Οι αναπλάσεις παρακτίων μετώπων στο πλαίσιο της παραγωγής δημόσιου χώρου μέσα από μεγάλες διοργανώσεις.

Οι αναπλάσεις παρακτίων μετώπων στο πλαίσιο της παραγωγής δημόσιου χώρου μέσα από μεγάλες διοργανώσεις. Το παράδειγμα της Λισσαβόνας Ιστορία 8: Εμβάθυνση Θεωρίες για τη σύγχρονη πόλη Σπουδάστρια: Μαριλένα Πατεράκη Διδάσκοντες: Μίχα Ειρήνη, Παγώνης Θάνος, Επικουρικό διδακτικό έργο: Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου Ακαδημαϊκό Έτος 2009-2010

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Αναπλάσεις παρακτίων μετώπων γενικά 3 Το παράδειγμα της Λισσαβόνας Expo 98 12 Σχέδια Γενικό σχέδιο Parque das Nacoes 28 Χάρτης πολιτιστικών εγκαταστάσεων 29 Χάρτης αθλητικών εγκαταστάσεων 29 Χάρτης πρασίνου και ελεύθερων χώρων 30 Χάρτης καλλιτεχνικών εγκαταστάσεων στο δημόσιο χώρο 31 Βιβλιογραφία 41 2

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΜΕΤΩΠΩΝ - ΓΕΝΙΚΑ Η «ανάπλαση του παραλιακού ή παρακτίου μετώπου» μίας πόλης ή ενός τμήματός της - είναι ζήτημα που προκύπτει όλο και πιο συχνά, είτε με τη μορφή αιτήματος είτε με τη μορφή απ ευθείας προτάσεων. Πρόκειται για ένα μηχανισμό ο οποίος βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τις σύγχρονες μεταβολές στη δομή των πόλεων αλλά και στις αντιλήψεις γύρω από αυτήν, οι οποίες με τη σειρά τους προκύπτουν στο πλαίσιο των οικονομικών μεταβολών των τελευταίων δεκαετιών. Στόχος μας εδώ δεν είναι να αναλύσουμε την ίδια την παγκοσμιοποιημένη οικονομία ούτε και τις επιπτώσεις που έχει επιφέρει η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού παγκοσμίως στη δομή και τη λειτουργία των πόλεων γενικά. Θα ξεκινήσουμε από ένα στάδιο παρακάτω, θεωρώντας κάποιες βασικές διαδικασίες γνωστές δε μπορούμε βέβαια να μιλήσουμε για «δεδομένα» γιατί άλλωστε αυτού του είδους τα φαινόμενα διαβάζονται πάντοτε με χίλιους διαφορετικούς τρόπους και κανένα συμπέρασμα δεν είναι ανεξάρτητο από την οπτική γωνία κρίσης, άρα άμοιρο πολιτικού βάρους, άρα και ως «γενική αλήθεια» κοινώς αποδεκτό. Στόχος μας θα είναι να διερευνήσουμε τι συμβαίνει σε ένα συγκεκριμένο τομέα του αστικού χώρου, του οποίου η αρχική ύπαρξη, η τελική επιδιωκόμενη μορφή αλλά και η ίδια η διαδικασία μεταλλαγής συμπυκνώνουν πολλές και διαφορετικές σημασίες από τις καθαρά οικονομικές έως τις καθαρά συμβολικές για τη ζωή της πόλης. Οι αναπλάσεις παρακτίων μετώπων, λοιπόν, μπαίνουν όλο και συχνότερα στη λίστα με τις υψηλές προτεραιότητες για διάφορες πόλεις. Γιατί συμβαίνει αυτό; Μέσα από ποιες διοικητικές αλλά και επιστημονικές σχεδιαστικές διαδικασίες δρομολογούνται και ολοκληρώνονται; Ποιοι είναι οι κοινοί άξονες τέτοιου είδους έργων σε διαφορετικές πόλεις; Και ποιες είναι οι εκάστοτε συνέπειες στη μορφή και τη λειτουργία των αντίστοιχων πόλεων; Τέλος, σε τι βαθμό ικανοποιούνται οι αρχικές προσδοκίες όλων των αφετηριών; 3

Μέσα από μια αρχική γενική προσέγγιση αλλά και από την εξέταση ενός χαρακτηριστικού παραδείγματος, αυτού της Λισσαβόνας, θα επιχειρήσουμε τη εξαγωγή κάποιων συμπερασμάτων τουλάχιστον εις ό, τι αφορά μια συγκεκριμένη κατηγορία πόλεων, αντίστοιχων έργων αλλά και διαδικασιών. Δηλαδή θα διερευνήσουμε τι μπορεί να συμβεί στις περιφερειακές, οικονομικά, πόλεις της νότιας Ευρώπης, όταν κατά την προσπάθειά τους να αποκτήσουν ένα πιο κεντρικό ρόλο χρησιμοποιούν την ανάληψη μεγάλων διοργανώσεων προκειμένου να προσελκύσουν το επενδυτικό ενδιαφέρον. Τα παράκτια μέτωπα πόλεων τα οποία θεωρείται ότι «χρήζουν» ανάπλασης συνήθως ανήκουν σε μία από τις εξής κατηγορίες: πρόκειται είτε για περιοχές που παλαιότερα καταλαμβάνονταν από βαριές λιμενικές και βιομηχανικές χρήσεις, είτε για αδιαμόρφωτες περιοχές στην περιφέρεια των πόλεων. Κοινό και στις δύο περιπτώσεις είναι το στοιχείο της υποβάθμισης της παράκτιας ζώνης, η οποία υποβάθμιση υποτίθεται ότι δικαιολογεί, αν όχι και απαιτεί, την ανάπλαση, μέσω της οποίας θα «αναζωογονηθεί» η περιοχή, θα προσελκύσει ξανά τον κόσμο της πόλης αλλά και τους επισκέπτες της, και θα αποτελέσει νέο σημείο «κεντρικότητας» - αν ο όρος «centrality» μπορεί να θεωρηθεί δόκιμος στην ελληνική. Η πρώτη κατηγορία βέβαια είναι αυτή που απαντάται συχνότερα, κυρίως σε πόλεις του δυτικού κόσμου ή εν πάσει περιπτώσει σε μεγαλουπόλεις πυλώνες του σύγχρονου καπιταλισμού. Παράκτια μέτωπα αυτού του είδους βρίσκονται στις μέρες μας σε μεταιχμιακό στάδιο λόγω των μεταβολών στην παγκόσμια οικονομία που αφ ενός τους αλλάζουν τη λειτουργία (αποβιομηχάνιση, συρρίκνωση του παραδοσιακού ρόλου του λιμανιού καθώς οι αντίστοιχες πόλεις στρέφονται προς τον τριτογενή τομέα) και αφ ετέρου τους «επιβάλλουν» νέο ρόλο στο πλαίσιο των νέων ρόλων που καλούνται να παίξουν και οι ίδιες οι πόλεις. Το «Ολυμπιακό λιμάνι» της Βαρκελώνης. Η Βαρκελώνη είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα πόλεων που εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο την ανάληψη διεθνούς διοργάνωσης (Ολυμπιακοί Αγώνες του 1992). Μετά τους Αγώνες η Βαρκελώνη ήταν μια νέα πόλη, με νέα έργα υποδομής, σωρεία εντυπωσιακών αρχιτεκτονικών νεωτερισμών που γέμισαν την πόλη με νέα κατά παραγγελία τοπόσημα και βεβαίως νέο παραλιακό μέτωπο, όπου οι υπερσύγχρονες αθλητικές εγκαταστάσεις, οι χώροι αναψυχής και περιπάτου και τα επιχειρηματικά κέντρα γρήγορα έσβησαν την ανάμνηση των παλιών κακόφημων περιοχών. Το τι συνέβη με τους παλιούς κατοίκους της Ραβάλ ή το γιατί η πόλη έχει καταλήξει να αντιπροσωπεύεται από ένα λογότυπο (BarCelOna) προς ενίσχυση και του καταλανικού τοπικισμού είναι ερωτήματα που ωχριούν μπροστά στο οικονομικό θαύμα του δημοφιλέστερου ίσως πλέον ευρωπαϊκού τουριστικού προορισμού. 4

Είναι επόμενο λοιπόν οι επεμβάσεις στα παράκτια μέτωπα να εντάσσονται στη λογική των «θεματικών» προσεγγίσεων του αστικού χώρου, όπως αντιστοίχως, π.χ., και οι επιλεκτικές επεμβάσεις στου ιστορικούς πυρήνες. Η «θεματική» αυτή διάσταση τονίζεται ως ειδοποιός διαφορά και ουσία των προτάσεων ώστε να δικαιολογήσει την αποσπασματικότητα των επεμβάσεων, την έλλειψη δηλαδή συνολικής ανάγνωσης αλλά και συνολικής πρόβλεψης για το χώρο της πόλης. Άλλωστε αυτού του είδους την αποσπασματικότητα απαιτεί η ελεύθερη λειτουργία της αγοράς στο πεδίο της παραγωγής του αστικού χώρου: ο συνολικός, μακροπρόθεσμος σχεδιασμός από κρατικούς φορείς οπισθοχωρεί και τη θέση του παίρνει ο «στρατηγικός» λεγόμενος σχεδιασμός, που λειτουργεί κατά κύριο λόγο μέσα από συμπράξεις ιδιωτών δημοσίου (με βαθμιαία συρρίκνωση του δημοσίου) και με σημειακές παρεμβάσεις «ενέσεις» στον αστικό χώρο μέσω μεγάλων projects. Ας δούμε όμως λίγο πιο αναλυτικά το περιεχόμενο των λιμενικών αναπλάσεων. Όπως προείπαμε, το σημερινό τοπίο των παρακτίων μετώπων πολλών πόλεων διαμορφώνεται από άδεια ή και γεμάτα - βιομηχανικά συγκροτήματα, τεράστια κτήρια αποθηκών, πιθανώς κάποιο μεγάλης κλίμακας συγκοινωνιακό κόμβο, π.χ. σιδηροδρομικό σταθμό. Ως αποτέλεσμα, η «πόλη από πίσω», ο αστικός ιστός δηλαδή που σταματά λίγο πριν την παράκτια λωρίδα θεωρείται και είναι πλήρως αποκομμένος από το νερό. Επίσης αναδεικνύεται σήμερα το ζήτημα της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, τόσο για την ακτή όσο και για την πόλη, που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι όντως ιδιαίτερα σοβαρό. Τα δύο αυτά βασικά επιχειρήματα κάνουν την ανάπλαση αρχικά επιθυμητή από τους κατοίκους και σε αυτό το βαθμό όντως αναγκαία. Η περιοχή Hafencity στο Αμβούργο, όπου βρίσκεται σε εξέλιξη ένα από τα μεγαλύτερα και πλέον φιλόδοξα προγράμματα ανάπλασης πρώην λιμενικών περιοχών σε ευρωπαϊκή μητρόπολη. Αναμένεται να ολοκληρωθεί περίπου σε μία εικοσαετία, οι βασικοί στόχοι και αρχές του παρ όλα αυτά είναι ήδη γνωστά. Η ανάπλαση αναφέρεται σε μία εκτεταμένη περιοχή σε γειτνίαση με το ιστορικό κέντρο της πόλης, και οι κατά παράδοση, σχεδόν, νέες δραστηριότητες που θα αντικαταστήσουν τον οικονομικό ρόλο του λιμανιού καλούνται, σε συνδυασμό με το νέο αστικό σχεδιασμό, να ενισχύσουν την ιδιαίτερη σχέση αυτής της πόλης με τη θάλασσα αλλά και να λειτουργήσουν σαν οργανική εξέλιξη του παλαιού ιστού. Σύντομα έρχεται όμως στο προσκήνιο το θέμα τόσο των νέων χρήσεων και της νέας μορφολογίας της παράκτιας ζώνης όσο και των διαδικασιών που ακολουθούνται ώστε η ανάπλαση να υλοποιηθεί. 5

Όσον αφορά στις χρήσεις, έπειτα από ορισμένες πρώιμες αποτυχημένες απόπειρες απόλυτης σχεδόν θεματοποίησης είτε αυτό σημαίνει αυστηρά συγκεκριμένες χρήσεις ή ακόμα και προσπάθεια επιστροφής με τη μορφή φυσικού θεματικού πάρκου έγινε σαφές ότι προσφορότερη λύση θα ήταν η πολυλειτουργικότητα. Πρόκειται άλλωστε και για την επιχειρηματικά προσφορότερη επιλογή, σε συνδυασμό με εκμετάλλευση όλων των «ευκαιριών» που μπορεί να προσφέρει η κάθε συγκεκριμένη τοποθεσία επιλεκτική επανάχρηση υλικής υποδομής, ανάδειξη κάποιου φυσικού χαρακτηριστικού ή πιθανού αρχαιολογικού χώρου κλπ. Και μόνο η γλώσσα της παραπάνω πρότασης μαρτυρά πολλά και για τις διαδικασίες που ακολουθούνται. Πέρα από τις διακηρύξεις για την «ανάκτηση της ακτής», για την «αποκατάσταση της σχέσης της πόλης με το υγρό στοιχείο» κλπ., οι αναπλάσεις των παρακτίων μετώπων, όπως άλλωστε και κάθε ανάπλαση, αποτελούν ουσιαστικά το όχημα μέσω του οποίου εμπορευματοποιείται ο αστικός χώρος και ελέγχεται η ανάπτυξή του με όρους αποκλειστικά επενδυτικούς. Έτσι οι παραπάνω εξαγγελίες θεωρείται ότι καλύπτονται στο επίπεδο το καθαρά σχεδιαστικό, και μάλιστα αυτό που έχει να κάνει κυρίως με το σχεδιασμό του «εδάφους» (το λεγόμενο «ground project»), ενώ οι χρήσεις και τα δοχεία τους (τα κτήρια, δηλαδή οι αποφάσεις π.χ. για τους συντελεστές δόμησης ή για πιθανές ποσοστώσεις) καθορίζονται κατά κύριο λόγο από το κριτήριο της «ανταποδοτικότητας». Έτσι καταλήγουμε στο σημείο όπου η λεγόμενη «πολυλειτουργικότητα» ακολουθεί συνήθως τον ασφαλή συνδυασμό εμπόριο αναψυχή- υπηρεσίες με μικρότερο ποσοστό κατοικίας. Στις πιο φιλόδοξες επεμβάσεις έχουμε και την ανάδειξη πιθανών τοπικών ιδιαιτεροτήτων για την οποία μιλήσαμε πιο πάνω. Τόσο όμως το μοτίβο των νέων χρήσεων, όσο και η μορφολογική - αρχιτεκτονική τους έκφραση τουλάχιστον από άποψη κλίμακας και χρήσης νέων τεχνολογιών φαίνεται πως τείνουν στο να επαναλαμβάνονται. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε πολλές αντιφάσεις και συγκρούσεις κατά την υλοποίηση της κάθε επέμβασης, ειδικά όταν πρόκειται για παράκτια μέτωπα σε γειτνίαση με περιοχές σημαντικής ιστορικής κληρονομιάς, οπότε προκύπτουν ζητήματα ένταξης των 6

διαστημικών εμπορικών κέντρων και των λεγόμενων «containers» αναψυχής, ή σε γειτνίαση με περιοχές κατοικίας πιο «χαμηλών τόνων» οι οποίες δεν μπορούν να σηκώσουν το βάρος μεγάλων υπερτοπικών χρήσεων και συχνά οδηγούνται στο μαρασμό αντί για την πολυπόθητη ανάπτυξη. Επίσης συχνά αναπτύσσονται αντιφάσεις και μέσα στα ίδια τα προγράμματα της ανάπλασης, που μπορεί να προκύπτουν από το πλήθος των εμπλεκόμενων φορέων, τις διαφορετικές επιδιώξεις που μέχρι ένα βαθμό πρέπει όλες να ικανοποιηθούν, ή τους διαφορετικούς χρόνους εκτέλεσης τμημάτων της επέμβασης σε περίπτωση επεμβάσεων μεγάλης κλίμακας οι οποίες διασπώνται σε μικρότερα projects με διαφορετικούς αναδόχους - που προφανώς αλληλοεπηρεάζονται. Το Bigo, η χαρακτηριστική κατασκευή του Renzo Piano στο λιμάνι της Γένοβας, που τοποθετήθηκε κατά τη διάρκεια της ανάπλασης το 1992, με αφορμή τη συμπλήρωση 500 χρόνων από την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο. Από τους βραχίονές του είναι αναρτημένη η στέγαση της διπλανής αίθουσας πολλαπλών εκδηλώσεων αλλά και μία καμπίνα η οποία κινείται στον αέρα και προσφέρει πανοραμική θέα της πόλης. Η ανάπλαση περιλάμβανε και άλλες παρεμβάσεις, καθώς και τη δημιουργία μεγάλης έκτασης ελεύθερων χώρων, αλλά δε στάθηκε αρκετή για να εκπληρώσει το ρόλο που της είχε ανατεθεί: την αναβάθμιση των παραλιμένιων γειτονιών της Γένοβας, τις οποίες λόγοι κοινωνικοί και οικονομικοί έχουν εξωθήσει στην υποβάθμιση εδώ και πάνω από ένα αιώνα. Το αποτέλεσμα ήταν ένας δεύτερος διαγωνισμός για άλλο ένα τμήμα του λιμανιού 3 χρόνια αργότερα. 7

Αυτού του είδους οι διαδικασίες και τα προβλήματα που εγκυμονούν επηρεάζουν, βέβαια, και την τελική υπόσταση του παραγόμενου αστικού χώρου. Αναφερόμαστε εδώ κυρίως στο λεγόμενο ελεύθερο χώρο, καθώς είναι αυτός που δίνει και την ευκαιρία, θα μπορούσε να ειπωθεί, σε μία τέτοιου είδους ανάπλαση να αποκτήσει δικό της χαρακτήρα ξεφεύγοντας από τη μορφολογική ομοιοτυπία και αποκτώντας ποιότητες που θα την κάνουν να αντέξει στο χρόνο. Διότι για τους κλειστούς χώρους ήδη μιλήσαμε: η αρχιτεκτονική των εμπορικών κέντρων, των πύργων γραφείων ή της υπερπολυτελούς κατοικίας πλέον λίγες διαφορές παρουσιάζει από τόπο σε τόπο, τουλάχιστον στο επίπεδο των βασικών αρχών. Άλλωστε και οι αναπλάσεις παρακτίων μετώπων έχουν δηλωμένη εξευγενιστική φύση αναπόσπαστα βήματα λοιπόν του εξευγενισμού είναι η διαγραφή ή επιλεκτική ανάδειξη του παρελθόντος σε συνδυασμό με σαρωτική επιβολή των νέων μορφολογικών προτύπων, τα οποία όσο πιο «διεθνή» είναι, τόσο είναι και πιο ουδέτερα, και άρα τόσο περισσότερο εξυπηρετούν τις διαδικασίες της λήθης και του αποστειρωτικού αναβαπτισμού. Ταυτοχρόνως μία ανάπλαση χρησιμοποιείται συχνά ως όχημα ανάδειξης της πόλης, οπότε απαραίτητο στοιχείο είναι και ο εντυπωσιασμός μέσω της νέας αρχιτεκτονικής εντυπωσιασμός που απευθύνεται τόσο στους κατοίκους για την τόνωση του τοπικού αισθήματος όσο και στους επισκέπτες κριτές της πόλης. Είναι εύλογη λοιπόν η ανάγκη για αρχιτεκτονικά έργα διεθνούς κύρους, τα οποία εξασφαλίζονται συνήθως με τη συμμετοχή γνωστών αρχιτεκτόνων, η προσωπική σφραγίδα των οποίων όμως δεν αρκεί καθώς φαίνεται για να αποτρέψει την κυριαρχία ενός νέου «διεθνούς στυλ», που βρίσκει και πρόθυμους μιμητές σε πολλές μικρότερης κλίμακας και σημασίας επεμβάσεις. Τέλος δεν πρέπει να αγνοήσουμε το γεγονός ότι ο ελεύθερος χώρος είναι αυτός που συνήθως κατασκευάζεται, στήνεται, υπάρχει πρώτος και με μεγαλύτερη ασφάλεια μπορούμε να προβλέψουμε τη συνέχειά του, ενώ η μοίρα των κτηριακών όγκων είναι συχνά άγνωστη ακόμη και από τη φάση της κατασκευής τους σε πολλές περιπτώσεις έχουμε δει απανωτές αντικαταστάσεις χρήσεων ή ακόμη και κατεδαφίσεις όταν οι αρχικοί στόχοι της επένδυσης τελικά δεν αποδίδουν. Πάνω: Οι Ολυμπιακές εγκαταστάσεις του Φαλήρου: χαρακτηριστικό παράδειγμα εκτεταμένης παράκτιας επέμβασης με την αφορμή των Ολυμπιακών Αγώνων όπου, έξι χρόνια μετά την υλοποίησή τους, και λόγω του χάους ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς, τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και τις νομικές διαδικασίες που πρέπει να τα συμβιβάσουν, αλλά βεβαίως και αρχικών μειονεκτημάτων του σχεδιασμού της επέμβασης και της επιλογής του χώρου, κτηριακές εγκαταστάσεις ερειπώνονται και μεγάλες εκτάσεις παραμένουν εγκαταλελειμμένες εστίες μολύνσεως, με ανυπολόγιστες οικολογικές επιπτώσεις στην περιοχή. 8

Με αυτό το δεδομένο το διακύβευμα μεταφέρεται πλέον στον ελεύθερο χώρο. Εκεί οι δυνατότητες που ανοίγονται αλλά και οι κίνδυνοι που εκκρεμούν είναι πολύ μεγάλοι. Βασικό στοιχείο κάθε σχεδόν πρότασης είναι η επαναξιολόγηση και ανάδειξη του υγρού στοιχείου είτε πρόκειται για θάλασσα είτε για λίμνη είτε για ποτάμι το νερό παίζει κύριο ρόλο στο σχεδιασμό των ελεύθερων χώρων και είναι ένας παράγοντας που έχει, θα λέγαμε, μια σχετική σταθερότητα. Από κει και πέρα, αναλόγως τον τόπο και την κλίμακα της επέμβασης τίθενται ζητήματα πιο πολύπλοκα: ο ελεύθερος χώρος οφείλει αφ ενός να διαθέτει ενότητα αλλά αφ ετέρου να προσφέρει και το βαθμό απομόνωσης που μπορεί να απαιτείται ως συνέπεια συγκρουόμενων χρήσεων. Και βεβαίως, ανάλογα με τις χρήσεις αλλά και τους φορείς που τις εκμεταλλεύονται, μπαίνουν ζητήματα χαρακτήρα και ποιότητας αυτού του ελεύθερου χώρου. Κατά πόσο δηλαδή πρόκειται για χώρο δημόσιο ή απλά «κοινόχρηστο» χώρο συγκεκριμένων εγκαταστάσεων. Τα όρια άλλοτε είναι σαφή και άλλοτε δυσδιάκριτα υλοποιούνται μέσα από κάποιο ωράριο λειτουργίας, από πιθανά αντίτιμα εισόδου, από την ενδεχόμενη ύπαρξη περιφράξεων, καθώς και από τις μορφές ελέγχου του άκτιστου, διαμορφωμένου χώρου ( π.χ. κάμερες ή ιδιωτική φύλαξη). Συνήθως τα παραπάνω συνυπάρχουν - και πιθανώς αλληλεπικαλύπτονται κατά τόπους μεταξύ τους αλλά και με σημεία όπου η πρόσβαση και η παραμονή είναι ελεύθερη κάθε ώρα. Η αναλογία των πρώτων προς τα δεύτερα, η σχετική τους θέση, η τυχόν προνομιακή αντιμετώπιση ανάδειξη της μίας κατηγορίας χώρου ως προς την άλλη, είναι, από μία άποψη, το μέτρο της επιτυχίας της «ανάκτησης της ακτής» και της «αποκατάστασης της σχέσης της πόλης με τη θάλασσα». Από μία άλλη άποψη όμως και μόνη της η ύπαρξη περιορισμών στην πρόσβαση αρκεί για να αμφισβητήσει το όλο εγχείρημα και αποτελεί αδιάσειστο πειστήριο για την περαιτέρω αποκοπή της πόλης από την ακτή, καθώς η τελευταία αποδίδεται τελικά ως «προνόμιο» σε όσους έχουν τη διάθεση και τη δυνατότητα να υποστούν όλους αυτούς τους περιορισμούς. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός ότι σχεδόν σε κάθε παράκτια περιοχή υπό ανάπλαση ή που συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά για να είναι υποψήφια προς ανάπλαση στο μέλλον αναπτύσσεται και το αντίστοιχο κίνημα πόλης μικρότερα ή μεγαλύτερο, με επίσημη εκπροσώπηση ή τελείως εξωθεσμικά, Πάνω: Μακέτα της περιοχής των Docklands στο Λονδίνο, όπου πραγματοποιήθηκε ένα από τα πιο φιλόδοξα προγράμματα ανάπλασης λιμανιού των δεκαετιών του 80 και του 90. Το κάποτε μεγαλύτερο λιμάνι του κόσμου μεταβλήθηκε σε χώρο συγκέντρωσης επιχειρήσεων, εμπορίου, ελαφρών βιομηχανικών χρήσεων και υπερπολυτελούς κατοικίας. Λανθασμένες επιχειρηματικές κινήσεις και προβλέψεις όμως προκάλεσαν σοβαρά προβλήματα απόσβεσης των επενδύσεων, και οι αντιθέσεις του νέου συνόλου με τις γύρω υποβαθμισμένες περιοχές τις οποίες ώθησε σε μεγαλύτερη εξαθλίωση έχουν προκαλέσει σειρά προβλημάτων, ενώ ως σύμβολο της θατσερικής Αγγλίας έχει δεχτεί και βομβοστική επίθεση από τον IRA το 1996. 9

διεκδικώντας αποκλειστικά τα τοπικά συμφέροντα ή με αναφορές σε ευρύτερες διαδικασίες, αυτά τα κινήματα σίγουρα χαρτογραφούν την ανάγκη των κατοίκων αυτών των περιοχών να δουν ουσιαστική αναβάθμιση, να ξαναβρούν τη διέξοδο προς την ακτή που για δεκαετίες στερούνται και να ορίσουν οι ίδιοι ένα κομμάτι της κοινής τους ύπαρξης σ αυτόν το συγκεκριμένο τόπο. Είδαμε όμως ότι ο κινητήριος μοχλός πίσω από τις αναπλάσεις στις πόλεις είναι οικονομικές διεργασίες άλλης έκτασης και δυναμικής από τις επιθυμίες των κατοίκων των ενδιαφερόμενων περιοχών. Έτσι οι αρχές των πόλεων που μπαίνουν σε τέτοιες διαδικασίες έχουν συνήθως και άλλους στόχους πέρα από την αναβάθμιση που θα επιφέρει σε τοπικό επίπεδο μία ανάπλαση οικονομική, περιβαλλοντική κλπ. Η ανάδειξη της ίδιας της πόλης ως σημαντικού πόλου στο παγκόσμιο δίκτυο της αγοράς είναι συνήθως ο απώτερος στόχος, ο οποίος εξυπηρετείται από την προσέλκυση επενδύσεων κατά την πραγματοποίηση της ανάπλασης με στόχο την πραγματοποίηση μακροχρόνιων γαιοπροσόδων και μετά το πέρας της. Πώς όμως μία πόλη θα προσελκύσει το απαιτούμενο επενδυτικό ενδιαφέρον για την πραγματοποίηση της ανάπλασης; Και πώς θα διασφαλιστεί η συναίνεση των κατοίκων, ειδικά εάν πρόκειται για πολύ μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις που θα επιφέρουν ριζικές αλλαγές; Τρόποι υπάρχουν πολλοί. Ένας από τους πλέον συνήθεις είναι και αυτός που θα μας απασχολήσει εδώ: η ανάληψη μεγάλων διοργανώσεων (ή αλλιώς των λεγόμενων «mega events»), όπως π.χ. μεγάλα αθλητικά γεγονότα, παγκόσμιες εκθέσεις κλπ. Αφίσα κίνησης ενάντια στη ανάπλαση της πρώην Α.Ε.Ε.Χ.Π.Λ. στη Δραπετσώνα, όπου έπειτα από την κατεδάφιση του μεγαλύτερου μέρους του εργοστασίου προβλέπεται δημιουργία «πολυλειτουργικού» χώρου με συνεδριακό και εμπορικό κέντρο, ναυτιλιακό επιχειρηματικό πάρκο, ξενοδοχειακές μονάδες και φυσικά ζώνη αναψυχής σε συνδυασμό με ζώνη πολυτελούς κατοικίας. Είναι προφανής η ανησυχία των κατοίκων της Δραπετσώνας τόσο για τις οικονομικές προοπτικές που επιφυλάσσει με τέτοια εξέλιξη στην περιοχή τους όσο και γιατί βλέπουν να αυξάνονται οι πιθανότητες του αποκλεισμού τους από την ακτή για άλλη μια φορά. 10

Η ανάληψη μίας τέτοιου είδους διοργάνωσης πρώτα από όλα θεωρείται (διαφημίζεται ως) απόδειξη του παγκόσμιου κύρους της πόλης. Για την πραγματοποίησή της όμως απαιτείται μία σειρά από έργα, αφ ενός έργα υποδομής της πόλης και αφ ετέρου έργα που έχουν να κάνουν με την ίδια τη διοργάνωση. Αυτά πραγματοποιούνται πλέον μέσα από το λεγόμενο «στρατηγικό σχεδιασμό», και έτσι εμπλέκονται πολλές εταιρίες και όμιλοι που συστήνονται και διαλύονται, νομοθεσίες αλλάζουν και προσαρμόζονται, αλλά κυρίως οι δημόσιοι φορείς ψάχνουν να βρουν τον τρόπο όχι μόνο η διοργάνωση να αυτοχρηματοδοτηθεί, αλλά ει δυνατόν μέσα από αυτήν να βρεθούν χρηματοδοτήσεις και για άλλα έργα υποδομής που μέχρι στιγμής δεν έχουν κατασκευαστεί. Συνήθως αυτό συμβαίνει, και οι αμφιβολίες που σκιαγραφήσαμε παραπάνω είναι μία υποψία του τιμήματος ως προς την εξέλιξη της πόλης, από όλες τις απόψεις: οι τιμές της γης, η διαμόρφωση των ελεύθερων χώρων, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις ξεφεύγουν από κάθε έλεγχο. Καθώς όμως η επιτυχής διεξαγωγή της διοργάνωσης έχει περιβληθεί το μανδύα του «εθνικού στόχου», συνήθως οι διαδικασίες αυτές απολαμβάνουν γενική συναίνεση, ή εν πάσει περιπτώσει η όποιες αντιδράσεις δεν καταγράφονται ενώ οι φωνές που προειδοποιούν για τη «μετά event» εποχή προσκρούουν στις διαβεβαιώσεις για ολοκληρωμένες προβλέψεις, βιώσιμη ανάπτυξη κλπ. Πολλά είναι τα παραδείγματα συνδυασμού των δύο φαινομένων στα οποία αναφερθήκαμε: των αναπλάσεων δηλαδή παρακτίων μετώπων μέσα από την διοργάνωση συγκεκριμένων «mega events». Δεν χρειάζεται να πάμε μακριά η «Αθήνα 2004» μας δίνει πολύ υλικό για μελέτη. Υπάρχει όμως και το παράδειγμα της Λισσαβόνας με την Παγκόσμια Έκθεση (Expo)του 1998. Το παράδειγμα αυτό θα είναι και αυτό που θα εξετάσουμε πιο εκτεταμένα προκειμένου να ανιχνεύσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια αυτού του είδους τις διαδικασίες και τα αποτελέσματά τους. Τελετή έναρξης των Ολυμπιακών αγώνων της Αθήνας. Το υπέρμετρο ακόμη ανυπολόγιστο στην κυριολεξία οικονομικό κόστος για τη χώρα, οι χωροταξικές επιπτώσεις για την πρωτεύουσα που, μέσα από παραβιάσεις επί παραβιάσεων των ρυθμιστικών και πολεοδομικών διατάξεων στο όνομα των αγώνων, βρέθηκε να καταλαμβάνει ολόκληρα τα Μεσόγεια καθώς και το Θριάσιο Πεδίο, ακόμη και οι θάνατοι εργαζομένων στα έργα, περισσότεροι από κάθε άλλη παρόμοια διοργάνωση μέχρι τότε, όλα αυτά δε φάνηκαν ικανά να συγκρατήσουν το εθνικό παραλήρημα για την επιστροφή του Ολυμπισμού στον τόπο του Ωραίου και του Αληθινού, ούτε να μειώσουν τον πανικό για την έγκαιρη ολοκλήρωση των έργων, μέσα από την οποία θα επιβεβαίωνε, στην πραγματικότητα, η Αθήνα την εμπιστοσύνη του διεθνούς επιχειρηματικού κόσμου και όχι της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής ως ανερχόμενος οικονομικός πόλος στην ανατολική Μεσόγειο. 11

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΛΙΣΣΑΒΟΝΑΣ ΕΧΡΟ 98 Η «Expo 98» ήταν η διεθνής έκθεση που διοργανώθηκε στη Λισσαβόνα το καλοκαίρι του 1998 και χαιρετίστηκε ως η «τελευταία διεθνής έκθεση του 20 ου αιώνα». Η θεματική της ήταν «Οι ωκεανοί: κληρονομιά για το μέλλον», ενώ η διοργάνωσή της συνέπεσε με τη συμπλήρωση 500 ετών από την άφιξη του Πορτογάλου εξερευνητή Vasco da Gama στην Ινδία. Στην πραγματικότητα η ιδέα για την υποψηφιότητα της Λισσαβόνας για την ανάληψη της Expo ανήκε στους 2 υπεύθυνους για τον εορτασμό αυτών των 500 χρόνων που συμβολικά αναφερόταν σε όλη την περίοδο των Πορτογαλικών ανακαλύψεων, και στο παρελθόν της Πορτογαλίας ως θαλασσοκράτειρας, εξ ου και η θεματολογία της έκθεσης. Το 1992 ο υπεύθυνος διεθνής οργανισμός (Bureau International des Expositions) ανακήρυξε νικήτρια την πορτογαλική υποψηφιότητα. Ακολούθησε γενικός ενθουσιασμός για την πανηγυρική είσοδο της πόλης και της χώρας στη διεθνή σκηνή. Αμέσως συστάθηκε η κρατική εταιρία Parque Expo η οποία θα αναλάμβανε τη διαχείριση και την εξασφάλιση της ανταποδοτικότητας των έργων ώστε η έκθεση ουσιαστικά να αυτοχρηματοδοτηθεί, αλλά και ώστε, μετά το πέρας της, οι νέες υποδομές να μπορούν να αποκτήσουν νέες χρήσεις και να μη σημειωθεί η εγκατάλειψη και η ερήμωση που είχαν απογοητεύσει μετά την αντίστοιχη έκθεση της Σεβίλλης το 1992. Η περιοχή στην οποία αποφασίστηκε να πραγματοποιηθεί η έκθεση ήταν μία έκταση περίπου 3.400 στρεμμάτων, ουσιαστικά μία λωρίδα μήκους 5χλμ. πάνω στην ακτή του Τάγου, στη βορειοανατολική άκρη της Λισσαβόνας. Ουσιαστικά ό, τι κατασκευάστηκε στην περιοχή για την έκθεση έγινε από το μηδέν, αφού όλα όσα υπήρχαν πριν κατεδαφίστηκαν εξ ολοκλήρου. Στην περιοχή γνωστή πλέον ως Parque das Nacoes, ανατολικά του μεγάλου δημοτικού διαμερίσματος της Santa Maria dos Olivais,στα σύνορα του μητροπολιτικού δήμου της Λισσαβόνας με τον γειτονικό του Loures και σε μικρή απόσταση από το αεροδρόμιο υπήρχαν βιομηχανικές αλλά και λιμενικές εγκαταστάσεις, όπως η μεταποιητικές εγκαταστάσεις της Petrogal, αποθήκες παραγώγων πετρελαίου, Σταθμός επεξεργασίας λιμναζόντων υδάτων, η Γενική πολεμική αποθήκη, η μεγάλη εμπορική Το λογότυπο της Expo. Αποφασίστηκε μετά από διαγωνισμό. Η περιοχή του Parque das Nacoes πριν από την επέμβαση. 12

αποβάθρα του Olivais κλπ. Ουσιαστικά ήταν η απόληξη της παράκτιας βιομηχανικής ζώνης της Λισσαβόνας, αφού με λίγες εξαιρέσεις, όπως π.χ. στην περιοχή γύρω από την πλατεία Commercio στο κέντρο της πόλης ή στη δυτικό προάστιο του Belem, η ακτογραμμή της Λισσαβόνας καλύπτεται από συνεχόμενες λιμενοβιομηχανικές εγκαταστάσεις, πολλές από τις οποίες βρίσκονται ακόμη εν ενεργεία, ενώ κάποιες έχουν αποκατασταθεί και παραλάβει νέες χρήσεις πολιτισμού ή αναψυχής. Η ολοκληρωτική κατεδάφιση της συγκεκριμένης υποδομής αιτιολογήθηκε με το επιχείρημα της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης αφού επρόκειτο για εγκαταστάσεις παλαιότερων εποχών, όταν ο περιβαλλοντικός παράγοντας δεν λαμβανόταν υπ όψιν αλλά και με το επιχείρημα ότι ήταν τέτοια η χωροθέτηση των εγκαταστάσεων που έκανε αδύνατη την εφαρμογή οποιουδήποτε άλλου σχεδίου που θα αντιστοιχούσε πλέον σε ένα νέο κομμάτι πόλης. Το μόνο που διατηρήθηκε ήταν ένα από τα κατατεθέντα σήματα για την πόλη της Λισσαβόνας, ο πύργος της Petrogal που μεταβλήθηκε σε σημείο θέασης της περιοχής φιλοδοξώντας να αποτελέσει έναν ιδιόμορφο κρίκο στην πορτογαλική παράδοση των sitios miradouros. Στιγμιότυπα από την περιοχή του Parque das Nacoes πριν από την ανάπλαση. Πάνω: γενική άποψη Μέση: Containers με τον πύργο της Petrogal στο βάθος Κάτω: η αποβάθρα του Olivais (Doca dos Olivais). Η βιομηχανική ανάπτυξη της Λισσαβόνας γνώρισε δύο φάσεις: αρχικά στα δεύτερο μισό του 19 ου αι., και έπειτα κατά τις δεκαετίες του 40 και του 50. Κατά την πρώτη φάση σημειώθηκε η κατασκευή βιομηχανικών μονάδων κατά μήκος της ακτής, ανατολικά και δυτικά του κέντρου, ενώ κατά τη δεύτερη φάση ανάπτυξη γνώρισε μόνο η ανατολική ζώνη. Η περιοχή του Parque das Nacoes ήταν από τις πιο πυκνοδομημένες και τις πιο υποβαθμισμένες περιοχές της πόλης. 13

Η περιοχή του Parque das Nacoes στο χάρτη της Λισσαβόνας (αριστερά) και οι προσβάσεις από τις γειτονικές περιοχές (πάνω). 14

Χωροθέτηση εργοστασίων κατά μήκος του ποταμού. Πάνω δεξιά, στην απόληξη της κόκκινης γραμμής, διακρίνεται η Doca dos olivais που αποτελεί σήμερα κεντρικό σημείο του Parque das Nacoes. 15

Έτσι άρχισε λοιπόν να κατασκευάζεται το «μεγαλύτερο αναπτυξιακό πρόγραμμα αστικού σχεδιασμού» που είχε μέχρι τότε γνωρίσει η Πορτογαλία, και πράγματι ένα από τα μεγαλύτερα ως τότε στην Ευρώπη. Κατασκευάστηκαν για τις ανάγκες της έκθεσης εκθεσιακοί και συνεδριακοί χώροι, χώροι ψυχαγωγίας, μουσεία, ενυδρεία κλ. Επίσης δόθηκε επιφάνεια 2.000.000 τ.μ. για κατοικία και εμπορικές χρήσεις, ενώ προβλέπονταν και οι απαραίτητες εξυπηρετήσεις, όπως π.χ. σχολείο, νοσοκομείο, αθλητικές εγκαταστάσεις, καθώς και ένα μεγάλο πάρκο στο βόρειο άκρο της περιοχής. Ο σχεδιασμός προωθήθηκε ως διεπόμενος από τις αρχές της «ιδανικής πόλης»(!). Δεξιά πάνω: στιγμιότυπα από τις κατεδαφίσεις. Δεξιά κάτω: Η περιοχή του Parque das Nacoes το 1996. Αριστερά: η σημερινή «νέα πόλη» του Parque das Nacoes. 16

Επίσης στο πλαίσιο των έργων αυτών δρομολογήθηκαν και περαιώθηκαν: η κατασκευή μίας νέας γραμμής του Μετρό η οποία κατέληγε στο νέο σταθμό του Oriente, έργο του S. Calatrava που αποτελεί κόμβο του Μετρό, του εθνικού σιδηροδρομικού δικτύου, λεωφορείων και πλοίων που διασχίζουν τον Τάγο, μεγάλα οδικά έργα στην ευρύτερη περιοχή καθώς και η κατασκευή της γέφυρας Vasco da Gama,της δεύτερης γέφυρας της Λισσαβόνας και της μεγαλύτερης τότε γέφυρας στην Ευρώπη. Τα μεταφορικά έργα αυτά είχαν αφ ενός ως στόχο να υποστηρίξουν την Expo κατά την εξέλιξή της αλλά και να συμβάλλουν στη βιωσιμότητα της περιοχής μετά το γεγονός. Από την άλλη όμως, επρόκειτο κατά κύριο λόγο για έργα απαραίτητης πλέον υποδομής της πόλης (Μετρό) αλλά και όλης της χώρας (η νέα γέφυρα, συνδέοντας αυτοκινητόδρομους που ξεκινούν από το βόρειο και το νότιο τμήμα της Λισσαβόνας, υλοποιεί ουσιαστικά την ταχύτερη σύνδεση του βορρά και του νότου της χώρας, μέσω της πρωτεύουσας) τα οποία εντάχθηκαν στο πλαίσιο της Expo προκειμένου να βρεθεί ο οικονομικότερος τρόπος να υλοποιηθούν. Από πάνω προς τα κάτω: - Αεροφωτογραφία της γέφυρας Vasco da Gama. -Άποψη της γέφυρας από το επίπεδο του ποταμού -Το πρώτο υπόγειο επίπεδο του σταθμού του Oriente, καθ οδόν προς τις αποβάθρες της κόκκινης γραμμής του Μετρό. -Η θεαματική είσοδος του σταθμού στο επίπεδο του δρόμου. Διακρίνεται το στέγαστρο του δεύτερου υπέργειου επιπέδου, όπου βρίσκεται η σιδηροδρομική γραμμή. Εικόνα στο φόντο: πλατφόρμα στο σιδηροδρομικό σταθμό του Oriente. 17

Αριστερά: η γέφυρα Vasco da Gama εντεταγμένη στο δίκτυο αυτοκινητοδρόμων που ξεκινούν ή περνούν από τη Λισσαβόνα προκειμένου να συνδέσουν τις διάφορες περιοχές της χώρας μεταξύ τους αλλά και με την Ισπανία. Πάνω: Κύριο οδικό δίκτυο (μπλε) της ευρύτερης περιοχής της Λισσαβόνας, σιδηροδρομικό δίκτυο (κίτρινο) και δίκτυο του Μετρό (ροζ). Διακρίνεται η σχετική θέση του Parque das Nacoes με το βασικό πυρήνα της πόλης καθώς και οι βασικές προσβάσεις σε αυτό. 18

Ας δούμε όμως λίγο πιο αναλυτικά το σχεδιασμό της νέας περιοχής, όπως αυτός ήταν αρχικά και όπως εξελίχθηκε μετά το τέλος της έκθεσης: Την έκταση διαρθρώνουν δύο βασικοί άξονες, ο ένας στη διεύθυνση βορρά νότου που υλοποιείται από την Alameda dos Oceanos και ο άλλος στη διεύθυνση ανατολής δύσης που υλοποιείται από τις απολήξεις του, το σταθμό του Oriente και τον ποταμό Τάγο. Η έκθεση είχε 4 εισόδους, μία σε κάθε απόληξη του κάθε άξονα: την Πύλη του Βορρά, για όσους έρχονταν με αυτοκίνητο, την Πύλη της Θάλασσας (νότια) που εξυπηρετούσε τις τουριστικές μετακινήσεις, την Πύλη του Ήλιου (δυτικά) για όσους χρησιμοποιούσαν τα μέσα μαζικής μεταφοράς και την Πύλη του Τάγου (ανατολικά) που εξυπηρετούσε τις μεταφορές με πλοιάρια. Πάνω: Συνολική διαμόρφωση του ευρύτερου χώρου της Εxpo, μετέπειτα Parque das Nacoes(σχέδιο 1994). Διακρίνεται η Alameda dos Oceanos, το πάρκο του Τάγου, καθώς και ο σταθμός του Oriente στη μέση περίπου της έκτασης, το μόνο στοιχείο που προεξέχει από το γενικό περίγραμμα. Δεξιά, από πάνω προς τα κάτω: -Πύλη του Βορρά (η οποία τώρα βρίσκεται υπό ανάπλαση) - Πύλη της Θάλασσας (διακρίνεται ο διατηρημένος πύργος της Petrogal) -Πύλη του Τάγου -Πύλη του Ήλιου (σήμερα το εμπορικό κέντρο Vasco da Gama) 19

Η Έκθεση πραγματοποιήθηκε σε ένα χώρο μήκους περίπου 2χλμ., στο κεντρικό προς νότιο τμήμα της συνολικής έκτασης, ενώ περιφερειακά και κυρίως προς βορρά χωροθετήθηκε η κατοικία και το μεγάλο πάρκο. Τα περίπτερα της έκθεσης χωρίζονταν σε 5 κατηγορίες: Διεθνή Βόρεια, Διεθνή Νότια (περίπτερα χωρών), Διεθνείς Οργανισμοί, Εθνικοί Οργανισμοί (της Πορτογαλίας κα χωρών με επίσημη γλώσσα τα πορτογαλικά) και περίπτερα εταιρειών. Αυτά παρέλαβαν το υλικό των συμμετεχόντων στην έκθεση με εξαίρεση τη συμμετοχή της Πορτογαλίας η οποία στεγάστηκε σε δικό της περίπτερο (Pavilhao de Portugal Περίπτερο της Πορτογαλίας από τον Alvaro Siza). Υπήρχαν επίσης θεματικά περίπτερα και περιοχές με μόνιμες εκθέσεις ή με δραστηριότητες σχετικές με το γενικό θέμα της Έκθεσης, όπως π.χ. το Περίπτερο του Μέλλοντος, το Περίπτερο της Ουτοπίας, το Περίπτερο των Ωκεανών, το Περίπτερο της Γνώσης των Θαλασσών, το Περίπτερο της Εικονικής Πραγματικότητας, ο Πύργος Vasco da Gama, το Θέατρο Camoes, οι Κήποι του Νερού, η Ναυτική Έκθεση κλπ. Χαρακτηριστικό της διοργάνωσης ήταν ότι για το συνολικό σχεδιασμό αλλά και για το σχεδιασμό των περισσότερων επιμέρους κτηρίων δεν χρησιμοποιήθηκε κάποιο μεγάλο ξένο αρχιτεκτονικό γραφείο ή όνομα παγκοσμίως διάσημο, αλλά ανατέθηκαν τα έργα αυτά σε Πορτογάλους αρχιτέκτονες λιγότερο ή περισσότερο γνωστούς κυρίως μέσα στην Πορτογαλία. Εξαιρέσεις αποτέλεσαν ο σταθμός του Calatrava και το περίπτερο του Siza στα οποία ήδη αναφερθήκαμε, καθώς και το Περίπτερο των Ωκεανών από το γνωστό αρχιτέκτονα ενυδρείων Peter Chermayeff. Πάνω: Το περίπτερο του Μέλλοντος Κάτω: Λεπτομέρεια από το περίπτερο της Εικονικής Πραγματικότητας. Το μέτωπο της κεντρικής ζώνης του Parque das Nacoes στον Τάγο. Σε πρώτο πλάνο το πορτογαλικό περίπτερο με το διάσημο στέγαστρο του Alvaro Siza. Πίσω του αριστερά βρίσκεται το περίπτερο του Μέλλοντος, στη φωτογραφία υπό μετατροπή στο καζίνο της Λισσαβόνας. Πίσω του δεξιά διακρίνεται ο πύργος γραφείων «Άγιος Ραφαήλ» και στο βάθος ο σταθμός του Oriente. 20

Πάνω: Χάρτης της περιοχής της Έκθεσης μέσα στο Parque das Nacoes, όπου εντοπίζονται οι προσβάσεις καθώς και όλοι οι χώροι που φιλοξένησαν εκθέματα διεθνή και θεματικά περίπτερα. Αριστερά: διάφορες απόψεις του χώρου και στιγμιότυπα από τη διοργάνωση. 21

Όσον αφορά στα υπόλοιπα κτήρια (γραφεία και κατοικίες), βορειοανατολικά της Alameda dos Oceanos βρίσκονται πενταόροφα ή εξαώροφα συγκροτήματα με διαμερίσματα και εμπορικές χρήσεις στα ισόγεια, ενώ το δυτικό μέτωπο της Alameda σε όλο το μήκος του καταλαμβάνεται από κτήρια με επτά έως δεκαεπτά ορόφους. Μεταξύ αυτών των κτηρίων και της σιδηροδρομικής γραμμής υπάρχουν μερικά κτήρια έντεκα ορόφων και κάποιες υπηρεσίες κοντά στο σιδηρόδρομο. Πάνω: το Περίπτερο της Γνώσης των Θαλασσών. Κάτω: το Περίπτερο των Ωκεανών και το Θέατρο Camoes. Αριστερά: Χάρτης χρήσεων στο νότιο τμήμα του Parque das Nacoes, του οποίου η υλοποιημένη μορφή φαίνεται στη φωτογραφία δεξιά. Η μεγάλη λεωφόρος είναι η Alameda dos Oceanos. Πάνω: Χαρακτηριστικά δείγματα της αρχιτεκτονικής στο Parque das Nacoes. Από αριστερά: το κτήριο διοίκησης της Parque Expo, η έδρα της Vodafone στην Πορτογαλία και το κτήριο γραφείων «Adamastor». 22

Το γενικό σχέδιο της περιοχής μας δείχνει σχετικά πυκνή και σφιχτή δόμηση. Παρ όλα αυτά, λόγω της κλίμακας των οικοπέδων, η αίσθηση που αποκομίζει ο επισκέπτης δεν είναι ασφυκτική και οι ελεύθεροι χώροι, τουλάχιστον στο τμήμα της έκθεσης, δεν είναι μικροί σε μέγεθος. Άλλωστε είχαν προβλεφθεί περίπατοι αλλά και χώροι για συγκέντρωση μεγάλου πλήθους για εξωτερικές δραστηριότητες. Μερικά παραδείγματα είναι: Πάνω: μουσική εκδήλωση στην πλατεία της Sony. Κάτω: τα τελεφερίκ, που σήμερα κάνουν απλώς παλινδρομική κίνηση παράλληλα με την ακτή αφού ο πύργος Vasco da Gama είναι κλειστός. το Αμφιθέατρο της Αποβάθρας (στην αποβάθρα του Olivais) με χωρητικότητα 1.800 ατόμων, όπου φιλοξενήθηκαν μουσικές, χορευτικές και θεατρικές παραστάσεις, η Πλατεία της Sony, δίπλα στην οποία βρίσκονταν 14 καφέ μπαρ και μία τεράστια πίστα χορού, ενώ μέσα στην πλατεία είχε εγκατασταθεί μια γιγαντοοθόνη που προέβαλε διαρκώς βιντεοκλίπ, απ ευθείας τηλεοπτικές συνδέσεις και προγράμματα σχετικά με την Expo, και βέβαια φιλοξένησε αποκλειστικά ποπ και ροκ συναυλίες, η σειρά των 6 ανοιχτών χώρων Palco Promenade, κάθε ένας από τους οποίους ήταν αφιερωμένος σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις με συγκεκριμένες θεματικές, ο εναέριος περίπατος με τελεφερίκ τα οποία ξεκινούσαν από το Περίπτερο των Ωκεανών και κατέληγαν στον πύργο Vasco da Gama, άλλο ένα σύγχρονο sitio miradouro, προσφέροντας πανοραμική θέα του χώρου της Expo. 23

Το πράσινο συγκεντρώνεται στο βορειοανατολικό τμήμα της περιοχής, όπου βρίσκεται το μεγάλο Πάρκο του Τάγου καθώς και οι διάφοροι θεματικοί κήποι. Υπάρχουν επίσης στο εσωτερικό των συγκροτημάτων κατοικίας πράσινοι δημόσιοι χώροι υπό μορφήν κήπων. Στην υπόλοιπη έκταση όμως το πράσινο είναι σχετικά περιορισμένο σε δεντροστοιχίες κατά μήκος των κύριων δρόμων ή σε μικρές νησίδες στον εξωτερικό χώρο άλλων κτηρίων. Ακολουθώντας το ίδιο το θέμα της έκθεσης, ο σχεδιασμός των υπαίθριων χώρων έδωσε μεγάλη βαρύτητα στο νερό, με κανάλια, σιντριβάνια, μαρίνες κλπ. Επίσης στους ελεύθερους χώρους εξαντλήθηκε και η γενική αναφορά στη μορφολογία της Λισσαβόνας, με τη χρήση της παραδοσιακής πλακόστρωσης στους πεζοδρόμους και τα πεζοδρόμια. Πάνω: το Rossio των Olivais με το γλυπτό του «Ηλιανθρώπου» στο βάθος. Κάτω: Περίπατος στο πάρκο του Τάγου. Από αριστερά: 1. Το Rossio των Olivais, ένας γραμμικός περίπατος παράλληλα σε ένα κανάλι στο οποίο είναι τοποθετημένες οι σημαίες των συμμετεχόντων στην Έκθεση. Διακρίνεται τμήμα της πλακόστρωσης με τους χαρακτηριστικούς λευκούς κυβόλιθους και τους αντίστοιχους μαύρους για τα σχέδια. 2. Η φύτευση στη λεωφόρο Av. Dom Joao II. 3. Ξύλινα decks για περίπατο μέσα στο νερό στο Πάρκο του Τάγου. 4.Ο «δρόμος του καταρράκτη, μία από τις υπαίθριες διακοσμήσεις με βασικό στοιχείο το νερό. 5. Ένα από τα «ηφαίστεια νερού», τα κωνικά σιντριβάνια που ήταν τοποθετημένα κατά μήκος μεγάλων αξόνων ή σε κεντρικές διασταυρώσεις και ανά συγκεκριμένα διαστήματα εκτόξευαν μεγάλους όγκους νερού. Φωτογραφία στο φόντο: κανάλι και στο βάθος γέφυρα τμήμα περίπατου πάνω από το νερό. 24

Η Expo φιλοξένησε 4 μόνιμες εκθέσεις, με τα εξής θέματα: Τα κοχύλια και ο άνθρωπος, Οι δρόμοι της πορσελάνης, Ο κόσμος της Coca-Cola και Leonardo Da Vinci@expo98 La Dinamica dell acqua. Το υπόλοιπο εκθεσιακό πρόγραμμα περιλάμβανε τη χρήση διάφορων τεχνολογικών νεωτερισμών της εποχής, όπως π.χ. η ταινία που ήταν το μοναδικό επαναλαμβανόμενο έκθεμα του Περιπτέρου της Ουτοπίας, που παρουσίαζε τον υποθαλάσσιο κόσμο με τη χρήση ψηφιακών οπτικοακουστικών μέσων, ή οι δραστηριότητες του Περιπτέρου Εικονικής Πραγματικότητας, που περιλάμβαναν βόλτα με υποβρύχιο, ανακάλυψη ενός βυθισμένου πολιτισμού και διάσωση από ένα θαλάσσιο τέρας(!), ή ακόμη και η διοργάνωση, στον εξωτερικό χώρο «Area Aberta», μίας «τηλεδιάσκεψης» εφήβων από όλο τον κόσμο οι οποίοι έκαναν, μέσω internet (είμαστε στο 1998!), μία συζήτηση για την Expo. Άλλο ένα από τα «δυνατά χαρτιά» της έκθεσης ήταν το Περίπτερο των Ωκεανών, μετέπειτα Ενυδρείο («Oceanario») της Λισσαβόνας, το μεγαλύτερο τότε στην Ευρώπη, που παρουσίαζε 4 οικοσυστήματα: αρκτικό, του Ατλαντικού, του Ειρηνικού και του τροπικού Ινδικού. Το υπερθέαμα Aquamatrix που λάμβανε χώρα καθημερινά στις 24.00. Από αριστερά: Τα κοχύλια και ο άνθρωπος, Ο κόσμος της Coca-Cola και La Dinamica dell acqua στιγμιότυπα από τις εκθέσεις. Φωτογραφία στο φόντο: πλακόστρωση σε δρόμο της Λισσαβόνας. 25

Η Expo διήρκεσε από τις 22 Μαΐου έως και τις 30 Σεπτεμβρίου 2008. Συνολικά συμμετείχαν 141 χώρες και 14 διεθνείς οργανισμοί. Ο συνολικός αριθμός των επισκεπτών έφτασε τους 10.128.204. Κατά τη διάρκεια της Έκθεσης, το ωράριο λειτουργίας του χώρου ήταν 09.00 03.00 Κυριακή Τετάρτη και 09.00 05.00 Πέμπτη Σάββατο. Η είσοδος στο χώρο γινόταν με εισιτήριο, είτε ημερήσιο, είτε για 3 μη συνεχόμενες ημέρες, είτε για 3 μήνες. Η προβολή της Expo ήταν η μεγαλύτερη που είχε οργανωθεί μέχρι τότε για τέτοιου είδους έκθεση: πέρα από την έντυπη προβολή, στήθηκε ειδικός ραδιοφωνικός αλλά και τηλεοπτικός σταθμός, ενώ η κυκλοφορία των έντυπων μέσων σχετικά με τη θάλασσα, τη Λισσαβόνα αλλά και τις διεθνείς εκθέσεις εκτοξεύθηκε στα ύψη. Φωτογραφικό κολάζ που αποτυπώνει την ενθουσιώδη διάθεση της Expo. Η Βόρεια Διεθνής περιοχή φωταγωγημένη πανηγυρικά. 26

Μετά το τέλος της Expo σημειώθηκαν αρκετές αλλαγές στην περιοχή. Κατ αρχάς έμεινε κλειστή για 6 μήνες, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1999, οπότε και ξανάνοιξε με το όνομα Parque das Nacoes, ως ανοιχτός πλέον χώρος δηλαδή χωρίς αντίτιμο γενικής εισόδου. Με το ίδιο όνομα συστάθηκε νέα εταιρεία για τη διαχείρισή του αντικαθιστώντας την Parque Expo. Βέβαια η Parque Expo είχε μεριμνήσει για τη «μετά Έκθεση» εποχή, αφού ήδη από το στάδιο του σχεδιασμού τα κτήρια αλλά και τα άκτιστα οικόπεδα είχαν προπωληθεί σε ιδιώτες. Η πώληση είχε κριθεί πιο ασφαλής επιλογή από την παραχώρηση για 50 π.χ. έτη, και όντως, η σωρεία των ενδιαφερόμενων ιδιωτών τη δικαίωσε. Οι χρήσεις που διατηρήθηκαν αρχικά ήταν το Ενυδρείο, οι κήποι, ο πύργος Vasco da Gama με το τελεφερίκ και το Περίπτερο της Εικονικής Πραγματικότητας. Σύντομα το Περίπτερο αυτό κατεδαφίστηκε, μαζί με άλλο ένα εκθεσιακό χώρο που είχε προσωρινά μετατραπεί σε χώρο bowling, ενώ ο πύργος σήμερα είναι κλειστός και δεν υπάρχει πρόσβαση ούτε από το έδαφος ούτε από τα τελεφερίκ. Ο πύργος Vasco da Gama. Η είσοδος του εμπορικού κέντρου Vasco da Gama. 27

ΓΕΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ PARQUE DAS NACOES 28

ΧΑΡΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΧΑΡΤΗΣ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΧΩΡΩΝ 29

ΧΑΡΤΗΣ ΑΘΛΗΤΙΚΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ 30

Ορισμένες από τις αλλαγές των χρήσεων ήταν οι εξής: η κεντρική είσοδος της Expo, η Πύλη του Ήλιου, μετατράπηκε στο Centro Vasco da Gama, ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο (65.000 τ.μ.). Το Περίπτερο της Πορτογαλίας μετατράπηκε στο χώρο της Διεθνούς Έκθεσης της Λισσαβόνας, το Περίπτερο της Ουτοπίας μετονομάστηκε σε Ατλαντικό Περίπτερο και έγινε το μεγαλύτερο κλειστό θέατρο της Λισσαβόνας, το Περίπτερο της Γνώσης των Θαλασσών ως Περίπτερο της Γνώσης μετατράπηκε σε μουσείο των επιστημών και τέλος το Περίπτερο του Μέλλοντος έγινε το Καζίνο της Λισσαβόνας. Στις υπόλοιπες νέες χρήσεις, που είτε κατέλαβαν υπάρχοντα κτήρια είτε νέα, περιλαμβάνονται τα εξής: τα κεντρικά γραφεία των εταιριών ΙΒΜ, Vodafone Portugal, Adidas, Danone και Sony, άλλο κτήριο γραφείων 20.000 τ.μ., επιπλέον 725 κατοικίες, καθώς και επιπλέον χρήσεις εστίασης και αναψυχής, οι οποίες, εκτός από αυτές που βρίσκονται μέσα και πέριξ του εμπορικού κέντρου, συγκεντρώνονται σε μία λωρίδα παράλληλη στην ακτή. Έτσι λοιπόν δημιουργήθηκε το Parque das Nacoes, ένας «νέος οικιστικός, επιχειρηματικός και εμπορικός πόλος της Λισσαβόνας». Οι νέοι κάτοικοι είχαν αρχίσει διστακτικά να εμφανίζονται ήδη από το 1998, δεν ήταν όμως παρά στα τέλη του 1999 που άρχισε η μαζική κατοίκηση αυτού του «Πάρκου». Σήμερα έχει μερί τους 25.000 μόνιμους κατοίκους, ενώ προσελκύει κατά μέσο όρο 18.000.000 τουριστών ετησίως, και εξακολουθεί να είναι ή να διαφημίζεται ως το μεγάλο «ατού» της πόλης της Λισσαβόνας. Πάνω: 1.Το κτήριο της έδρας της Sony. 2. Το πρώην Περίπτερο του Μέλλοντος πλήρως μεταμορφωμένο στο Casino Lisboa, το οποίο γνωρίζει τεράστια επιτυχία λόγω των ελάχιστων περιορισμών που ισχύουν για την είσοδο και τη συμμετοχή σε σχέση με άλλα καζίνα. Κάτω: η ζώνη αναψυχής του Oriente τη νύχτα. 12 χρόνια μετά, πώς μπορεί να κριθεί άραγε η επιτυχία ή αποτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος; Και έχει νόημα να προσπαθήσουμε να το κρίνουμε με τέτοιους όρους; Ίσως περισσότερο νόημα έχει να προσπαθήσουμε να διακρίνουμε τα διάφορα επίπεδα στα οποία αυτός ο χώρος υπάρχει, λειτουργεί και επηρεάζει τη δομή και τη ζωή της πόλης γύρω του. 31

Το πρώτο επίπεδο είναι αυτό που θα ονομάσουμε πραγματικό επίπεδο, και έχει να κάνει με την υλική υπόσταση των πραγμάτων που κατασκευάζονται, με την πραγματική λειτουργία τους και τις διαδικασίες που ακολουθούνται. Το δεύτερο επίπεδο είναι αυτό που θα ονομάσουμε συμβολικό φαντασιακό, και έχει να κάνει με το νόημα που δίνεται στα πράγματα και με τις συμβολικές διαστάσεις τους που συχνά αυτονομούνται από τις πραγματικές. Μιλώντας αρχικά για την πραγματική Expo, λοιπόν, η επιτυχία της με τα κριτήρια που τίθενται εξ αρχής για τέτοιες διοργανώσεις είναι αδιαμφισβήτητη. Τα έργα που έγιναν στο πλαίσιό της ήταν πλήρη και παραδόθηκαν - αν και ασφυκτικά έγκαιρα, ενώ απόσβεση της επένδυσης επιτεύχθηκε μέσα σε 9 χρόνια (1994 2003, από την πώληση της γης, από φορολογικά έσοδα σε τοπικό και εθνικό επίπεδο αλλά και από τα αντίτιμα εισόδου, και η κυβέρνηση αλλά και ο δήμος της πόλης εξακολουθούν να έχουν φορολογικά έσοδα. Επίσης η χρήση της Έκθεσης ως οχήματος για την αναβάθμιση των τοπικών αλλά και εθνικών υποδομών ήταν επιτυχής. Ο Πορτογάλος αρχιτέκτονας Νuno Portas εκφράζει την άποψη ότι είναι σύνηθες φαινόμενο στις νοτιοευρωπαϊκές χώρες, όπου λείπει η πολεοδομική παράδοση του ολιστικού μακροπρόθεσμου σχεδιασμού που αναπτύχθηκε κατά το 19 ο αι. στη βόρεια Ευρώπη, να προωθείται η παραγωγή του αστικού χώρου μέσα από μεγάλα projects, τα οποία συγκεντρώνουν και χρηματοδοτήσεις που σε αυτές τις χώρες είναι αλλιώς δύσκολο να βρεθούν. Βέβαια το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται σε όλες τις χώρες, καθώς σχετίζεται με οικονομικές διεργασίες παγκοσμίου επιπέδου, με διαφοροποιήσεις που εξαρτώνται από τον τόπο. Αυτές μπορεί να έχουν να κάνουν με τη θέση της κάθε πόλης στο διεθνή χώρο, την οικονομική της βαρύτητα, αλλά βεβαίως και με τη χώρα, κυρίως σε επίπεδο διοικητικών περιορισμών και ελευθεριών. Το Oriente λοιπόν αποτελεί χαρακτηριστικό κρίκο στην αλυσίδα των παράκτιων αναπλάσεων των τελευταίων δεκαετιών χαρακτηρίστηκε μάλιστα τότε ως το «μεγαλύτερο πρόγραμμα αστικής ανάπλασης στην Ευρώπη». Ένας χώρος σε αχρηστία, η υποβαθμισμένη «άκρη της πόλης» και των ήδη υποβαθμισμένων ανατολικών προαστίων της, με λιμενοβιομηχανικές χρήσεις που πνέουν τα λοίσθια. Μία πόλη που αναπτύσσεται παράλληλα στον ποταμό αλλά στην πραγματικότητα έχει Πάνω: 1.το Ατλαντικό Περίπτερο, πρώην Περίπτερο της Ουτοπίας. 2.Περιοχή κατοικίας στο Parque das Nacoes. Κάτω: κόμβος κοντά στο Parque das Nacoes. Η Λισσαβόνα εκσυγχρονίζεται. 32

Αλφάμα πολύ περιορισμένη πρόσβαση στην όχθη του. Και η φτωχότερη χώρα της ΕΕ, με σχετική καθυστέρηση στην υποδομή και με ανάγκη για διεθνή προβολή και χρηματοδότηση. Η Expo λοιπόν άφησε στη Λισσαβόνα και την Πορτογαλία κληρονομιά μια σειρά δημοσίων έργων ίσως κατ όνομα μόνο «δημοσίων», αλλά σίγουρα κοινωφελών καθώς και ένα νέο πόλο στο χάρτη της πόλης ο οποίος μένει να αποδειχτεί αν θα εκπληρώσει τις χωροταξικές του υποσχέσεις. Μέχρι στιγμής, η άφιξη του Μετρό στις ανατολικές γειτονιές της Λισσαβόνας σίγουρα διευκόλυνε τη ζωή των κατοίκων, αλλά η άμεση γειτνίαση των περιοχών αυτών της σχεδόν αμιγούς κατοικίας με το «επιχειρηματικό πάρκο» αλλάζει τις ισορροπίες με τρόπους που χρειάζονται ακόμη περισσότερο χρόνο για να διασαφηνιστούν. Ας δούμε όμως, τι υλοποιήθηκε τελικά μέσα στο Parque das Nacoes; Πρόκειται για ένα χώρο με πολύ «σύγχρονη» εικόνα, αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την απλούστευση. Η ρυμοτόμησή του παρουσιάζει μία εικόνα σχετικής κανονικότητας, με στοιχεία όπως οι συχνοί κυκλικοί κόμβοι, η Alameda dos Oceanos με τη νησίδα και τις δεντροστοιχίες που παραπέμπουν στη ρυμοτομία της κεντρικής Λισσαβόνας (Baixa) ή σε ορισμένων ημικεντρικών περιοχών (π.χ. Saldanha). Η κλίμακα όμως αλλά και η μορφολογία των κτηρίων δεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από την εικόνα της κυρίως πόλης. Η Λισσαβόνα είναι μία πόλη με αξιοσημείωτη μορφολογική συνοχή, και αυτό διότι η τελευταία εκτεταμένη ανοικοδόμηση στον κεντρικό πυρήνα σημειώθηκε λίγο μετά το 1755, έπειτα από το μεγάλο σεισμό που την ισοπέδωσε. Το αποτέλεσμα είναι ότι αντιλαμβάνεται κανείς τη διαδοχή των διαφορετικών εποχών καθώς κάνει τη διαδρομή από το κέντρο προς τα προάστια. Τα προάστια από την άλλη,και δη τα βορειοανατολικά, καταλαμβάνονται σε μεγάλο βαθμό από εκτεταμένα συγκροτήματα οργανωμένης κατοικίας από την εποχή του Estado Novo (1933-1968) και των μεταπολιτευτικών προγραμμάτων SAAL. Όταν φτάνει κανείς στο Parque das Nacoes λοιπόν κατ αρχήν εκπλήσσεται, εφόσον η ύπαρξη μιας τέτοιας περιοχής είναι το τελευταίο που περιμένει. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν στη Λισσαβόνα άλλες σύγχρονες παρεμβάσεις ή άλλοι, και μάλιστα τολμηροί, αρχιτεκτονικοί πειραματισμοί. Πρόκειται όμως για πολύ μικρότερης κλίμακας παρεμβάσεις ή ακόμη και για Από πάνω προς τα κάτω: 1.Η Μουραρία, τμήμα της παλιάς πόλης της Λισσαβόνας που δεν καταστράφηκε από το σεισμό του 1755, με το κάστρο Sao Jorge στην κορυφή. 2.Η πλατεία Pedro IV, αλλιώς Rossio, από τους κεντρικούς πυρήνες της ορθοκανονικής Baixa Pombalina (ανασχεδιασμένης μετά το σεισμό). 3. Η Πλατεία της Χιλής, επί της λεωφόρου Almirante Reis, βορειοανατολικά του κέντρου. Οι περιοχές αυτές αναπτύχθηκαν ως προάστια κατά τις αρχές του 20 ου αι. και τώρα είναι πλήρως εντεταγμένες στον αστικό ιστό. 33

Εξέλιξη της μορφολογίας και των συνθηκών κατοικίας καθώς προχωράμε από το κέντρο της Λισσαβόνας προς τα προάστια, και συγκεκριμένα προς τα βορειοανατολικά με κατάληξη την περιοχή του Parque das Nacoes. Οι φωτογραφίες, από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, είναι από τις εξής περιοχές: Alfama, Bairro Alto, Anjos, Alameda, Chelas, Alvalade, Encarnacao, Olivais Sul, Parque das Nacoes. Σε αυτές βλέπουμε τη διαφοροποίηση, κατ αρχάς, από την οργανική στη σχεδιασμένη πόλη, και κατά δεύτερον τις διαφορές στην αντίληψη περί κατοικίας: στη μορφολογία των κτηρίων, την κλίμακα τόσο των κτηρίων όσο και των εξωτερικών χώρων, ιδιωτικών αλλά και δημόσιων. Το κέντρο της Λισσαβόνας, και λόγω παλαιότητας, παρουσιάζει σχετική ομοιομορφία στους τύπους και τα ύψη των κτηρίων, καθώς και στους τύπους και τα μεγέθη των δρόμων ή των πλατειών. Φυσικά αναφερόμαστε στο εσωτερικό των διάφορων συνοικιών και όχι στους πιο κεντρικούς άξονες και πλατείες. Επίσης δεν ξεχνάμε την εξαίρεση της Alfama, του παλαιότερου σωζόμενου και κατοικούμενου τμήματος της πόλης, που ως τέτοιο διατηρεί την πολεοδομική του ιδιοτυπία. Στα προάστια εκτίνονται οργανωμένα συγκροτήματα, τα χαρακτηριστικά των οποίων ποικίλλουν με βάση την εποχή που κατασκευάστηκαν και τις εκάστοτε επικρατούσες αντιλήψεις. Έτσι έχουμε επιρροές της Κηπούπολης και του κινήματος της Γειτονιάς, επιρροές από το Μοντέρνο κίνημα, παραδείγματα συμμετοχικού σχεδιασμού, αλλά και παραδείγματα υπερτροφικής ανάπτυξης με τους κανόνες της διαχείρισης του real estate. 34

Δεξιά: Η περιοχή της Expo (σκιασμένη), σε σχέση με τις γειτονικές περιοχές. Διακρίνονται οι ισχυροί υπερτοπικοί κυκλοφοριακοί άξονες (κίτρινο),οι τοπικοί κύριοι άξονες που σε ένα βαθμό διαχωρίζουν τις περιοχές μεταξύ τους(κόκκινο), καθώς και, σχηματικά, οι διαφορετικοί βαθμοί κατάτμησης του αστικού χώρου είτε με τη μορφή τετραγώνων, όπου υπάρχουν, είτε με τη μορφή κτηριακών όγκων μέσα σε ελεύθερα οικόπεδα (ισχύει κυρίως για βιομηχανικές εγκαταστάσεις αλλά και για οργανωμένα συγκροτήματα όπως π.χ. στην Portela. Διακρίνονται οι χαράξεις που εισέρχονται και στην περιοχή της Expo, αλλά και οι αντιθέσεις που υπάρχουν κυρίως από άποψη κλίμακας. Η Rua Augusta, κεντρικός δρόμος της Baixa. μεμονωμένα κτήρια, τα οποία είτε βρίσκονται εντεταγμένα στον παλαιότερο ιστό που τα περιβάλλει είτε κραυγάζουν ακριβώς την αποσπασματικότητά τους. Η Λισσαβόνα όπως κάθε πόλη έχει τις αντιφάσεις της η ιστορία της συνέβαλε όμως στο να εμφανίζονται αυτές οι αντιφάσεις περισσότερο με τη μορφή εξαιρέσεων παρά να είναι ο κανόνας που μορφοποιεί την πόλη. Το Parque das Nacoes έτσι είναι κυριολεκτικά μία νησίδα στη μέση του πουθενά, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα «εμπορικού επιχειρηματικού πάρκου» που φυτεύτηκε στην πόλη της Λισσαβόνας χωρίς στην πραγματικότητα να εξελιχθεί μέσα από αυτήν. Άλλωστε είναι φανερό και μέσα από τη σύγκριση με τις γειτονικές περιοχές: μόλις διασχίσει κανείς την σιδηροδρομική γραμμή που περνάει από το σταθμό του Oriente βρίσκεται σε ένα άλλο κόσμο, με άλλη κλίμακα οικοπέδων, υψών και ελεύθερων χώρων και μόνο με ορισμένες συνεχιζόμενες χαράξεις να του θυμίζουν από πού βρέθηκε εκεί. Η πυκνή δόμηση της περιοχής του Parque das Nacoes. 35