αποτελεί αίτιο αστάθειας. Ωστόσο, επειδή µεγάλο µέρος των παγκόσµιων αποθεµάτων σε υδρογονάνθρακες βρίσκονται σε περιοχές ευάλωτες στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος και επειδή πολλά κράτη που παράγουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο αντιµετωπίζουν ήδη σηµαντικά κοινωνικά, οικονοµικά και δηµογραφικά προβλήµατα, η αστάθεια είναι πιθανόν να ενταθεί. Το γεγονός αυτό ενδέχεται να τροφοδοτήσει ακόµα µεγαλύτερη ενεργειακή ανασφάλεια και µεγαλύτερο ανταγωνισµό για τους πόρους. Η πιθανή ευρύτερη χρήση της πυρηνικής ενέργειας για ηλεκτροπαραγωγή είναι δυνατόν να προκαλέσει νέες ανησυχίες για τη διάδοση των πυρηνικών όπλων στο πλαίσιο ενός καθεστώτος µη διάδοσης που είναι τελεί υπό πίεση. Καθώς θα ανοίγουν προηγουµένως απρόσιτες περιοχές ανοίγουν εξαιτίας των επιπτώσεων της αλλαγής του κλίµατος, η µάχη για τους πόρους θα κλιµακώνεται. vii) Πίεση στη διεθνή διακυβέρνηση Το πολυµερές σύστηµα θα διατρέχει κίνδυνο εάν η διεθνής κοινότητα δεν κατορθώσει να αντιµετωπίσει τις προαναφερόµενες απειλές. Οι επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος θα τροφοδοτήσουν πολιτικές δυσαρέσκειας µεταξύ όσων είναι περισσότερο υπεύθυνοι για την αλλαγή του κλίµατος και όσων υφίστανται τις µεγαλύτερες συνέπειές της. Ο αντίκτυπος των µέτρων άµβλυνσης των επιπτώσεων στο κλίµα (ή της αποτυχίας τους) θα τροφοδοτήσει ως εκ τούτου την πολιτική ένταση σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Το ενδεχόµενο ρήγµα δεν αφορά µόνο το Βορρά και το Νότο αλλά αναµένεται επίσης να επηρεάσει τη διάσταση Νότου-Νότου, ιδίως µε την αύξηση του µεριδίου της Κίνας και της Ινδίας στις παγκόσµιες εκποµπές αεριών του θερµοκηπίου. Η ήδη βεβαρηµένη διεθνής δοµή ασφάλειας θα δεχθεί ολοένα αυξανόµενη πίεση. 5
ΙΙΙ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ Σε πολλές περιοχές, η αλλαγή του κλίµατος τροφοδοτεί µία ή περισσότερες από τις προαναφερόµενες απειλές. Στα ακόλουθα τµήµατα εκτίθεται πώς η αλλαγή του κλίµατος πολλαπλασιάζει τις υπάρχουσες πιέσεις σε διάφορες περιοχές σε ολόκληρο τον κόσµο. εδοµένου ότι στους γείτονες της ΕΕ περιλαµβάνονται µερικές από τις πιο ευάλωτες περιοχές στην αλλαγή του κλίµατος, π.χ. η Βόρεια Αφρική και η Μέση Ανατολή, η µεταναστευτική πίεση στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και η πολιτική αστάθεια και οι συγκρούσεις µπορεί να ενταθούν στο µέλλον. Αυτό ενδέχεται επίσης να έχει σοβαρό αντίκτυπο στις οδούς ενεργειακού εφοδιασµού της Ευρώπης. 1. Αφρική: Η Αφρική είναι µια από τις πιο ευάλωτες στην αλλαγή του κλίµατος ηπείρους εξαιτίας των πολλαπλών πιέσεων και της χαµηλής προσαρµοστικότητας. Στη Βόρεια Αφρική και το Σάχελ, η αυξανόµενη ξηρασία, η λειψυδρία και η υπερεκµετάλλευση της γης θα υποβιβάσουν την ποιότητα του εδάφους και µπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια του 75% των ξερικών αρόσιµων γαιών. Το δέλτα του Νείλου µπορεί να κινδυνεύσει τόσο από την άνοδο της στάθµης της θάλασσας όσο και από την αλάτωση στις γεωργικές περιοχές, ενώ 12 έως 15% της καλλιεργήσιµης γης µπορεί να χαθεί λόγω της ανόδου του επιπέδου της θάλασσας στη διάρκεια αυτού του αιώνα και να επηρεαστούν 5 εκατοµµύρια άνθρωποι έως το 2050. Ήδη σήµερα, η αλλαγή του κλίµατος έχει σηµαντική επίδραση στη σύγκρουση µέσα και γύρω από το Νταρφούρ. Στο Κέρας της Αφρικής η µείωση των βροχοπτώσεων και η άνοδος της θερµοκρασίας θα ασκήσει µεγάλη αρνητική επίδραση σε µια περιοχή ιδιαίτερα ευάλωτη στις συγκρούσεις. Στη Νότια Αφρική, οι ξηρασίες οδηγούν σε πενιχρές σοδειές, µε αποτέλεσµα την επισιτιστική ανασφάλεια σε διάφορες περιοχές όπου εκατοµµύρια άνθρωποι αναµένεται να έλθουν αντιµέτωποι µε ελλείψεις τροφίµων. Η µετανάστευση από αυτή την περιοχή, αλλά και η µετανάστευση που ξεκινάει από άλλες περιοχές και διασχίζει τη Βόρεια Αφρική µε προορισµό την Ευρώπη (µετανάστευση διέλευσης) είναι πιθανόν να ενταθεί. Στην Αφρική και αλλού, η αλλαγή του κλίµατος αναµένεται να έχει αρνητική επίδραση στην υγεία των κατοίκων, ειδικότερα λόγω της εξάπλωσης των νόσων που µεταδίδονται από οργανισµούς φορείς, µε αποτέλεσµα την περαιτέρω επιδείνωση των εντάσεων. 6
2. Μέση Ανατολή: Τα υδατικά συστήµατα στη Μέση Ανατολή υφίστανται ήδη έντονη πίεση. Περίπου τα δύο τρίτα του αραβικού κόσµου εξαρτώνται από πηγές εκτός των συνόρων τους για την ύδρευσή τους. Οι ποταµοί Ιορδάνης και Γιαρµούκ αναµένεται να γνωρίσουν σηµαντική µείωση της ροής τους µε επιπτώσεις για το Ισραήλ, τα παλαιστινιακά εδάφη και την Ιορδανία. Οι εντάσεις που υπάρχουν σχετικά µε την πρόσβαση στο νερό είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα επιδεινωθούν στην περιοχή, µε αποτέλεσµα περαιτέρω πολιτική αστάθεια µε καταστροφικές συνέπειες για την ενεργειακή ασφάλεια και άλλα συµφέροντα της Ευρώπης. Η επάρκεια ύδατος στο Ισραήλ µπορεί να µειωθεί κατά 60% στη διάρκεια του τρέχοντος αιώνα. Ως εκ τούτου, προβλέπεται σηµαντική πτώση της απόδοσης των καλλιεργειών σε µια περιοχή που είναι ήδη σε µεγάλο βαθµό άγονη ή ηµιάγονη. Σηµαντικές µειώσεις αναµένονται να πλήξουν την Τουρκία, το Ιράκ, τη Συρία και τη Σαουδική Αραβία και εποµένως να επηρεάσουν τη σταθερότητα σε µια περιοχή µεγάλης στρατηγικής σπουδαιότητας για την Ευρώπη. 3. Νότια Ασία: Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας µπορεί να απειλήσει το χώρο όπου ζουν εκατοµµύρια άνθρωποι καθώς το 40% του ασιατικού πληθυσµού (σχεδόν 2 δισεκατοµµύρια) ζει εντός 60 χιλιοµέτρων από τα παράλια. Η πίεση των υδάτων και η απώλεια γεωργικής παραγωγικότητας θα καταστήσουν δύσκολο για την Ασία να θρέψει τον αυξανόµενο πληθυσµό της, που επιπροσθέτως θα εκτεθεί σε αύξηση των µολυσµατικών ασθενειών. Οι αλλαγές στις βροχές των µουσώνων και η µείωση του νερού που προέρχεται από τα χιόνια των Ιµαλαΐων θα επηρεάσουν περισσότερους από 1 δισεκατοµµύριο ανθρώπους. Οι συγκρούσεις για τους υπολειπόµενους πόρους και η χωρίς διαχείριση µετανάστευση θα οδηγήσουν σε αστάθεια µια περιοχή που αποτελεί σηµαντικό οικονοµικό εταίρο της Ευρώπης µε φορείς παραγωγής και διανοµής συγκεντρωµένους κατά µήκος των ευάλωτων ακτών της. 4. Κεντρική Ασία: Η Κεντρική Ασία είναι άλλη µια περιοχή που θίγεται σοβαρά από την αλλαγή του κλίµατος. Είναι ήδη ορατή η αυξανόµενη έλλειψη του νερού, που είναι και βασικός πόρος για τη γεωργία και στρατηγικός πόρος για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Οι παγετώνες του Τατζικιστάν απώλεσαν ένα τρίτο της έκτασής τους µόνο κατά το δεύτερο ήµισυ του 20ού αιώνα, ενώ η Κιργιζία έχασε πάνω από χίλιους παγετώνες στις τέσσερις τελευταίες δεκαετίες. ηµιουργούνται έτσι ιδιαίτεροι πρόσθετοι κίνδυνοι συγκρούσεων σε µια περιοχή της οποίας οι στρατηγικές, πολιτικές και οικονοµικές εξελίξεις καθώς και οι εντεινόµενες διαπεριφερειακές προκλήσεις έχουν άµεσες ή έµµεσες συνέπειες στα συµφέροντα της ΕΕ. 7
5. Λατινική Αµερική και Καραϊβική: Στις πιο ξηρές περιοχές της Λατινικής Αµερικής, η αλλαγή του κλίµατος θα επιφέρει αλάτωση και απερήµωση των γεωργικών εκτάσεων και µείωση της απόδοσης σηµαντικών καλλιεργειών και της κτηνοτροφίας. Αυτό θα έχει δυσµενείς συνέπειες για την επισιτιστική ασφάλεια. Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας προβλέπεται να εντείνει τον κίνδυνο για πληµµύρες στις περιοχές µε χαµηλό υψόµετρο. Η αύξηση της θερµοκρασίας στην επιφάνεια της θάλασσας λόγω της αλλαγής του κλίµατος προβλέπεται να έχει δυσµενείς συνέπειες στους κοραλλιογενείς υφάλους και να προκαλέσει µετατοπίσεις των αλιευτικών αποθεµάτων. Οι χώρες της Λατινικής Αµερικής και της Καραϊβικής έχουν ήδη πέσει θύµατα των δυσµενών επιπτώσεων, µεταξύ των οποίων και πολλών ακραίων γεγονότων, που συνδέονται µε τον κύκλο του Ελ Νίνιο. Οι µεταβολές του ρυθµού των βροχοπτώσεων και η εξαφάνιση των παγετώνων προβλέπεται να επηρεάσουν σηµαντικά τη διαθεσιµότητα υδάτινων πόρων για ανθρώπινη κατανάλωση, τη γεωργία και την παραγωγή ενέργειας, παραδείγµατος χάριν στην περιοχή των Άνδεων. Οι χώρες της Καραϊβικής και του Κόλπου του Μεξικού επηρεάζονται ήδη όλο και περισσότερο από τυφώνες µείζονος µεγέθους. Αυτοί αναµένεται να επιδεινωθούν περαιτέρω από την αλλαγή του κλίµατος και να έχουν ως αποτέλεσµα κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις σε µια περιοχή µε συχνά αδύνατες κυβερνητικές δοµές. 6. Αρκτική: Η ταχεία τήξη των πολικών πάγων, ειδικότερα της Αρκτικής, ανοίγει νέες υδάτινες οδούς και διεθνείς εµπορικές διαδροµές. Επιπλέον, η αυξανόµενη δυνατότητα πρόσβασης στους τεράστιους πόρους υδρογονανθράκων της Αρκτικής περιοχής µεταβάλλει τη γεωστρατηγική δυναµική της µε πιθανές συνέπειες για τη διεθνή σταθερότητα και τα ευρωπαϊκά συµφέροντα στον τοµέα της ασφάλειας. Τα νέα στρατηγικά συµφέροντα που προκύπτουν καταδεικνύει η πρόσφατη ύψωση της ρωσικής σηµαίας στο βυθό κάτω από το Βόρειο Πόλο. Καθίσταται ολοένα και πιο επιτακτική η ανάγκη συµµετοχής στη διευρυνόµενη συζήτηση για τις εδαφικές αξιώσεις και την πρόσβαση στις νέες εµπορικές διαδροµές από διάφορες χώρες που αµφισβητούν τη δυνατότητα της Ευρώπης να εξασφαλίσει αποτελεσµατικά τα συµφέροντά της σχετικά µε το εµπόριο και τους πόρους στην περιοχή και ενδέχεται να ασκήσουν πίεση στις σχέσεις της µε βασικούς εταίρους. IV. Συµπεράσµατα και συστάσεις Ο αντίκτυπος της αλλαγής του κλίµατος στη διεθνή ασφάλεια δεν αποτελεί µελλοντικό αλλά σηµερινό πρόβληµα, το οποίο δεν πρόκειται να λυθεί σύντοµα. Έστω κι αν σηµειώνεται πρόοδος στη µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου, τα καιρικά φαινόµενα έχουν ήδη υποστεί µεταβολές, η παγκόσµια θερµοκρασία έχει ήδη αυξηθεί και, πάνω από όλα, η αλλαγή του κλίµατος γίνεται ήδη αισθητή σε ολόκληρη την υφήλιο. 8
Ο ενεργός ρόλος της ΕΕ στις διεθνείς διαπραγµατεύσεις για την αλλαγή του κλίµατος είναι ζωτικής σηµασίας και πρέπει να συνεχιστεί. Η ΕΕ έχει καταδείξει την ηγετική παρουσία της τόσο στις διεθνείς διαπραγµατεύσεις, ειδικότερα µε την υποστήριξη του στόχου των 2 C, όσο και µε τις σηµαντικές αποφάσεις της σχετικά µε το εγχώριο κλίµα και την ενεργειακή πολιτική. Ωστόσο, η ΕΕ δεν µπορεί να ενεργήσει µόνη. Σε ένα µεταβαλλόµενο διεθνές πολιτικό τοπίο, οι σηµαντικότερες χώρες εκποµπής και οι αναδυόµενες οικονοµίες πρέπει επίσης να συµµετάσχουν και να δεσµευθούν σε µια φιλόδοξη συνολική συµφωνία για το κλίµα στα πλαίσια του ΟΗΕ. Η αντίδραση της ΕΕ πρέπει να δώσει ιδιαίτερη προσοχή στις ΗΠΑ, την Κίνα και την Ινδία και στις επιπτώσεις για τις µακροπρόθεσµες σχέσεις της ΕΕ µε τη Ρωσία. Οι κατωτέρω συστάσεις πρέπει να συµπληρωθούν από επιπλέον µελέτες και να έχουν ως συνέχεια συνεκτικά σχέδια δράσης της ΕΕ, µε στόχο να καλυφθούν οι διάφορες διαστάσεις των απαιτούµενων αντιδράσεων και να αντιµετωπιστούν οι συνέπειες της αλλαγής του κλίµατος στη διεθνή ασφάλεια κατά τρόπο συνολικό και αποτελεσµατικό. Η επικείµενη εξέταση της εφαρµογής της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφαλείας και, ανάλογα µε την περίπτωση, των προτάσεων συµπλήρωσής της, πρέπει να λάβουν υπόψη τη διάσταση της ασφάλειας στην αλλαγή του κλίµατος. Ενίσχυση των ικανοτήτων σε επίπεδο ΕΕ Ένα πρώτο βήµα για την εξέταση του αντίκτυπου της αλλαγής του κλίµατος στη διεθνή ασφάλεια θα είναι η συσσώρευση γνώσεων και η εκτίµηση των ικανοτήτων της ίδιας της ΕΕ και, εν συνεχεία, βελτίωση της πρόληψης καταστροφών και συγκρούσεων και ετοιµότητα για ταχεία αντίδραση. Οι οικονοµικές επιπτώσεις αυτών των αντιδράσεων θα πρέπει να προσδιοριστούν και να συνεκτιµηθούν επίσης στην αναθεώρηση του προϋπολογισµού της ΕΕ. Στις πιθανές δράσεις που θα µπορούσαν να αναπτυχθούν περιλαµβάνονται: Ενίσχυση των ικανοτήτων της ΕΕ όσον αφορά την έρευνα, την ανάλυση, την παρακολούθηση και την έγκαιρη προειδοποίηση και τους καταλόγους επιτήρησης (Watch Lists), όπως το Ινστιτούτο Μελετών για θέµατα Ασφάλειας, το ορυφορικό Κέντρο της ΕΕ (EUSC), το Κοινό Κέντρο Επιχειρήσεων της ΕΕ (SITCEN), το ίκτυο ανταποκριτών ασφαλείας της ΕΕ σε θέµατα ενέργειας (NESCO), η Παγκόσµια Παρακολούθηση του Περιβάλλοντος και της Ασφαλείας και τα Κοινά Κέντρα Ερευνών. Η παρακολούθηση και η έγκαιρη προειδοποίηση πρέπει να καλύπτουν ιδίως τις καταστάσεις κρατικής αστάθειας και πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης, τις εντάσεις σχετικά µε τους πόρους και τα ενεργειακά αποθέµατα, τις περιβαλλοντικές και κοινωνικοοικονοµικές πιέσεις, τις απειλές κατά των υποδοµών ζωτικής σηµασίας και των οικονοµικών περιουσιακών στοιχείων, τις συνοριακές διαφορές, τον αντίκτυπο στα ανθρώπινα δικαιώµατα και τις πιθανές µεταναστευτικές κινήσεις. 9
Περαιτέρω ενίσχυση του σχεδιασµού και των ικανοτήτων της ΕΕ και των κρατών µελών, συµπεριλαµβανοµένης της πολιτικής προστασίας και της αξιοποίησης των µέσων διαχείρισης κρίσεων και αντίδρασης στις καταστροφές (στρατιωτικών και µη), προκειµένου να συµβάλουν στην αντίδραση έναντι των κινδύνων που δηµιουργεί για την ασφάλεια η αλλαγή του κλίµατος. Να ανατεθούν περαιτέρω εργασίες προκειµένου να εξετασθεί, ανά κάθε περιοχή χωριστά και λεπτοµερέστερα, ποιές είναι οι πιθανές επιπτώσεις στην ασφάλεια και πώς θα επηρεάσουν τα συµφέροντα της ΕΕ. Ηγετικός ρόλος της ΕΕ σε πολυµερές επίπεδο για την προώθηση της παγκόσµιας κλιµατικής ασφαλείας Η αλλαγή του κλίµατος αποτελεί βασικό στοιχείο των διεθνών σχέσεων και θα εξακολουθήσει να είναι όλο και περισσότερο στα επερχόµενα έτη όσον αφορά και την πτυχή της ασφάλειας. Εφόσον αναγνωρισθεί αυτή η διάσταση, µπορεί µάλιστα να καταστεί θετικός παράγοντας βελτίωσης και µεταρρύθµισης της παγκόσµιας διακυβέρνησης. εδοµένου ότι πρόκειται για παγκόσµιο πρόβληµα, η ΕΕ υποστηρίζει την πολυµερή αντίδραση. Αξιοποιώντας την επιτυχία της διάσκεψης του Μπαλί, τον εκέµβριο του 2007, η ΕΕ θα πρέπει να συνεχίσει και να ενισχύσει την ηγετική της δράση προκειµένου να συναφθεί το 2009 µια φιλόδοξη συµφωνία για µετά το 2012 που να περιλαµβάνει δράσεις µετριασµού των επιπτώσεων αλλά και προσαρµογής στην αλλαγή από όλες τις χώρες ως βασική συµβολή στην αντιµετώπιση της κλιµατικής ασφάλειας. Στις πιθανές δράσεις που θα µπορούσαν να αναπτυχθούν περιλαµβάνονται: η εστίαση της προσοχής στους κινδύνους ασφαλείας που αφορούν την αλλαγή του κλίµατος στο πολυµερές επίπεδο ειδικότερα στο πλαίσιο του Συµβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, της G8 καθώς και των εξειδικευµένων φορέων του ΟΗΕ (µεταξύ άλλων µε την εξέταση της πιθανής ανάγκης να ενισχυθούν ορισµένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, συµπεριλαµβανοµένου του ικαίου της Θάλασσας). η ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας στην ανίχνευση και την παρακολούθηση των απειλών ασφαλείας που σχετίζονται µε την αλλαγή του κλίµατος, και στις ικανότητες πρόληψης, ετοιµότητας, µετριασµού των επιπτώσεων και αντίδρασης, και η προώθηση της εκπόνησης σεναρίων περιφερειακής ασφάλειας για διάφορα επίπεδα αλλαγής του κλίµατος και τις επιπτώσεις τους στη διεθνή ασφάλεια. Να εξετασθεί η οφειλόµενη σε περιβαλλοντικούς λόγους επιπρόσθετη µεταναστευτική πίεση στο πλαίσιο της περαιτέρω ανάπτυξης µιας συνολικής ευρωπαϊκής µεταναστευτικής πολιτικής, σε επαφή µε όλους τους αρµόδιους διεθνείς οργανισµούς. 10
Συνεργασία µε τρίτες χώρες Η αλλαγή του κλίµατος επιβάλλει να αναθεωρηθούν και να ενισχυθούν τα µέσα συνεργασίας και πολιτικού διαλόγου της ΕΕ, µε µεγαλύτερη έµφαση στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος για την ασφάλεια. Με τον τρόπο αυτό µπορεί να βελτιωθεί ο καθορισµός προτεραιοτήτων και η στήριξη του µετριασµού των επιπτώσεων και της προσαρµογής στην αλλαγή του κλίµατος, η χρηστή διακυβέρνηση, η διαχείριση των φυσικών πόρων, η µεταφορά τεχνολογίας, η διασυνοριακή περιβαλλοντική συνεργασία (µεταξύ άλλων για το νερό και τη γη), η ενίσχυση των θεσµών και η δηµιουργία υποδοµής για τη διαχείριση κρίσεων. Στις πιθανές δράσεις που θα µπορούσαν να αναπτυχθούν περιλαµβάνονται: Η περαιτέρω ενσωµάτωση της προσαρµογής και της ανθεκτικότητας έναντι της αλλαγής του κλίµατος στις περιφερειακές στρατηγικές της ΕΕ (π.χ. τη Βόρεια ιάσταση, την Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας, τη στρατηγική ΕΕ-Αφρικής, τη διαδικασία της Βαρκελώνης, τη Συνέργεια του Εύξεινου Πόντου, τη στρατηγική ΕΕ-Κεντρικής Ασίας, το σχέδιο δράσης για τη Μέση Ανατολή). Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στις πιο ευάλωτες περιοχές και τα πιθανά «θερµά» σηµεία για την κλιµατική ασφάλεια. Θα πρέπει να εξελιχθεί η συµµαχία για την αλλαγή του κλίµατος του πλανήτη µεταξύ της ΕΕ και των πλέον ευάλωτων αναπτυσσόµενων χωρών. Η ανάπτυξη αρκτικής πολιτικής της ΕΕ βασιζόµενης στην µεταβαλλόµενη γεωστρατηγική της αρκτικής περιοχής, λαµβάνοντας µεταξύ άλλων υπόψη την πρόσβαση στους πόρους και το άνοιγµα νέων εµπορικών διαδροµών. Η εξέταση των επιπτώσεων της αλλαγής του κλίµατος στην ασφάλεια µέσω διαλόγου µε τρίτες χώρες καθώς και µε ανταλλαγή αναλύσεων. 11