ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 11: ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΝΟΜΙΑ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Τμήμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Οι όροι της αυτονομίας και της ετερονομίας διακρίνονται μεταξύ τους και παρουσιάζονται ως προς το περιεχόμενό τους, την πηγή τους, τα χαρακτηριστικά τους και την αντιστοιχία τους με τις βαθμίδες της πνευματικής ζωής του ανθρώπου. Επίσης, υπογραμμίζεται ότι η έννοια της αυτονομίας έχει εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο στη δυτική θεολογία, όπου ταυτίζεται με τον εγωκεντρισμό, από την Ορθόδοξη παράδοση, όπου συνδέεται με τη μεταμόρφωση του ανθρώπινου θελήματος από φίλαυτο σε φιλόθεο. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΝΟΜΙΑ. 5
(1/11) Αυτονομία και ετερονομία είναι δύο βασικοί όροι της ηθικής. Στην αυτονομία ο «νόμος» στον οποίο στηρίζεται η ηθική κρίση του ανθρώπου, αντλείται από τον εαυτό του χωρίς να μεσολαβεί κάποια εξωτερική αυθεντία. Στην ετερονομία ο «νόμος» στον οποίο στηρίζεται η ηθική κρίση του ανθρώπου, επιβάλλεται από κάποια εξωτερική αυθεντία με θρησκευτικό ή άλλο κύρος. Η αυτόνομη ηθική θεμελιώνεται στην αυτονομία, ενώ η ετερόνομη ηθική στην ετερονομία. 6
(2/11) Ετερόνομη ηθική είναι η θρησκευτική ηθική. Στηρίζεται στον θρησκευτικό νόμο ή στη θρησκευτική αυθεντία. Ο θρησκευτικός νόμος προέρχεται από τον Θεό ή τη θεία αρχή. Ο άνθρωπος προσαρμόζει τη ζωή του σύμφωνα με τον νόμο του Θεού. Η ηθική της Παλαιάς Διαθήκης είναι ετερόνομη. Ετερόνομη είναι και κάθε άλλη θρησκευτική ηθική, καθώς όλες επικαλούνται κάποια θρησκευτική αυθεντία, που έχει προσδιοριστική σημασία για τη ζωή των πιστών. Το ίδιο ισχύει και για τις ηθικές των διάφορων κοινωνικοπολιτικών συστημάτων. 7
(3/11) Αυτόνομη είναι η ηθική που δεν επικαλείται κάποια αυθεντία έξω από τον άνθρωπο, αλλά στηρίζεται στον άνθρωπο και προσπαθεί να τον βοηθήσει στον αυτοπροσδιορισμό του. Ο ηθικός νόμος αναζητείται στον ίδιο τον άνθρωπο. Μέτρο όλων των πραγμάτων γίνεται ο άνθρωπος. Η προτίμηση της αυτονομίας στον χώρο της ηθικής φαίνεται ορθή. Η ηθική συνδέεται με την ελευθερία του ανθρώπου και αποβλέπει στην τελείωσή του ως ελεύθερου προσώπου. Έτσι, φυσικό είναι να αποφεύγεται η υπαγωγή του σε εξωτερικούς νόμους και κανόνες, που μπορεί να είναι ξένοι προς τη φύση του. 8
(4/11) Την ύπαρξη κάποιου έμφυτου ηθικού νόμου αναγνωρίζει και η Εκκλησία. Ο νόμος αυτός συνδέεται με τη συνείδηση του ανθρώπου και εκφράζει τη φύση του. Ο άνθρωπος όμως δεν παραμένει στην κατά φύση κατάστασή του. Υποδουλώνεται στα πάθη και κατακερματίζει τη φύση του. Η δημιουργική του πλάση δεν τον εξαναγκάζει να πραγματοποιήσει τον σκοπό της ύπαρξής του. Μπορεί να ανατρέψει την ιεραρχία της ύπαρξης, να δημιουργήσει είδωλα ή να θεοποιήσει και τον εαυτό του ακόμα. Τότε χρησιμοποιεί ως μέτρο κρίσης όλων των πραγμάτων τον εαυτό του και μ αυτόν τον τρόπο πιστεύει ότι κερδίζει την ελευθερία και την αυτονομία του. 9
(5/11) Στους νεότερους χρόνους υπερτονίστηκε η έννοια της αυτονομίας. Ο ανθρωπισμός είδε τον άνθρωπο ως ελεύθερο και ανεξάρτητο άτομο, ενώ παράλληλα την πίστη στον Θεό την αντικατέστησε με την πίστη στον ανθρώπινο λόγο. Ο Κάντιος υπήρξε ο κυριότερος εκπρόσωπος της αυτόνομης ηθικής. Η ηθική του αποθεώνει την ανθρώπινη βούληση. Το καλό βρίσκεται στο άτομο ανεξάρτητα από την κοινωνία. Έτσι έχουμε τον γνωστό ατομισμό και υποκειμενισμό της δυτικής σκέψης, που καθιερώθηκε από τον Λούθηρο στη θεολογία και από τον Καρτέσιο στη φιλοσοφία. Το ίδιο ισχύει για τους υποστηρικτές της αυτόνομης ηθικής του 20ου αιώνα. Για τον Έριχ Φρομ μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος. Υπέρτατη αξία είναι η αγάπη του ατόμου για τον εαυτό του. Έτσι, η φιλαυτία προβάλλεται ως υπέρτατη ηθική αξία, ενώ ως αυτονομία εκλαμβάνεται η δουλεία στο εμπαθές εγώ. 10
(6/11) Η ανθρωπολογία που υπάρχει σε κάθε ηθική προσδιορίζει και τον χαρακτήρα του ανθρώπινου ήθους. Και εφόσον δεν υπάρχει καμία γενικά αποδεκτή ανθρωπολογία, δεν μπορεί να υπάρχει αυτόνομη ηθική. Με την αναφορά στην υποκειμενική κρίση του καθενός ανοίγει ο δρόμος για την αυθαιρεσία. Η αναζήτηση μιας καθαρά αυτόνομης ηθικής οδηγεί στον άκρατο ατομοκεντρισμό και στην πλήρη σύγχυση. Η αυτονομία αυτή προβάλλεται και ως η πρώτη αρχή της σύγχρονης Βιοηθικής, η οποία αποσκοπεί στην περιχαράκωση του ατόμου με σκοπό την περιφρούρηση του ατομικού του συμφέροντος και της ατομικής του ευημερίας. 11
(7/11) Υπάρχει όμως και ένα τρίτο είδος ηθικής που υπερβαίνει τη διαλεκτική διάκριση αυτονομίας και ετερονομίας. Η ηθική αυτή ξεκινά με την ετερονομία και οδηγείται στην αυτονομία. Αρχίζει με την τήρηση του θελήματος του Θεού που έρχεται απ έξω στον εκπεσμένο άνθρωπο. Τον καλεί στην κατά φύση κατάστασή του. Στη συνέχεια ο άνθρωπος εσωτερικεύει το θέλημα του Θεού και οδηγείται στην κατά φύση κατάστασή του. Το θέλημα του ανθρώπου γίνεται το θέλημα της ενιαίας ανθρώπινης φύσης. Τότε ο άνθρωπος δεν ζει τη διαίρεση της αμαρτίας αλλά την ενότητα της ανθρώπινης ελευθερίας. 12
(8/11) Η χριστιανική ηθική έχει δυναμικό χαρακτήρα. Τα επίπεδα ή τα στάδια της πνευματικής ζωής διακρίνονται συνήθως σε τρία: των δούλων, των μισθωτών και των ελεύθερων. Στα δύο πρώτα επίπεδα η χριστιανική ηθική εμφανίζεται ετερόνομη, ενώ στο τρίτο στάδιο αυτόνομη. Στο πρώτο επίπεδο ο πιστός ενεργεί δουλικά, στο δεύτερο ωφελιμιστικά, ενώ στο τρίτο με ελευθερία και ανιδιοτέλεια. Στο τρίτο επίπεδο η χριστιανική ηθική αποκαλύπτεται ως η ηθική της πραγματικής αυτονομίας. 13
(9/11) Η αληθινή αυτονομία καλλιεργείται στην Εκκλησία. Στην Εκκλησία νικιέται ο θάνατος και κερδίζεται η αληθινή ελευθερία, που καθιστά δυνατή την αυτονομία. Στην Εκκλησία όλοι διατηρούν την προσωπική τους ιδιαιτερότητα και την οντολογική ενότητά τους. Το ήθος του πιστού οικειώνεται το ήθος του Χριστού. Η αυθεντική ανθρωπολογία βρίσκεται στη Χριστολογία. Όσο περισσότερο προσεγγίζει ο άνθρωπος τον Χριστό, τόσο περισσότερο βρίσκει τον αληθινό του εαυτό και ζει την αληθινή ελευθερία. Αυτή κορυφώνεται με την ελευθερία από τον φόβο του θανάτου, που κάνει δυνατή τη μετάβαση από την ετερονομία στην αυτονομία. 14
(10/11) Ο αλλοτριωμένος άνθρωπος από τον νόμο της αμαρτίας, νομίζει ότι η χριστιανική ηθική προσδιορίζεται από «έτερο νόμο». Αυτός είναι ο νόμος της αγάπης, που υπαγορεύεται από την ίδια την ανθρώπινη φύση. Η αγάπη όμως για την οποία μιλάει η χριστιανική ηθική δεν έχει καμία σχέση με την ατομική ευημερία και τον ατομικισμό, αλλά με την αυταπάρνηση και την ταπείνωση. Έτσι, όταν ο Έριχ Φρομ υποστηρίζει ότι η αγάπη «είναι κάτι σύμφυτο στον άνθρωπο, που ακτινοβολεί από μέσα του», δεν εννοεί το ίδιο πράγμα με τη χριστιανική ηθική, η οποία προβάλλει ως πρότυπο τον Χριστό. 15
(11/11) Η μετάβαση από την ετερονομία στην αυτονομία πραγματοποιείται σταδιακά με σκληρούς ασκητικούς αγώνες. Για να το πετύχει αυτό ο άνθρωπος πρέπει να καταπολεμήσει τον εγωισμό του, να ανοιχθεί στην απεριόριστη αγάπη του Θεού, που φανερώθηκε εν Χριστώ. Η αυτονομία της ηθικής συνείδησης συμπίπτει με τη συνείδηση του παγκόσμιου ανθρώπου, που «συγχωρεί» μέσα του ολόκληρη την ανθρωπότητα. 16
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 18
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 19
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 20