Μορφές δ1αχεf ρ1σnς τnς γλωσσ11<nς, ετεροτnτας στα, συγχρονα Βαλκάν1α Κωvστοvτίvος Τ σιτσιλίκης Επίκουρος καθnγnτnς. Πανεπ1στnμ10 Μακεδονίας ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 1 & ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑ ΒΜΚΑΝΙΑ 1 Η γλωσσ1κn πο1κ1λότnτα πολλές φορές αποτελεf κρfσψο πεδfο εθν1κών ανταγων1σμών. κατά τn δ1άρκε1α των οποfων τα κράτn προσδοκούν τnν τελ1κn επικράτnσn με όχnμα τnν εσωτερ1κn ομογενοποfnσn. Η εδραfωσn τnς κραηκnς εξουσfας συσχετfζεται συχνά με τnν ανάδε1ξn ορισμένnς γλώσσας ως εθν1κnς n επfσnμnς. παfζοντας σnμαντ1κό ρόλο στn συγκρότnσn δ1ακρ~τnς εθν1κnς 1δεολογfας με πολλούς και δ1αφορεηκούς τρόπους ανά περfπτωσn. Εξάλλου. όπως έχε1 γράψε1 ο αεf μνnστος Τάσος Χρ10τfδnς. «n αξ1ακn δ1άστασn τnς γλώσσας περνάε1 μέσα από τnν 1στορf α κα1 υφfσταται πο1κfλες ανασnματοδοτnσε1ς " ( Χρ1στfδnς. 2 Ο Ο 7 ). Έχοντας μάλ1στα το μονοπώλ10 του γλωσσ1 κού σχεδωσμού. (Άντερσον 199 7, 111-12 8. Λέκκας 2001. 114. Labrie 1992. 65) το κράτος επεμβαfνε1 αποφασ1σηκά στnν τύχn και τnν εξέλ1ξn των γλωσσών. 01 ενέργε1ες αυτές προέρχονται εν μέρε1 από πολ~τ1κές και κο1νων1κές δ1εργασfες και συχνά εfναι συνυφασμένες με ένα αfτnμα n μ1α δ1εκ δf κnσn. Έτσι. τα σχεηκά αιτnματα και 01 δ1εκδ1κn σε1ς ενδύονται νομ1κά με προϋπάρχον γλωσσ1κό δ1καfωμα n τεfνουν να αποκρυσταλλώσουν μ1α νέα σχεηκn έννομn σχέσn. Το «δ1καfωμα ". συνεπώς, θα πρέπε1 να γfνεται αντ1λnπτό ως μεταβλnτn νομ1κn έννο1α. απόρροια τnς ενέργειας πολλαπλών κα1 σύν θετων παραγόντων. Οι σχέσε1ς δ1εκδf κnσnς και αναγνώρ10nς μεταξύ με1ονοηκnς ομάδας κα1 κράτους εκδnλώθnκαν τα τελευταf α χρόνω με 1δ1αfτερn σφοδρότnτα στα Βαλ κάν1α. Πο10 όμως εfναι n συνεfδnσn τnς γλωσσ1κnς ταυ τότnτας κα1 πως μετασχnματfζετα1 σε στο1χεf ο του εθν1κού φαινομένου:όπως παρατnρεf nέλλn Σκοπε τέα «Δεν υπάρχε1 έτοψn συνταγn για τn σχέσn γλωσ σικnς και εθνικnς συνεfδnσnς μέσω του εθν1κι σμού ". Η δυσκολfα να μ1λr1σει κανεfς για γλωσσ1κn συνεfδnσn στα Βαλκάνια οφεfλεται στο γεγονός όη σπάν1α τnν συναντά κανεfς σε καθαρn μορφn. χωρfς δnλαδr1 τα nχnρά παράσ~τα τnς εθνικnς συνεfδnσnς ( Σκοπετέα. 2 00 7. 31-3 5). θεωρεfτα1 φυσ1κό n 7
εθν1κn χεφαφέτnσn να συνοδεύετ01 από τnν γλωσσ1κn χεφαφέτnσn. n κατασκευn του έθνους από τnν κατασκευn τnς «δ1κnς του " γλώσσας. Η αντfλnψn όη n εθν1κn γλώσσα ε(ν01 n μnτρ1κn γλώσσα του έθνους εfν01 στn βάσn τnς ουσ1οκραηκn κ01 συνεπώς μ~α σχέσn αποκλε1σηκότnτας χαρακτnρfζε1 τn θέσn τnς μnτρ1κnς γλώσσας ως φυσ1κnς γλώσσας του έθνους: έτσ1 n γλώσσα πολπ1κοπο1εfτα1. κ01 το κράτος αδυνατεί να δ1αχε1 - ρ1στεί τnν πολλαπλότnτα ταυτοτnτων κ01 γλωσσών συχνά από τα ίδ1α άτομα. Στα Βαλκάν10 απαντώντ01 δ~αφορεηκά παραδεfγματα δ1αχείρ1σnς του γλωσσ11ωύ φ01 - νομένου από εθν1κn σκοπ1ά. Η ελλnν1κn περίπτωσn εμμένε1 στnν οθωμαν1κn παράδοσn του μ~λλέτ. Ενώ n σερβ1κn αναδε1κνύετα1 μέσα από τnν ρnξn με τnν εκκλnσ~ασηκn παρά δοσn τnς σλαβον1κnς οδnγώντας στο έθνος μέσω τnς γλώσσας. n ελλnν1κn γλώσσα έπε τ01 τnς ταυτοποίnσnς τnς με τnν ορθοδοξ ία. λόγω τnς χαοηκnς του ανομο10γένε1ας τnν αορ1στfα του ελλnν1κού κόσμου κ01 τnν 1δ1όρρυθμn ομο1ογένε1ά του μέσω τnς πα1δείας. Ο ρόλος του Ο1κουμεν1κού Πατρ1αρχε ίου συντέλεσε στnν απώλε1α τnς 1ερότnτας τnς ελλn ν1κnς γλώσσας. στnν οπο ία όφε1λέ (το Πατρ1αρχείο) τnν υπεροχn του στα χρ1σηαν1κά Βαλκάν10 υπέρ τnς εθν1κοποf nσnς τnς. Τέλος. 1δ1αfτερο παράδε1γμα αποτελεί n Τ ουρκfα. όπου n ίδρυσn του κράτους προβαfνε1 σε ρ1ζ1κές κ1νnσε~ς αποτίναξnς τnς οθωμαν1κnς κλnρονομ1άς. κατάργnσn αλφαβnτου. αποξένωσn από τnν 1ερn γλώσσα του κορανίου. ' Ηδn n οθωμαν 1 κn γλώσσα αυτον ομεfτ01 σταδ1ακά ως τέτο10 ενταγμένn στn οθωμαν1κn 1δεολογία του τανζιμάτ. Από τnν άλλn. n τουρκ1κn από το 1928 αναγεννάτ01 μέσα από τnν αντ1'λnψn τnς «επανασύνταξnς ". Η γλώσσα τnς αυτοκρατορίας ονομάζετ01 εκ των υστέρων αποκλε1σηκά «οθωμαν1κn " σε αvηδ1αστολrl προς τnν εθν1κn νέα «τουρκ1κn». αποσ1ωπώντας όη «τουρκ1κn» αποκαλούνταν n προ του 1850 «οθωμαν1κn " (B. Ersanlι. 2007. 115). Απέναντ1 στnν δυηκn πρόκλnσn. όπως εfπε ο Κοραnς. το ζnτούμενο εfνα1 πώς n γλώσσα θα γίνε~ όργανο μετακένωσnς του πολ1ησμού. του δυηκού Βέβα1α, στον οποίο αποβλέπουν όλα τα έθνn με τnν αφύπν1σn τους. Το ελλnν1κό γλωσσικό ζnτnμα παfρνε1 1δ10fτερο ενδ1αφέρον στα συμφραζόμενα των Οθωμανών Ρωμ1ών κ01 του «Ελλnν1κού Φ1λολογ1κού Συλλόγου» προς τα τέλn του 1 9ου 01ώνα στnν Κωνσταντ1νούπολn : n καθαρεύουσα γfνετ01 σnμαfα γ~α τους έλλnνες εθν1κ1στές (όπως ο Βασ1άδnς) ενώ n δnμοηκn γ~α τους υπέρμαχους του ελλnνοοθωμαν1σμού (όπως ο Στέφανος κ01 Αλέξανδρος Καραθεοδω ρnς. ο Ψυχάρnς κλπ. ) ( Δ. Σταματόπουλος. 2 00 7. 2 4 Ο). Στον Βαλκαν1κό χώρο, τnν εποχn του ύστερου επαναπροσδ1ορ1σμού του «εθν 1 κού ζnτn ματος ". n γλωσσ1κn ταυτότnτα αποκτά 1δ10 ίτερn σnμασfα κ01 εμπλέκετα1 στον πόλεμο των γεωπολπ1κών ορ1οθετnσεων (Πεσμαζόγλου 199 7. 641).' Ετσ1. το οθωμαν1κό παρελ θόν παfζε1 σnμαfνοντα ρόλο γ~α τn θεώρnσn τnς σnμερ1νnς αντψετώπ1σnς των αλλόφω νων μουσουλμαν1κών πλnθυσμών των χρ1σηαν1κών κρατών. ' Ενα από τα κρfσψα στο1χεf α τnς συγκρότnσnς των σύγχρονων Βαλκαν1κών εθν1κ1σμών ε ίνα1 το γεγονός όη. ενώ σης άλλες ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες (Γαλλία. Ρωσία. Αυστροουγγαρία) n κυρfαρχn ομάδα ανέπτυσσε πρώτn τον δ~κό τnς εθν1κ10μό στnν πορεfα προς το εθν1κό κράτος. δ~αμορφώ νοντας nδn τn δ~κn τnς εθν1κn γλώσσα. στnν οθωμαν1κn αυτοκρατορία συνέβn το αντf- ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ (""'\ & ΜΟ Υ ΣΙΚΗ )-οι< ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ \...,,)
στροφο: οι περιφερειακές εθνότnτες ανέπτυξαν πρώτες ριζοσπαστικά εθνικιστικά κινnμα τα με αποτέλεσμα τnν ίδρυσn εθνικών κρατών. ενώ n κυρίαρχn ομάδα τnς αυτοκρατο ρίας άρχισε να εκδnλώνει τελευταία δικό τnς εθνικό κίνnμα. δnλαδrl τον τουρκικό εθνι κισμό ( Todoroνa 2001. 395). Στn φάσn διαμόρφωσnς των επί μέρους Βαλκανικών εθνικισμών n γλώσσα αποτέλεσε ιδιαίτερα θεμελιώδες δομικό στοιχείο για τnν οικοδόμn σn εθνικnς ταυτότnτας. Στον πόλεμο για τn γλώσσα εμπλέκεται με ιδιαίτερα άμεσο τρόπο το έτερο εθνοποιnτικό χαρακτnριστικό. δnλαδrl n θρnσκεία. γεγονός που αποκτά μεγαλύτερn δυναμικn στnν περfπτωσn που οι ομάδες αυτές έχουν και διαφορετικό γλωσσικό υπόβαθρο. Εάν μια μουσουλμανικn μειονότnτα χρnσιμοποιεί μάλιστα και διαφορετικn (από τnν πλειοψnφfα) γλώσσα. τότε πιθανόν να έχουμε Βίαιn διευθέτnσn τnς σχέσnς μεταξύ τnς κυρίαρ χnς και τnς κυριαρχούμενnς οντότnτας. Το παράδειγμα των διάδοχων κρατών τnς Γιουγκοσλαβfας εfναι ιδιαfτερα αποκαλυπτικό: n εθνοθρnσκευτικn ετερότnτα. κλnρονομιά τnς υπό διάλυσn Γιουγκοσλαβίας. έπρεπε οπωσδrlποτε να επενδυθεf και με τnν αντf στοιχn γλωσσικn διαφοροποf nσn. Η περfπτωσn τnς σερβοκροατικnς εfναι ίσως n πιο χαρακτnριστικn για τις μεταστρο φές τnς γλωσσικnς μnχανικnς στον fδιο χώρο σε τόσο μικρό χρονικό διάστnμα. μέσα στn μάχn για τnν διαμόρφωσn νέων εθνικών γλωσσών και τnν αγωνfα για τnν αποταυτοποfnσn τους από τις άλλες μέχρι χτές ταυτόσnμες γλώσσες. Ενfοτε οι μελετnτές συγγραφείς εκφράζονται με ρομαντισμό για τnν αδιιωχαμένn ενότnτα τnς γλώσσας n με αμnχανfα σε κωμικοτραγικές καταστάσεις όταν n fδια γλώσσα πρέπει να διερμnνεύεται n να μεταφρά ζεται σε 2 n 3 σχεδόν παρόμοιες εκδοχές ( Bugarsl<i. 2 007. Jaksic 2 00 7). Από το τέλος τnς επισnμοποfnσnς τnς γιουγιωσλαβικnς διάλυσnς. n πολεμικn για τις γλωσσικές νόρμες είναι κεντρικn. ενf οτε και εμφυλιοπολεμικn. καθώς κάποιες νόρμες. ιδιαfτερα στnν Βοσ νία θεωρούνται πιο πατριωτικές. ενώ και n επιλογn του αλφαβnτου παίζει Βασικό ρόλο στnν έκφρασn τnς εθνικnς ιδεολογfας. Πώς θα ονομαστεf n γλώσσα. «bosanski». όπως υποστnρfζουν οι ουνπαριστές n «bosnjacl<i». όπως υποστnρίζουν οι εθνικιστές: Έτσι και n πρώτn γραμματικn συντάσσεται το 1996. μέσα σε αντιπαράθεσn τnς εθνικιστικnς και τnς μετριοπαθούς τάσnς. Μάλιστα. σε ανώτερο κανονιστικό επίπεδο. το Σύνταγμα του 1993 αναφερόταν στnν «σερβοκροατικn" αλλά στnν πρώτn τροποποfnσn του. αναφέρε ται σε τρεις επf μέρους. «σερβικn". «κροατικn» και «Βοσνιαι<n». Αλλά και στnν Ρεπού μπλιιω Σέρμπσκα. τα πράγματα δεν nταν πιο εύκολα. ως προς τnν εκδοχn τnς σερβικnς που θα υιοθετούνταν ως επfσnμn. δnλαδrl n εκαβικn n n γιεκαβικn. Αρχικά. το 1992. n δεύτερn επισnμοποιnθnκε. όμως το 199 6 n εκαβικn { επfσnμn και στnν Σερβία) επισnμοποιnθnκε με το επιχεfρnμα ότι όλοι οι Σέρβοι πρέπει να ενωθούν γλωσσικά. Ωστόσο το συνταγματικό δικαστnριο το 1998 αποφάσισε ότι n επιβολrl τnς εκαβικnς nταν αντι συνταγματικn και τελικά σnμερα και οι δύο μορφές εfναι ισότιμα επfσnμες. Στο Σύνταγμα τnς ( κροατο - μουσουλμανικnς) Ομοσπονδfας Βοσνfας - Ερζεγοβfνnς του 1998. επίσnμες είναι n Βοσνιακn και n κροατικn με λατινικό αλφάβnτο. ενώ στnν κροα τικn Herceg-Bosna χρnσιμοποιείται μόνο n κροατικn. Γενικά θα μπορούσε να πει κανεfς ότι στnν ομοσπονδfα σταδιακά συντελείται ο εκδυτικισμός και αποσερβισμός τnς Βοσνια - ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ 9 & ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ 1
κriς από το 1996. όπου σπάν1ες λέξεις επιβάλλονται μέσω τnς σχολικriς διαδ ι κασ (ας ( Monnes1and 2 Ο 07. 1 7 9). Τέλος. στο πολυεθν1κό και αυτόνομο Μπρ(τσκο χρnσιμοποιούνται από το 2 Ο Ο Ο και οι τρεις επ!σnμες γλώσσες. Μπορε( ο γλωσσικός πόλεμος μεταξύ σερβικών. κροατικών και βοσνωκών να ε(χε αποτέλεσμα μια πολεμικri σύρραξnς αλλά στnν περ(πτωσn τnς πρώnν Γ10υγκοσλαβικriς Δnμο κρατ(ας τnς Μακεδον(ας ξέσπασε το 2ΟΟ1 ένας πραγματικός πόλεμος γω τn γλώσσα: n εμφύλια σύρραξn περ1στράφnκε γύρω από το α (τnμα αναθεώρnσnς του γλωσσ1κού νομι κού καθεστώτος τnς δεύτερnς σε πλnθυσμό εθνότnτας τnς χώρας. 01 μουσουλμάνο~ Αλβανο( δ~εκδlκnσαν κα1 εξασφάλισαν τnν επισnμοπο(nσn κατά περιοχri. με συνταγματι κri κατοχύρωσn. τnς «εθνικriς» τους γλώσσας. Αντ!θετα. οι Τούρκοι μουσουλμάνο~. εθνι κri μειονότnτα μέσα στn θρnσκευτικri μειονότnτα. απολάμβαναν riδn κατοχυρωμένα γλωσσικά δικαιώματα (για παράδειγμα: αμιγώς τουρκόγλωσσα σχολε(α). αλλά μολονότι δεν ενεπλάκnσαν ενεργnτικά στnν ένοπλn αντιπαράθεσn. ταυτ(στnκαν λόγω θρnσκε(ας με τnν αλβανικri πλευρά ( βλ. Perez 2003). Πιο τυχερο( οι Αλβανο( του Μαυροβουν(ου απολαμβάνουν τnν επ(σnμn καθιέρωσn τnς μnτρικriς τους γλώσσας. εδώ και πολλές δεκαετ(ες. γεγονός που ενδεχομένως συνέβαλε στnν αποφυγri ανάλογnς ένοπλnς σύγκρουσnς. Τέλος. γω ολοκλnρώσουμε τnν περιriγnσn στα Βαλκάνια. τα τουρκικά στn Βουλγαρ(α ε(ναι θεσμοθετnμένn γλώσσα τnς εκπα(δευσnς για τους Τούρκους μουσουλμάνους. ενώ στn Ρουμαν(α οι ολιγάρ1θμο1 Τούρκο~ μουσουλ μάνοι απολαμβάνουν περ1ορισμένων γλωσσικών δ~καιωμάτων. 'Ισως θα έπρεπε να συμφωνriσουμε με τον Καλβέ ότι n γλωσσ1κri πολπικri πρέπε1 να θεμελιώνεται στnν ανάλυσn των γλωσσ1κών αναγκών τnς κοινων(ας κα1 των κο1νων1κών λειτουργιών των γλωσσών ( Ca1νet 2001. 22) και όχ1 να υποτάσσεται σε 1δεολογ ι κές επιταγές. Παράλλnλα. n διεθνοπολπ1κri κατάστασn και n ανάδυσn των γλωσσικών δ~καιωμάτων με τnν εφαρμογri κανόνων διεθνούς δικα(ου τε(νει στnν ομο10γενοπο(nσn μως ενι α(ας ευρωπαϊκriς έννομnς τάξnς. n οπο(α κουκουλώνε1 τις υπαρκτές εντάσε1ς και δεν παρεμβα!νει δομικά στον κρατικό ιδεολογικό nγεμον1σμό. Έτσ1. n γλωσσ1κri ετερότnτα αποτελε(. λ~γότερο ri περ1σσότερο. αντ1κε(μενο ρυθμιστι κών μέτρων. πολιτικών αντεγκλriσεων και μέσο οικονομ1κών και 1δεολογικών ανταγωνι σμών. Το ζnτούμενο δεν ε(ναι τελικά n υποχρεωτικότnτα τnς θεσμικriς προστασ(ας ri n καταστολri τnς γλωσσ1κriς ετερότnτας.'οπως παρατnρε( ο Χριστ(δnς ( 1999. 162). «δεν ε(ναι τελικά n γλώσσα - ε(τε ως μονογλωσσ(α ε(τε ως πολυγλωσσ(α - που ενώνε1 ri χωρ( ζει. αλλά οι ιδέες». Αντ!θετα. το ζnτούμενο θα πρέπει να ε(ναι n θεσμικri κατοχύρωσn ενός περιβάλλοντος στο οπο(ο θα εξελ1χθε( ανεμπόδ1στα n γλωσσικri ανάπτυξn. μετατόπ1 - σn ri υποχώρnσn. στο μέτρο που τα φαινόμενα αυτά ορ(ζονται από τnν κο1νωνικri δυναμικri. με γνώμονα τον σεβασμό γ~α τnν ύπαρξn του διαφορετικού. Τα πράγματα ωστόσο δεν ε(να1 ευο(ωνα. Το οικουμενικό πρόταγμα τnς νεοτερικότnτας όπως διαμορφώθnκε μέσα από τnν σύγκρουσn του νέου με το παλαιό. δεν έλαβε το απε λευθερωτικό κοινων1κό περ1εχόμενο που ευαγγελlστnκε: ε~δικά στο γλωσσικό ζriτnμα ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ Ι G 8. ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
που μας ενδιαφέρει. n γλωσσικn ομοιογένεια ως ψnφfδα για τn δnμ ι ουργfα μιας νέας έλλογnς ο ι κουμενικότnτας μετατρέπεται σε πρόταγμα τnς γλωσσι κ nς «καθαρότnτας» του έθνους με τις συνακόλουθες άλογες φυλετικές συνδnλώσεις και τn Βfα που ενfοτε τις συνοδεύει ( Χριστfδnς. 2 Ο Ο 7 ). Κατά συνέπεια. n καταδf κn του εθνικισμού δεν έ χει νόnμα εάν δεν συνοδεύεται από ένα ανθρωποκεντρικό κοινωνικό πρόγραμμα. Η υπεράσπισn τnς γλωσσικnς ποικιλομορφfας και άρα υπερεθνικότnτας. στο όνομα του δικαιώματος τnς διαφοράς. θα πρέπει να αναζnτnσει ένα ευρύτερο κοινωνικό απελευθερωτικό όραμα που θα νοnματοδοτnσει τnν ενότnτα αλλά και τnν διαφορά. Διαφορετικά κινδυνεύε ι να εκφυ λιστεf σε γλωσσικό φολκλορισμό και αγοραfο κοσμοπολιτισμό. Βιβλιογροφίο: \ ΑΝΤΕΡΣΟΝ. Μ. 19 9 7. Φαντασιακές κοινότnτες. Μτφρ. Π. Χαντζαρούλα. Αθnνα : Νεφέλn. BOURDIEU. Ρ. 1999. Π.ώσσα και συμβολικrί εξουσία. Μτφρ. Κ. Καψαμπέλn. Αθnνα : Α. Καρδαμfτσα. BUGARSKI. R. 1999. «Γλώσσα και εθνικισμός στn Γιουγκοσλαβfα». Στο Ισχυρές -ασθενείς γλώσσες στnν ΕυρωπαϊκrίΈνωσn : Όψεις του γλωσσικού nγεμονισμού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρfου. θεσσαλονf κn. Μάρτιος 19 9 7 ). επιμ. Α. - Φ. Χριστfδnς, 5 9 9-6 Ο 8 (αγγλικό κεfμενο, 591-598). θεσσαλονfκn : Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. BUGARSKI. R. 2 007. «Μετρώντας γλώσσες στα Βαλκάνια: n περfεργn αριθμnτικn τnς σερ Βοκροατικnς,,. Π.ώσσα. Κοινωνία. Ιστορία: Τα Βαλκάνια. Α.-Φ. Χριστfδnς ( επιμ.). Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. θεσσαλονίκn. σ. 1 38. CALVET. L.-J. 2 001. «Περιφερειακές γλώσσες : Αυτές που τις μιλάμε και αυτές για τις οποίες μιλάμε». Στο Π.ώσσα. γλώσσες στnν Ευρώπn. επιμ. Α. - Φ. Χριστίδnς σε συνεργασfα με τnν Μ. Αραποπούλου. 19-2 4. Αθnνα & θεσσαλονίκn: ΥΠΕΠΘ & Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσ σας. JAKSIC. Β. 1999. «Εθνικισμός και γλώσσα: μια Βαλκανικn εμπεφfα». Στο Ισχυρές -ασθεvείς γλώσσες στnν ΕυρωπαϊκrίΈνωσn : Όψεις του γλωσσικού nγεμονισμού (Πρακτικά διε θνούς συνεδρf ου. θεσσαλονί κn. Μάρτιος 19 9 7 ). επιμ. Α. -Φ. Χρ ι στίδnς. 616-6 2 4 ( αγγλι κό κείμενο. 609-615). θεσσαλον ίκn: Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. JAKSIC. Β. 2007. «Η διάλυσn τnς Γιουγκοσλαβίας και n διάσπασn τnς γλώσσας», σ. 157 ΕΤΕΡ ΟΤΗΤΕ Σ & Μ ΟΥ ΣΙ Κ Η ΠΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Ι Ι
και τα δύο στο : Γλώσσα. Ι<οιvωvία. Ιστορία: Τα Βαλκάvια. Α. -Φ. Χριστίδnς ( επιμ. ). Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. θεσσαλονίκn. σ. 157. LABRIE. Ν. 1992. «L'analyse de l'amenagement linguistique». Στο Les minorites en Europe. επιμ. Η. Giordan. 6 3-7 8. Παρίσι : Kime. ΛΕΚΙ<ΑΣ. Π. 2001. Το παιχvίδι με τοv χρόvο. Αθnνα: Ελλnνικά Γράμματα. PEREZ. Ι. 2003. Power-sharing in the FYR of Macedonia after the Ohrid Framework Agreement and its impact on the Turkish community. in: www.kemo.gr ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ. Σ. 1999. «Εθνοτικn " κάθαρσn " και γλωσσικn " καθαρότnτα "». Στο Ισχυ ρές -ασθεvείς γλώσσες στnv ΕυρωπαϊκnΈvωσn:Όψεις του γλωσσικού nγεμοvισμού ( Πρα κτικά διεθνούς συνεδρίου. θεσσαλονίκn. Μάρτιος 199 7). επψ. Α. - Φ. Χριστίδnς. 641-64 7. θεσσαλονίκn : Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. POPOVIC. Α. 19 8 6. L Ίslam balkanique. Osteuropa-Institut an der Freien Uniνersitat Berlin. Balkanologische Veroffentlichungen. Βερολίνο. ΣΚΟΠΕΤΕΑ. Ε. 2000. «Ο ι Έλλnνες και οι εχθροί τους». Στο Η ιστορία τnς Ελλάδας του 20ού αιώvα. τόμ. Α2. Αθnνα: ΒιΒλιόραμα. ΣΚΟΠΕΤΕΑ. Ε. 2 Ο 07. «Γλωσσικn συνείδnσn στα Βαλκάνια : 18ος - 2 Οός αιώνας». Γλώσσα. Ι<οιvωvία. Ιστορία: Τα Βαλκάvια, Α. - Φ. Χριστίδnς ( επιμ.). Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. θεσ σαλονίκn. 2007. σ. 29. ERSANLI. Β. 2007. «Ονομάζοντας τnν τουρκικn γλώσσα πολιτικά», Γλώσσα. Ι<οιvωvία. Ιστορία: Τα Βαλκάvια. Α. -Φ. Χριστίδnς ( επιμ.). Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. θεσσαλονίκn. σ. 115 ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ. Δ. 2007. «Από τον Κρατύλο στονέρδερο : το γλωσσικό ζnτnμα στnν Οθωμανικn Αυτοκρατορία,,. Γλώσσα. Ι<οιvωvία. Ιστορία: Τα Βαλκάvια. Α. - Φ. Χριστίδnς ( επιμ. ). Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. θεσσαλονίκn. σ. 2 4 Ο. TODOROVA. Μ. 2001. Βαλκάvια: Η δυτικn φαvτασίωσn. θεσσαλονίκn: Παρατnρnτnς. ΤΣΙΤΣΕΛΙΚΗΣ. Κ. 1996. Το διεθvές και ευρωπαίί<ό καθεστώς προστασίας τωv γλωσσικώv δικαιωμάτωv τωv μειοvοτnτωv και n ελλnvικn έvvoμn τάξn. Αθnνα - Κομοτnνn : Α.Ν. Σάκ κουλας. ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ. Λ. 1996. «Γλωσσικn nγεμονία και γλωσσικn συρρίκνωσn». Στο Ισχυρές ασθεvείς γλώσσες στnv Ευρωπαϊκn Έvωσn : Όψεις του γλωσσικού nγεμοvισμού ( Πρακτικά nμερίδας, θεσσαλονίκn. 2 5 Απριλίου 19 9 6 ). επιμ. Α. -Φ. Χριστίδnς. 4 3-5 2. θεσσαλο νίκn : Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ. Α. - Φ. 1999. Γλώσσα. Πολιτικn. Πολιτισμός. Αθnνα : Πόλις. ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ. Α. -Φ. 2 Ο Ο 7. «Πρόλογος,,. Γλώσσα. Ι<οιvωvία. Ιστορία: Τα Βαλκάvια. θεσσαλο νίκn : Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσσας. 2 2-2 5. MONNESL.AND. S. 2 00 7. «Η κοινωνιογλωσικn κατάστασn στn Βοσνία και ΕρζεγοΒίνn». Γλώσσα. Ι<οιvωvία. Ιστορία: Τα Βαλκάvια. Α. -Φ. Χριστίδnς ( επιμ. ). Κέντρο Ελλnνικnς Γλώσ σας. θεσσαλονίκn. σ. 179. ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ & ΜΟΥΣΙ Κ Η ΠΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Ι,-.C.ι,