ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία ΛΙΛΑ ΘΕΟ ΩΡΙ ΟΥ - ΖΩΗ ΣΩΤΗΡΙΟΥ - ΓΛΥΚΕΡΙΑ ΚΑΡΙΩΤΟΥ «Γεωµετρία ή Χωρική Οργάνωση; Η Συντακτική Θεωρία του χώρου και ελληνικές εφαρµογές» Περίληψη Σε αντίθεση µε τις µετρικές και γεωµετρικές ιδιότητες του χώρου, τις οποίες µπορεί κανείς να αντιληφθεί άµεσα (π.χ. το µέγεθος ή το σχήµα του), οι ιδιότητες της χωρικής οργάνωσης (π.χ. η θέση ενός συγκεκρι- µένου χώρου µέσα σ ολόκληρο το χωρικό σύστηµα) είναι πιο αφηρηµένες. Στο βασικό ερώτηµα εάν η τοπολογία ή η γεωµετρία επηρρεάζει τον τρόπο µε τον οποίο βιώνουµε ένα κτίριο έχει απαντήσει εδώ και καιρό η θεωρία του space syntax (συντακτικό του χώρου). Η γλώσσα της χωρικής περιγραφής, που µάς παρέχει το space syntax, µάς επιτρέπει να κατανοήσουµε τη χωρική δοµή των κτιρίων. O τρόπος, για παράδειγµα, µε τον οποίο οι άνθρωποι κινούνται µέσα σ ένα κτίριο καθορίζεται από το σύστηµα των χωρικών σχέσεων µέσα σ αυτό, από τον τρόπο δηλαδή που το κτίριο διαιρώντας το χώρο (µε τους τοίχους) και επανασυνδέοντας (µε τα ανοίγµατα) προσφέρει αλληλουχίες και επιλογές πορείας. Στην παρούσα εισήγηση εξετάζονται περιληπτικά βασικά χωρικά εργαλεία, όπως η ορατότητα, η προσβασιµότητα, η κίνηση, η συνάντηση, η τοπικότητα, η κεντρικότητα κ.λπ. Επιχειρείται επίσης µια συστηµατική καταγραφή της βιβλιογραφίας για το ζήτηµα αυτό, καθώς και µια κριτική παρουσίαση αναλύσεων και µελετών για ορισµένα ελληνικά µουσεία και αστικά κέντρα. Συνοψίζοντας, θα ισχυριστούµε ότι επειδή η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει την δική της «φυσική γεωµετρία» (οπτικά πεδία που αλλάζουν συνεχώς καθώς κινούµαστε, οπτικές διασυνδέσεις µε άλλους χώρους κ.λπ.), ο χώρος δεν πρέπει να αντιµετωπίζεται ως το υπόστρω- µα της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά ως µια εγγενής διάστασή της. Μια πρώτη αξιολόγηση της παρούσας κατάστασης καταδεικνύει ότι η ελληνική ερευνητική κοινότητα δεν χρησιµοποιεί επαρκώς τα παραπάνω µεθοδολογικά εργαλεία. Η διαπίστωση αυτή ενδεχοµένως να επεξηγεί την αδύναµη σχέση µεταξύ δοµηµένου χώρου και αντίστοιχης κοινωνικής δραστηριότητας και ατυχείς σχεδιαστικούς πειραµατισµούς. Αφήνει όµως να διαφανεί ότι υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, ειδικότερα µέσω της σύνδεσης των διαφορετικών διατάξεων του χώρου µε το κοινωνικό τους νόηµα. Λέξεις κλειδιά: Τοπολογία Γεωµετρία Συντακτικό του Χώρου Μουσειακή Εµπειρία Χωρική Αρχιτεκτονική Μουσείων Λίλα Θεοδωρίδου Καθηγήτρια, Τµήµα Γεωπληροφορικής και Τοπογραφίας Τ.Ε.Ι. Σερρών Ζωή Σωτηρίου Βιβλιοθηκονόµος, Κάτοχος Μεταπτυχιακού ιπλώµατος του Ε.Α.Π. «ιοίκηση Πολιτισµικών Μονάδων» Γλυκερία Καριώτου Καθηγήτρια Εφαρµογών, Τµήµα Γεωπληροφορικής και Τοπογραφίας Τ.Ε.Ι. Σερρών 435
Áεωµετρία Λ. ΘΕΟ ΩΡΙ ΟΥ - Ζ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ - Γ. ΚΑΡΙΩΤΟΥ «Γεωµετρία ή Χωρική Οργάνωση; Η Συντακτική Θεωρία του χώρου και ελληνικές εφαρµογές» 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Το space syntax αποτελεί µια θεωρία του χώρου και ένα σύνολο εργαλείων (αναλυτικών, ποσοτικών και περιγραφικών) που αναπτύχθηκαν στο University College London 1. Η θεωρία αυτή επιτρέπει την περιγραφή της οργάνωσης του κτιριακού και του αστικού χώρου ως ενός συστήµατος χωρικών σχέσεων. Το space syntax βασίζεται στην ιδέα ότι ο τρόπος µε τον οποίο χρησιµοποιείται ή λειτουργεί ο χώρος δε σχετίζεται µε τις ιδιότητες µεµονοµένων χώρων, αλλά µε τις σχέσεις µεταξύ των χώρων που συναποτελούν το κτίριο και πώς αυτές αλληλοεπηρεάζονται. Σε αντίθεση µε τις µετρικές και γεωµετρικές ιδιότητες του χώρου, τις οποίες µπορεί κανείς να αντιληφθεί άµεσα, οι ιδιότητες της χωρικής οργάνωσης είναι πιο αφηρηµένες. Αυτήν ακριβώς την επισήµανση θα προσπαθήσουµε να αναπτύξουµε εκτενέστερα στην παρούσα εισήγηση. Στην εικόνα 1 οι χώροι α και β είναι όµοιοι (έχουν το ίδιο σχήµα και µέγεθος), αλλά είναι και διαφορετικοί ανάλογα µε το αν και οι δύο συνδέονται µε τον εξωτερικό χώρο γ ή µόνο ένας από αυτούς συνδέεται µε τον γ, (δηλαδή για να µεταβεί κανείς στον χώρο β πρέπει να περάσει διαµέσου του χώρου α (Τζώρτζη, 2010: 98). Στην εικόνα 2 έχουµε δύο υποθετικά κτίρια των οποίων η βασική φυσική δοµή και οι υποδιαιρέσεις τους είναι ίδιες. Επίσης, κάθε κτίριο έχει τον ίδιο αριθµό εσωτερικών ανοιγµάτων και ένα εξωτερικό άνοιγµα. Το µόνο που διαφέρει στα δύο κτίρια είναι η διάταξη των ανοιγµάτων. Αυτό όµως είναι αρκετό ώστε τα συστήµατα χωρικών σχέσεων να είναι στις δύο περιπτώσεις διαφορετικά. εικ. 1: (πηγή: Τζώρτζη, 2010:98) 1 Το space syntax ξεκίνησε ως µια ερευνητική οµάδα στο πανεπιστήµιο του Λονδίνου και σήµερα είναι ένα διεθνές µελετητικό γραφείο µε παραρτήµατα σε πολλές πόλεις του κόσµου. 436
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία Η διάταξη εποµένως των ανοιγµάτων επηρεάζει τη µορφολογία της κίνησης µέσα σε ένα κτίριο. Ένας γνωστός µελετητής, ο Μ. Brawne, στο άρθρο του µε τίτλο Architecture and the Art Gallery (1992: 89-91), έκανε αυτό το επιχείρηµα ευκρινέστερο συγκρίνοντας µια εκθεσιακή αίθουσα µε κεντρικό άνοιγµα και µια άλλη µε έκκεντρο άνοιγµα. Παρατήρησε ότι στην πρώτη περίπτωση διαµορφώνεται µια κεντρική τροχιά κίνησης στο µέσο του χώρου, µε αποτέλεσµα τα τµήµατα εκατέρωθεν να είναι ισότιµα και ο επισκέπτης να βρίσκεται συνεχώς αντιµέτωπος µε το δίληµµα αν θα κινηθεί προς τα δεξιά ή τα αριστερά. Στη δεύτερη περίπτωση ο εισερχόµενος επισκέπτης από την γωνία της αίθουσας έχει µεγαλύτερη οπτική γωνία και ο χώρος γίνεται πιο άµεσα αντιληπτός και κατανοητός (Τζώρτζη, 2010: 94). Το πρόβληµα όµως είναι ότι αν και καταλαβαίνουµε αυτά τα συστήµατα χωρικών σχέσεων διαισθητικά, δεν έχουµε τρόπους να τα αναλύσουµε µε λόγια, να κάνουµε δηλαδή κατανοητές στους άλλους τις διαφορετικές χωρικές σχέσεις. Μια τέτοια γλώσσα περιγραφής του χώρου µάς παρέχει το space syntax. Η βασική συντακτική ιδέα, θεωρεί ότι κάθε τι που κάνουµε έχει τη δική του φυσική γεωµετρία. Για παράδειγµα, η κίνηση µας στο χώρο είναι γραµµική µε την έννοια ότι κινούµαστε κοιτώντας µπροστά µας σε µια συγκεκριµένη κατεύθυνση και οι τροχιές κίνηση µας διαµορφώνουν µια γραµµική διάταξη. εύτερον, εικ. 2: (πηγή: Τζώρτζη, 2010: 98) εικ. 3: αίθουσα µε κεντρικό (Tate Britain) ή έκκεντρο άνοιγµα (Michael Craves, Emory University Museum of Art and Archeology, Atlanta) 437
Áεωµετρία Λ. ΘΕΟ ΩΡΙ ΟΥ - Ζ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ - Γ. ΚΑΡΙΩΤΟΥ «Γεωµετρία ή Χωρική Οργάνωση; Η Συντακτική Θεωρία του χώρου και ελληνικές εφαρµογές» γεωµετρικότητα έχει η έννοια της συναναστροφής ή της συνάντησης µε τους άλλους ανθρώπους στον ίδιο χώρο: έχει ουσιαστικά κοίλη µορφή, µε την έννοια ότι απαιτεί ένα χώρο από όπου όλα τα σηµεία είναι ορατά από όλα τα άλλα, όπου έχουµε αµοιβαία πρόσβαση στους άλλους ανθρώπους: τους βλέπουµε και µας βλέπουν. Τέλος βιώνουµε το χώρο ως ένα σύνολο οπτικών πεδίων που αλλάζουν συνεχώς καθώς κινούµαστε. Άρα υπάρχουν ουσιαστικά τρεις τρόποι µε τους οποίους µπορούµε να αναπαραστήσουµε οπτικά την οργάνωση του χώρου (Τζώρτζη, 2010, 99-100): 1. ως σύστηµα κοίλων χώρων 2. ως σύστηµα γραµµικών χώρων 3. ως σύστηµα οπτικών πεδίων Η διαδικασία αναγνώρισης της χωρικής δοµής περιλαµβάνει τα εξής στάδια: ο ερευνητής εισέρχεται σε ένα χώρο και καταγράφει σε µια υπό κλί- µακα κάτοψη την ακριβή θέση και τη δραστηριότητα κάθε επισκέπτη τη συγκεκριµένη στιγµή. Το σχέδιο που παράγεται ψηφιοποιείται στη συνέχεια στον υπολογιστή και όλες οι σχέσεις µεταξύ των χώρων (κοίλων ή γραµµικών) αναλύονται µε τη χρήση του ηλεκτρονικού προγράµµατος εικ. 4: άνθρωποι, χώροι και φυσικά όρια (πηγή: Τζώρτζη, 2010: 99) PESH. Για την ανάλυση των οπτικών πεδίων όλη η κάτοψη καλύπτεται µε κάναβο και σχεδιάζεται το οπτικό πεδίο από το κεντρικό σηµείο κάθε τετραγώνου του κανάβου 2 (η ανάλυση γίνεται µε τη χρήση του ηλεκτρονικού προγράµµατος DepthMap). Η διάταξη που προκύπτει µετά την ανά- εικ. 5: αναπαράσταση του κτιρίου α ως: σύστηµα κοίλων χώρων (β) ως σύστηµα αξονικών πεδίων (γ) (δ) ως σύστηµα οπτικών πεδίων και (στ) µε κόκκινο ο υψηλός βαθµός ενσωµάτωσης (πηγή: Τζώρτζη, 2010: 100) 2 Η ανάλυση των οπτικών πεδίων µπορεί να εφαρµοστεί στο ύψος των ποδιών (για να µελετήσουµε τη φυσική πρόσβαση) και στο ύψος των µατιών (για να µελετήσου- µε την οπτική πρόσβαση). Η σχέση των δύο επιπέδων ανάλυσης είναι πολύ σηµαντική για να κατανοήσουµε πώς λειτουργεί ο χώρος. Το πρόγραµµα DepthMap (a registered software by UCL-copyright 2006) στη διεύθυνση www.spacesyntax. org/software/depthmap.asp 438
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία λυση των οπτικών πεδίων υποβάλλεται στη συνέχεια σε ανάλυση ενσωµάτωσης (Τζώρτζη, 2010: 119). Ενσωµάτωση είναι µια πιο σύνθετη αναπαράσταση της χωρικής οργάνωσης: µια διάταξη που σχηµατίζεται από τα οπτικά πεδία που έχουµε από κάθε σηµείο του (Visibility Graph Analysis). Όσο πιο υψηλή είναι η τιµή ενσωµάτωσης ενός χώρου (κόκκινο χρώµα), τόσο πιο άµεσα προσπελάσιµος είναι. H βασική λοιπόν διαπίστωση είναι ότι µέσα στο ίδιο κτίριο ο χώρος έχει διαφορετικές ιδιότητες χωρικής οργάνωσης όταν ιδωθεί από διαφορετικά σηµεία του. Υπάρχουν και άλλα εργαλεία όπως, το διάγραµµα βάθους, η συνδεσιµότητα (ο αριθµός των άµεσων διασυνδέσεων ενός χώρου µε άλλους) και η αναγνωρισι- µότητα (η σχέση δηλαδή του µέρους µε το όλο), στα οποία δεν θα επεκταθούµε στην παρούσα παρουσίαση. Έχουµε εποµένως δύο κλίµακες οργάνωσης του χώρου: µια πιο περιορισµένη και τοπική και µια πιο ανεπτυγµένη και γενική. Στην πρώτη περίπτωση, έχου- µε πλήρη εποπτεία του χώρου όπου βρισκόµαστε, ενώ στη δεύτερη έχουµε µια πλήρη εποπτεία του χώρου, αλλά και µια µερική έστω εικόνα του τι βρίσκεται πέρα από τον τοπικό χώρο. Ένα άλλο εργαλείο στη θεωρία του space syntax είναι η πορεία µέσα στο χώρο. Ένα απλό παράδειγµα (που διασαφηνίζει τον ρόλο της πορείας) αποτελεί η περίπτωση του αγάλµατος της Νίκης της Σαµοθράκης στο Μουσείο του Λούβρου, όπως το περιέγραψε η Newhouse (2005). Αν και το άγαλµα παρέµεινε στην ίδια εικ. 6: Συνδεσιµότητα και διάγραµµα βάθους (πηγή: Τζώρτζη: 101) 439
Áεωµετρία Λ. ΘΕΟ ΩΡΙ ΟΥ - Ζ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ - Γ. ΚΑΡΙΩΤΟΥ «Γεωµετρία ή Χωρική Οργάνωση; Η Συντακτική Θεωρία του χώρου και ελληνικές εφαρµογές» εικ. 7: Το άγαλµα της Νίκης της Σαµοθράκης και η πυραµίδα του Λούβρου (πηγή: Wikipedia) εικ. 8: Το Μουσείο Φυσικού Περιβάλλοντος Στυµφαλίας (2010): Η πορεία εκφράζεται µε δραµατικό τρόπο µε τον ξύλινο εξώστη (πηγή: ΠΙΟΠ) 440 θέση, οι αλλαγές στη χωρική δοµή του Μουσείου (µε την κατασκευή της γυάλινης πυραµίδας του I.M.Pei) και κατά συνέπεια στην οργάνωση της κυκλοφορίας είχε καθοριστικές συνέπειες στον τρόπο µε τον οποίο οι επισκέπτες αντιλαµβάνονται το έργο. Όταν ο επισκέπτης εισέρχονταν από την παλιά είσοδο, ήταν υποχρεωµένος να ακολουθήσει µια προκαθορισµένη πορεία και το γλυπτό τοποθετηµένο στην κορυφή µιας εντυπωσιακής σκάλας σαν µοναδικό έκθεµα ήταν το πρώτο µεγάλο έργο που αντίκριζε. Η νέα κεντρική είσοδος µέσω της πυραµίδας παρέχει πλέον επιλογές πορείας, η σειρά θέασης δεν είναι πλέον προκαθορισµένη και το έκθεµα έχασε το πλεονέκτηµα «της ξαφνικής πρώτης εντύπωσης που µέχρι τότε δηµιουργούσε» (Τζώρτζη, 2010:92). Τα έκθεµα δηλαδή δεν άλλαξε θέση, άλλαξε όµως ο τρόπος που το προσεγγίζουµε. Μια άλλη ιδέα στη θεωρία του space syntax είναι η αµφίδροµη σχέση µεταξύ χώρου και κοινωνικής δραστηριότητας: µια χωρική οργάνωση µπορεί να αναπαράγει υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις, αλλά και να παράγει νέες, µορφοποιώντας τη διάταξη κίνησης των χρηστών του κτιρίου και µέσω αυτής της απρογραµµάτιστης συναντήσεις µεταξύ τους (Τζώρτζη, 2010: 13). Αυτή η θεµελιώδης σχέση ανάµεσα στο χώρο και τη διακύµανση της κίνησης και τη κοινωνική δραστηριότητα επιβεβαιώνεται από µελέτες διαφορετικών κτιρίων (πχ. εργοστασίων, γραφείων, ερευνητικών εργαστηρίων), οι οποίες έδειξαν ότι η πυκνότητα των κοινωνικών και επαγγελµατικών συναντήσεων είναι συνάρτηση της χωρικής οργάνωσης. Το ίδιο συµ-
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία βαίνει µεταξύ των επισκεπτών στα µουσεία, όπως απέδειξαν πολλές αντίστοιχες µελέτες. Στο ίδιο µοτίβο κινήθηκαν και άλλοι µελετητές όπως ο Thomas A. Markus που διασαφήνισε, ότι όπως στις κοινωνίες έτσι και στα κτίρια δηµιουργούνται δύο τύποι κοινωνικών σχέσεων: σχέσεις εξουσίας και σχέσεις δεσµού. Ισχυρίστηκε δε ότι τα κτίρια εκφράζουν σχέσεις εξουσίας διαχωρίζοντας χώρους, περιορίζοντας επιλογές, καθιστώντας µερικά τµήµατα του πιο εύκολα προσπελάσιµα και άλλα πιο αποµακρυσµένα. Αντίθετα εκφράζουν σχέσεις δεσµού ενώνοντας τους χώρους ώστε να επιτρέπουν την επικοινωνία και να ενθαρρύνουν τις συναντήσεις µεταξύ των ατόµων (Τζώρτζη, 2010: 92, 105). Συνοψίζοντας το εισαγωγικό τµήµα αυτής της εισήγησης παρατηρούµε ότι, οι άξονες κίνησης, η ορατότητα (οπτικά πεδία), η προσβασιµότητα, η συνδεσιµότητα, η ενσωµάτωση, η συνάντηση (κοινωνικές σχέσεις), η τοπικότητα, η κεντρικότητα και η αναγνωσιµότητα (όρια, περιοχές κ.λπ.) αποτελούν βασικές παραµέτρους για την κατανόηση της χωρικής δοµής, τόσο των κτιρίων όσο και των πόλεων. εικ. 9: Σχέσεις δεσµού (η ροτόντα στο Modern and Contemporary Art Museum of Ticino and Rovereto έργο του Mario Botta) 2. Παραδείγµατα από την ελληνική βιβλιογραφία Η εξάπλωση των σχετικών προσεγγίσεων και εφαρµογών διεθνώς είχε αντανάκλαση και στην ελληνική ερευνητική κοινότητα. Μια συστηµατική καταγραφή της βιβλιογραφίας για το ζήτηµα αυτό, που αφορούσε ελληνικές περιπτώσεις, έγινε κυρίως µέσω της αποδελτίωσης του Journal of Space Syntax και ορισµένων πανεπιστηµιακών εκδόσεων του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. Ένας µικρός αριθµό δηµοσιευµένων αναλύσεων θα παρουσιαστεί στη συνέχεια. 2.1. Χωρική Ανάλυση σε κτίρια Παράδειγµα (Nέο Μουσείο Ακρόπολης) Στο άρθρο της µε τίτλο «Space: Interconnecting Museology and Architecture» που δηµοσιεύτηκε στο The Journal of Space Syntax το 2010, η Κ. Τζώρτζη προχώρησε σε µια «ανάγνωση» του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης µέσα από το συντακτικό του χώρου. Αρχικά επιχειρηµατολογεί ότι τα τρία διαφορετικά 441
Áεωµετρία Λ. ΘΕΟ ΩΡΙ ΟΥ - Ζ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ - Γ. ΚΑΡΙΩΤΟΥ «Γεωµετρία ή Χωρική Οργάνωση; Η Συντακτική Θεωρία του χώρου και ελληνικές εφαρµογές» επίπεδα του κτιρίου αντιστοιχούν στην συνολική τοπογραφία της Ακρόπολης: το επίπεδο των αρχαιολογικών ευρηµάτων αντιπροσωπεύει την βάση του λόφου, το α επίπεδο µε την ράµπα αντιπροσωπεύει τις πλαγιές του λόφου, το β επίπεδο την Ακρόπολη (εκτός από τον Παρθενώνα) και ο τελευταίος όροφος τον ίδιο τον Παρθενώνα. Η πορεία εντός του Μουσείου εµπεριέχει έναν συµβολισµό, αναφερόµενη ταυτόχρονα στο χρόνο και την τοπογραφία του λόφου. εικ. 10: Νέο Μουσείο Ακρόπολης (πηγή: Τshumi, Tζώνος) Χρησιµοποιώντας στην συνέχεια εµπειρικά στοιχεία από την κίνηση των επισκεπτών προχωρά σε ερµηνείες της σχέσης χώρου και µουσειολογικής έκθεσης. ιαπιστώνει ότι το βασικό χαρακτηριστικό του Μουσείου είναι οι συνδεδεµένοι χαλαρά µεταξύ τους µεγάλοι εκθεσιακοί χώροι. Η µετάβαση από την µια «αίθουσα» στην άλλη απαιτεί αλλαγή κατεύθυνσης και επιπέδου. εν υπάρχει απρόσκοπτη θέαση. Η σχέση ανάµεσα στις «αίθουσες» δεν προσλαµβάνεται ευθύς αµέσως, αλλά σταδιακά, καθώς ο επισκέπτης κινείται µέσα στο χώρο του Μουσείου. Θα µπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι στόχος της οργάνωσης των χώρων ήταν ο έλεγχος της ορατότητας, τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού χώρου. Οπτικές του εξωτερικού-εσωτερικού χώρου και θέαση σε όλα τα επίπεδα προσφέρονται συστηµατικά στον επισκέπτη: για παράδειγµα η θέαση του ίδιου του Παρθενώνα ή η θέαση των Καρυάτιδων (από διάφορες θέσεις και γωνίες) εντός του Μουσείου. Όµως οι οπτικές θεάσεις δεν σηµαίνουν ταυτόχρονα και προσβασιµότητα. Ενώ µπορείς να δει κανείς τις Καρυάτιδες από πολλά σηµεία δεν είναι εύκολο να τις πλησιάσει. Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης είναι ότι ενώ η µουσειολογική αφήγηση δίνει έµφαση στην χρονολογική αλληλουχία, ο χωρικός σχεδιασµός ενοποιεί τον χρόνο, καθιστώντας την χρονική αλληλουχία λιγότερο εµφανή και δίνοντας αντίθετα περισσότερη έµφαση στα κατακόρυφες οπτικές συνδέσεις (φυγές). Αυτές οι οπτικές συνδέσεις (φυγές) διαπερνούν τα διάφορα εκθεσιακά (και ταυτόχρονα χρονολογικά) επίπεδα συµβάλλοντας έτσι σ έναν συνεκτικό τρόπο µουσειακής αφήγησης. Ένα επίσης ενδιαφέρον σηµείο είναι ότι η πορεία στις διάφορες αίθουσες δηµιουργεί διαφορετικές «τοπικές» επιλογές κίνησης και θέασης των εκθεµάτων. Στην αίθουσα των κλιτύων για παράδειγµα ο επισκέπτης κινείται παράλληλα και κατά µήκος των δύο µεγάλων πλευρών της αίθουσας, στην αίθουσα των αρχαϊκών γλυπτών κινείται εκτός του άξονα, ελεύθερα περιφερόµενος ανάµεσα στα εκθέµατα, ενώ στην αίθουσα του Παρθενώνα κινείται περιφερειακά γύρω από τον κεντρικό πυρήνα της αίθουσας. Ο διαφορετικός δηλαδή τρόπος 442
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία που εκτίθενται τα γλυπτά «αναγκάζει» τον επισκέπτη να ακολουθήσει διαφορετικές «τοπικές» πορείες εντός του Μουσείου: η συµπεριφορά των επισκεπτών στο Μουσείο αντί να προσδιορίζεται από τα εκθέµατα, προσδιορίζεται από τις χωρικές επιλογές που δηµιουργούνται βέβαια ως αποτέλεσµα της τοποθέτησης (layout) των εκθεµάτων. Επιπλέον αν και οι επισκέπτες διασταυρώνονται για λίγο στα διάφορα επίπεδα του κτιρίου, η διαρκής ορατότητα µεταξύ των διάφορων επιπέδων τούς κάνει να συναισθάνονται ο ένας την ύπαρξη του άλλου. Ο οπτικός άξονας στην περίπτωση του Μουσείου της Ακρόπολης δεν είναι περιοριστικός, αν και είναι σαφής. Η τροχιά κίνησης, είναι ένας εικ. 11: Η αίθουσα των αρχαϊκών γλυπτών βρόγχος (loop) µε ανοδική πορεία (εικ. 10) και αποκορύφωµα την αίθουσα του Παρθενώνα, χωρίς όµως να υπάρχει ένας κεντρικός άξονας κίνησης. Αυτή η χαλαρότητα στην κίνηση (χωρίς κεντρικό άξονα) αποτέλεσε επιλογή της αρχιτεκτονικής µελέτης, που υιοθετήθηκε και από την µουσειολογική µελέτη. Έτσι, η τοποθέτηση των αρχαϊκών γλυπτών στην αντίστοιχη αίθουσα, ενώ φαίνεται σχεδόν τυχαία και ακατάστατη, στην ουσία συνεργάζεται και ενδυναµώνει την αρχιτεκτονική µελέτη. Η προσέγγιση των γλυπτών από πίσω επιµηκύνει τον χρόνο περιήγησης και καλεί τον επισκέπτη να εξερευνήσει τον χώρο τοπικά. Τα αρχαϊκά γλυπτά δεν είναι διατεταγµένα ώστε να υποδιαιρούν µια σαφή αξονική διαδροµή, αλλά στέκονται άλλοτε έκκεντρα και άλλοτε στο µέσο (ως εµπόδια) αποκρύβοντας τη συνέχεια αυτής της χαλαρής διαδροµής. Οι διαγώνιες θεάσεις προσελκύουν την κίνηση προς διάφορες κατευθύνσεις και η εµπειρία δεν είναι ελεγχόµενη και αυστηρά πληροφοριακή, αλλά κυρίως αισθητική. Αν και οι πορείες των επισκεπτών στην αίθουσα των αρχαϊκών γλυπτών είναι ατοµικές και εξερευνητικές, ενθαρρύνουν ταυτόχρονα τις τυχαίες συναντήσεις, επιτρέποντας στους επισκέπτες να βιώσουν µια κοινωνικότητα απαραίτητη για την εµβάθυνση της µουσειακής εµπειρίας. Στην αίθουσα των κλιτύων αντίθετα οι επισκέπτες κινούνται παράλληλα προς τι δυο επιµήκεις πλευρές της αίθουσας κατά µήκος της ράµπας ανόδου και στην αίθουσα του Παρθενώνα περιµετρικά του χώρου, που έχει τις ίδιες διαστάσεις και προσανατολισµό µε το αυθεντικό µνηµείο. ηλαδή στο ΝΜΑ τα ίδια τα εκθεσιακά αντικείµενα δηµιουργούν χώρο (create space) και η κίνηση των επισκεπτών προσδιορίζεται από τον χώρο που δηµιουργούν τα ίδια τα εκθέµατα. Η µουσειογραφική έκθεση επιτείνει την αίσθηση «µιας βόλτας πάνω στην Ακρόπολη» και µια βιωµατική εµπειρία του χώρου όπου οι επισκέπτες ενθαρρύνονται «to appreciate work not only through seeing, but also through moving, to perceive the Acropolis as a place across history, rather than in history». 443
Áεωµετρία Λ. ΘΕΟ ΩΡΙ ΟΥ - Ζ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ - Γ. ΚΑΡΙΩΤΟΥ «Γεωµετρία ή Χωρική Οργάνωση; Η Συντακτική Θεωρία του χώρου και ελληνικές εφαρµογές» 2.2. Χωρική ανάλυση και αστικός χώρος Η χωρική οργάνωση, εκτός από τη λειτουργία των κτιρίων, µπορεί να χρησι- µοποιηθεί και για την ανάλυση της λειτουργίας των πόλεων; Mε άλλα λόγια δεν αρκεί µόνο ο θεωρητικός λόγος για τον σχεδιασµό της «πόλης» απαιτούνται και περιγραφικά εργαλεία που να µπορούν να ελέγξουν τον σχεδιασµό και εάν πετυχαίνει ή όχι τους στόχους του. Τι συµβαίνει για παράδειγµα µε τους υπαίθριους χώρους µιας πόλης, ώστε ορισµένοι από αυτούς χρησιµοποιούνται και άλλοι όχι; Και στο ερώτηµα αυτό το space syntax προσπάθησε να απαντήσει. Ο αξονικός χάρτης (axial map) είναι η βάση της ανάλυσης ενός αστικού συνόλου. Ο χάρτης προκύπτει σχεδιάζοντας από τις µακρύτε- εικ. 12: Ενσωµάτωση στο αστικό περιβάλλον: Torre Agbar στην Βαρκελώνη (πηγή Wikipedia) ρες έως τις βραχύτερες γραµµές, ώστε να καλυφθεί ο υπαίθριος δηµόσιος χώρος µιας περιοχής. Κάθε άξονας δηλώνει την απόσταση µέχρι την οποία οι παρατηρητές µπορούν να έχουν µιαν ανεµπόδιστη ορατότητα, καθώς κινούνται µέσα στην πόλη και κοιτάζουν σε διάφορες κατευθύνσεις. Ακολουθεί η σχεδιαστική αναπαράσταση της ενσωµάτωσης, µια κεντρική ιδέα του space-syntax, όπως προαναφέρθηκε. Η υψηλή ενσωµάτωση δηλώνει τις διαδροµές που διευκολύνουν τη διέλευση από µια περιοχή και συµµετέχουν σε ότι ονοµάζεται global movement. Υπολογίζοντας τις ενσωµατωµένες και αποµονωµένες περιοχές µιας πόλης µπορείς να ξέρεις, αν µια πρόταση ή η ένταξη µιας νέας λειτουργίας ή ενός αρχιτεκτονικού κτιρίου γενικότερα σε µια περιοχή µπορεί να ενσωµατωθεί στην υπάρχουσα κατάσταση της πόλης. Θα αναφερθώ σε δύο παραδείγµατα από την ελληνική βιβλιογραφία για να γίνουν περισσότερο κατανοητά τα προηγούµενα. Παράδειγµα 1 ο (χερσόνησος Παναγία Καβάλας) Σε άρθρο της για την αποτίµηση νέων λειτουργιών στη χερσόνησο της Παναγίας στη Καβάλας η Τ. Παπαδοπούλου (Παπαδοπούλου κ.ά, 2005) χρησιµοποίησε την συντακτική ανάλυση για να δείξει ότι ο ιστορικός οικισµός της Παναγίας δεν βρισκόταν στον πυρήνα της πόλης (µικρή ενσωµάτωση) και δεν παραλάµβανε διερχόµενη κίνηση, εξ αιτίας της ιδιαίτερης γεωγραφικής του θέσης. Αυτή η εξαίρεση του ιστορικού κέντρου από τον πυρήνα ήταν βέβαια και ένας από τους λόγους που διατηρήθηκε στην Παναγία ο οργανικός µεσαιωνικός ιστός, παρά τις µεταβολές στις κατασκευές. 444
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία Οι αξονικοί χάρτες έδειξαν επίσης ότι η Ακρόπολη/Κάστρο δεν συµ- µετείχε στον πυρήνα ενσωµάτωσης και εποµένως ο στόχος διαφόρων προτάσεων να φιλοξενήσει το Κάστρο υπερτοπικές λειτουργίες δε είναι εφικτός. Ακόµη και σε εικονικές εναλλακτικές λύσεις (π.χ. µιαν εικονική διαδροµή που συνδέει την ανατολική και τη βορειοδυτική πύλη, ώστε να συνδέονται οι ροές της ανατολικής και της βόρειας περιοχής) το διάγραµµα δεν «κοκκίνησε» στην περιοχή της Ακρόπολης, δηλώνοντας ότι η Ακρόπολη µόνο τοπικές δηµόσιες λειτουργίες µπορεί να φιλοξενήσει και περιστασιακά ίσως υπερτοπικές, όπως ήδη συµβαίνει (φεστιβάλ κ.λπ.). Παράδειγµα 2 ο (το κέντρο του Βόλου) Στο άρθρο µε τίτλο «Η Σύνταξη του Χώρου ως µηχανισµός διάρθρωσης των κεντρικών λειτουργιών της πόλης: η περίπτωση του Βόλου» της Α. Γοσποδίνη αναπτύσσεται το επιχείρηµα ότι οι συντακτικές ιδιότητες του αστικού χώρου, όπως αυτός οριοθετείται από τη φυσική µορφή του πολεοδοµικού ιστού, µπορούν, ως ανεξάρτητοι παράγοντες, να «ευνοήσουν» ή αντιθέτως να «εµποδίσουν» την πραγµάτωση των στόχων µας ανάπλασης και γενικότερα, να επηρεάσουν την ανάπτυξη και διάρθρωση των κεντρικών λειτουργιών της πόλης. Η διεθνής έρευνα και εµπειρία θα συνηγορούσε αυτό. Πολυετείς έρευνες µε πεδίο αναφοράς Ευρωπαϊκές και Αµερικανικές πόλεις και µε αντικείµενο τη διερεύνηση του πολεοδοµικού ιστού ως προς τη σύνταξη του δηµόσιου χώρου και το µοντέλο χρήσης και λειτουργίας του, έχουν καταλήξει µεταξύ άλλων συµπερασµάτων, και στην ύπαρξη συσχέτισης µεταξύ ορισµένων συντακτικών ιδιοτήτων του αστικού ιστού και του τρόπου αυτοχωροθέτησης χρήσεων γης, όπως για παράδειγµα, το εµπόριο. Το κέντρο του Βόλου χρησιµοποιείται ως παράδειγµα για την ανάπτυξη του επιχειρήµατος. Η κατάρτιση αξονικών χαρτών έδειξε τον βαθµό ενσωµάτωσης των διαφόρων περιοχών του κέντρου και προσδιόρισε ότι η άρση της συντακτικής αποµόνωσης του δυτικού τοµέα του κέντρου, αποτελεί ζητούµενο. Μια νέα εποµένως διαγώνια χάραξη, που προτείνεται από την µελετήτρια, θα συµπλήρωνε τις προτάσεις ανάπλασης γιατί θα «ενσωµάτωνε» και την αποµονωµένη περιοχή. εικ. 13: Η χερσόνησος της Καβάλας εικ. 14: Αξονικός χάρτης Βόλου (πηγή: Γοσποδίνη, 2004: 394) Επίλογος Επιχειρήσαµε σ αυτήν την παρουσίαση να περιγράψουµε τις χωρικές ιδιότητες της µορφολογίας του χώρου και να εισάγουµε στο θεωρητικό µοντέλο του space syntax, ως ένα τρόπο σκέψης που αποδεικνύει ότι οι σχεδιαστικές αποφάσεις συνδέονται νοµοτελειακά µε εµπειρικά βιώµατα. Αυτή η θεωρητική γνώση θεωρούµε ότι καθιστά δυνατές διαφορετικές σχεδιαστικές επιλογές και 445
Áεωµετρία Λ. ΘΕΟ ΩΡΙ ΟΥ - Ζ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ - Γ. ΚΑΡΙΩΤΟΥ «Γεωµετρία ή Χωρική Οργάνωση; Η Συντακτική Θεωρία του χώρου και ελληνικές εφαρµογές» διευκολύνει την αξιολόγηση εναλλακτικών σχεδιαστικών λύσεων. Θα µπορούσε ακόµη να θεωρηθεί ότι συνεισφέρει, αποσαφηνίζοντας εν µέρει, ένα µεγάλο ζήτηµα στην αρχιτεκτονική θεωρία: τη σχέση µεταξύ της χωρικής µορφής του κτιρίου και της λειτουργίας του. είχνει πάντως ξεκάθαρα ότι ο χώρος, νοούµενος µε τα γεωµετρικά του χαρακτηριστικά, δεν πρέπει να αντιµετωπίζεται ως το υπόστρωµα της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά ως µια εγγενής διάστασή της. Βιβλιογραφία Brawne Μ., «Architecture and the Art Gallery», ΑΑ Files (1992), no 23, 89-91. Γοσποδίνη Α., «Η Σύνταξη του Χώρου ως µηχανισµός διάρθρωσης των κεντρικών λειτουργιών της πόλης: η περίπτωση του Βόλου» στο Η Ανάπτυξη των Ελληνικών Πόλεων. ιεπιστηµονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής,. Οικονόµου, Γ. Πετράκος (επιµ.) 2004 β έκδοση. Markus T., «Buildings as classifying devices», Environmental and Planning B: Planning and Design, 1987, no. 14, 467-484. Markus T., Buildings and Power: freedom and control in the origin of modern building types, 1993. Newhouse V., Art and the Power of Placement, N.Y. 2005. Παπαδοπούλου Τ., Τσιούµα Β., Καζέρος Ν., «Οχυρώσεις: Από τη συµπαγή στη διάχυτη πόλη» στο Κάστρο-Σύµβολο πόλης στο ιεθνές Συνέδριο Συντήρησης και ιαχείρισης Κάστρων, Καβάλα 2005. Πεπονής Γ., Χωρογραφίες, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997. Τζώρτζη Κ., Η χωρική αρχιτεκτονική των µουσείων, εκδ. Κλειδάριθµος: Αθήνα 2010. Tzortzi K., «Space: Interconnecting Museology and Architecture», The Journal of Space Syntax, vol.2, issue 1. August 2010, pp. 26-53. Τζώρτζη Κ., «Χώρος και έκθεση: Σχέσεις αυτονοµίας, αντιστοιχίας ή αλληλεπίδρασης;» Με αφορµή το Μουσείο Ακρόπολης Ιδεολογία, Μουσειολογία, Αρχιτεκτονική, 13 Μαΐου 2011. 446