ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ. Πρόσφυγες από την Κιλικία της Μικράς Ασίας, µέσα στο ατµό-

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Ο ελληνικός πληθυσµός πριν και µετά την άφιξη των προσφύγων του 1922 Από τους Βαλκανικούς πολέµους µέχρι και το 1928 ο πληθυσµός της Ελλάδας µεταβάλλεται συνεχώς ως αποτέλεσµα των επεκτάσεων των εδαφών της χώρας αλλά και της συρροής ελληνικών πληθυσµών από άλλες χώρες της ευρύτερης περιοχής. Από το 1913 έως το 1928 παρουσιάζεται αύξηση µεγαλύτερη του ενός εκατοµµυρίου, από 4.820.000 σε 6.205.000 κατοίκους, η οποία όµως κρύβει µια πολύ ευρύτερη πληθυσµιακή κίνηση, αφού οφείλεται τόσο στην εισροή νέων πληθυσµών όσο και στην έξοδο των µουσουλµανικών και εξαρχικών βουλγαρικών πληθυσµών κυρίως από τις περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης. Σε αυτή την κίνηση του πληθυσµού θα πρέπει να συνυπολογιστεί και ένας µικρότερος αλλά σηµαντικός αριθµός ορθοδόξων που κατέφυγαν στην Ελλάδα κατά τον Α Παγκόσµιο πόλεµο, επέστρεψαν στις εστίες τους µετά τις συνθήκες της ειρήνης και ξανάγιναν πρόσφυγες µετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο απολογισµός αυτής της κίνησης µετέβαλε σηµαντικά τους συσχετισµούς ανάµεσα σε «ντόπιους» και «επήλυδες» αλλά και ανάµεσα σε «Έλληνες» και «µη Έλληνες» κατοίκους του ελληνικού κράτους. Γενική εικόνα Από το 1907, έτος διεξαγωγής της πρώτης επιστηµονικής απογραφής του ελληνικού κράτους, έως το 1928, έτος της πρώτης ολοκληρωµένης απογραφής µετά την έλευση των προσφύγων, η µεταβολή της έκτασης της χώρας άγγιζε το 106%, του πληθυσµού το 136% και η πυκνότητα του πληθυσµού ανά τετραγωνικό χιλιόµετρο αυξήθηκε κατά 14,45%. Παράλληλα ενισχύθηκε το σχετικό πληθυσµιακό βάρος της Αθήνας και των περιχώρων, αφού σε κάθε 100 κατοίκους της χώρας το 1928 σχεδόν 13 διέµεναν στην Αθήνα και στα περίχωρά της, από 9,50 που ήταν το 1907. Η χώρα λοιπόν από το 1907 έως το 1928 µεγαλώνει σε έκταση και πληθυσµό και παράλληλα αρχίζει να γνωρίζει τα πρώτα δείγµατα ανάπτυξης των αστικών κέντρων, ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας. Όµως η εικόνα αυτή δεν απο- Πρόσφυγες από την Κιλικία της Μικράς Ασίας, µέσα στο ατµό-

τυπώνει παρά σε ένα µέρος την κύµανση των ίδιων µεγεθών στην εικοσαετία που παρεµβάλλεται και που αναδεικνύει τη σηµασία της εγκατάστασης των προσφύγων. Με την ενσωµάτωση των Νέων Χωρών η αύξηση της έκτασης περίπου κατά 139% ακολουθείται από αύξηση περίπου 110% του πληθυσµού και πτώση της πυκνότητας κατά 12 ποσοστιαίες µονάδες. Η περίοδος από το 1920 έως το 1928 σηµατοδοτεί εν µέρει την επαναφορά των προπολεµικών ισορροπιών και την προσαρµογή των Νέων Χωρών στο πρότυπο της Παλαιάς Ελλάδας. Η αύξηση σχεδόν κατά 30% της πυκνότητας του πληθυσµού αποτυπώνει την απώλεια της Ανατολικής Θράκης και την αµφίδροµη κίνηση των προσφυγικών πληθυσµών από και προς την Ελλάδα. Όπως φαίνεται στον πίνακα του Πάλλη για την εθνολογική σύνθεση του πληθυσµού, η απογραφή του 1928 δείχνει 267.000 λιγότερους µουσουλµάνους από το 1913 και 22.000 «βουλγαρίζοντες», δηλαδή Σλάβους της Μακεδονίας. Σε αυτούς µπορούν να προστεθούν µερικές χιλιάδες ακόµη από την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, που ανεβάζουν τον αριθµό των µουσουλµάνων προσφύγων περίπου σε 348.000 και προσθέτουν 27.000 Βούλγαρους πρόσφυγες της περιόδου 1919-1924. Σε σύνολο υπολογίζεται ότι, από το 1912 έως το 1924, 619.946 πρόσφυγες κατέφυγαν από την Ελλάδα στη Βουλγαρία και στην Τουρκία. Η αύξηση του ελληνικού πληθυσµού κατά 1.641.000 ψυχές οφείλεται σε συντριπτικό ποσοστό στα αλλεπάλληλα κύµατα προσφύγων που υπερκάλυψαν τη µείωση του πληθυσµού από το αντίστροφο προσφυγικό ρεύµα αλλά και τις ανθρώπινες απώλειες και Μεγάλη παρουσιάζεται η συγκέντρωση προσφύγων στην Έτος απογραφής Αύξηση έκτασης και πληθυσµού της Ελλάδας Έκταση σε τ. χλµ. Πληθυσµός Αύξηση Πυκνότητα / τ. χλµ. 1907 63.211 2.631.952 198.146 41,64 1920* 150.833 5.531.474 2.899.522 36,67 1928 130.199 6.204.684 673.210 47,66 *Συµπεριλαµβάνεται η Ανατολική Θράκη

την πτώση των ρυθµών ανάπτυξής του λόγω των απωλειών των πολυετών πολέµων και της αποχής του νεαρού άρρενος πληθυσµού από την αναπαραγωγική διαδικασία λόγω της στράτευσης. Στις στατιστικές αποτυπώνονται, εκτός από τις ποσοτικές µεταβολές του πληθυσµού, και οι ποιοτικές αλλαγές στις τοπικές κοινωνίες. Το 1928 σε όλα τα διαµερίσµατα της Ελλάδας οι κάτοικοι που γεννήθηκαν στο εσωτερικό ζουν σε ποσοστά µεγαλύτερα του 93% στον τόπο όπου γεννήθηκαν και διατηρούν δυνατούς δεσµούς εντοπιότητας, µε µόνη εξαίρεση τη Στερεά Ελλάδα όπου λόγω της πρωτεύουσας το ποσοστό κατεβαίνει περίπου σε 80%. Η ύπαρξη 1.159.311 ανθρώπων γεννηµένων στο εξωτερικό δηµιουργεί µια κραυγαλέα αντίθεση και µια τοµή στην κοινωνία που ξεφεύγει από το πλαίσιο της νοµικής, πολιτικής ή δηµοσιονοµικής αντί- Πίνακας εθνολογικής σύνθεσης του πληθυσµού της Ελλάδας κατά τα έτη 1913, 1920 και 1928 1913 1920* 1928 Μουσουλµάνοι 1. Τούρκοι 370.000 770.000 103.000 2. Αλβανοί 25.000 25.000 25.000 Σύνολο (1-2) 395.000 795.000 128.000 3. Βουλγαρίζοντες 104.000 139.000 82.000 4. Ισπανοεβραίοι 70.000 70.000 70.000 5. Ξένοι, Αρµένιοι 75.000 74.000 108.000 Σύνολο (1-5) 644.000 1.078.000 388.000 6. Έλληνες 4.176.000 4.458.000 5.817.000 Σύνολο 4.820.000 5.536.000 6.205.000 * Συµπεριλαµβάνεται η Ανατολική Θράκη Πηγή: Πάλλης 1933, σ. 23

ληψης του θέµατος. Αν υπολογίσει κανείς ότι σηµαντικό µέρος από τους επήλυδες έχει αποκτήσει απογόνους κατά τη βραχύχρονη εγκατάσταση στην Ελλάδα, µπορούµε να αντιληφθούµε τη βαρύτητα της παρουσίας των «ξενόφερτων» για τις ελλαδικές κοινωνίες του Μεσοπολέµου. Με τα στοιχεία που έχουµε είναι δύσκολο να υπολογίσουµε τον ακριβή αριθµό των προσφύγων που φθάνουν στην Ελλάδα από το 1913 έως το 1940, γιατί οι µόνες γενικές και καθολικές καταγραφές του προσφυγικού πληθυσµού γίνονται το 1928 στο πλαίσιο της γενικής απογραφής και το 1923 µε την ειδική απογραφή των προσφύγων που διενεργήθηκε από το Υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως. Πέραν τούτων έχουµε µόνο αποσπασµατικές και σε µεγάλο βαθµό έµµεσες πληροφορίες που αφορούν κατά πρώτο λόγο τα µεγέθη της περίθαλψης και της εγκατάστασης των προσφύγων για οικονοµικούς και δηµοσιονοµικούς λόγους. Για τη Μακεδονία και τη Θράκη τα στοιχεία είναι πλουσιότερα, γιατί ουσιαστικά το σύνολο του πληθυσµού πρέπει να ενταχθεί στο νέο γραφειοκρατικό σύστηµα που δηµιουργείται για να ενσωµατώσει τις Νέες Χώρες. Το 1923 απογράφονται στη µη υποχρεωτική απογραφή των προσφύγων 786.431 πρόσφυγες που συγκεντρώνονται στη συντριπτική τους πλειονότητα στα διαµερίσµατα και στις Γενικές Διοικήσεις γύρω από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Στην Επαρχία Αττικής εγκαθίστανται 123.435 πρόσφυγες, το 15,7%, ενώ στην Επαρχία Θεσσαλονίκης 99.007, δηλαδή το 12,59% του συνόλου. Στην απογραφή του 1928, τη µόνη γενική απογραφή στην οποία οι πρόσφυγες απογράφονται ως ξεχωριστή κατηγορία, ο αριθµός τους ανέρχεται συνολικά σε 1.221.849 πρόσωπα από τα οποία µόνο τα 151.892 δήλωσαν ότι ήρθαν πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή. Η συντριπτική τους πλειονότητα, 52,24%, είναι εγκατεστηµένη στο Διοικητικό Διαµέρισµα της Μακεδονίας και ένα σηµαντικό ποσοστό, 25,06%, στο αντίστοιχο Στερεάς Ελλάδας και Εύβοιας. Η παρουσία των προσφύγων άλλαξε την εικόνα του πληθυσµού στους τόπους όπου έλαβε χώρα οµαδική εγκατάσταση, αλλά µόνο σε τέσσερις περιφέρειες µετέβαλλε σηµαντικά τη δοµή του πληθυσµού µε ποσοστά ανώτερα του 10% στην επικράτειά τους. Η ανακατανοµή των προσφύγων «ευνόησε» τον εποικισµό των συνοριακών περιοχών στη Βόρεια Ελλάδα, στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στη Στερεά Ελλάδα. Ιστορική φωτογραφία όπου απεικονίζονται πρόσφυγες, Πανοραµική άποψη της συνοικίας µε τα προσφυγικά σπίτια

Πρόσφυγες που απογράφηκαν στην ειδική απογραφή προσφύγων τον Απρίλιο του 1923 Διαµερίσµατα και Γενικαί Διοικήσεις % Άρρενες Θήλεις Σύνολον Θεσσαλονίκης 20,65 74.911 87.507 162.418 Στερεάς Ελλάδος και Εύβοιας 20,10 66.120 91.956 158.076 Θράκης 12,70 47.906 52.007 99.913 Ανατολικής Μακεδονίας 10,26 38.471 42.220 80.691 Λέσβου 7,31 26.114 31.394 57.508 Πελοποννήσου 5,96 20.322 26.519 46.841 Θεσσαλίας και Άρτης 4,33 14.710 19.315 34.025 Κρήτης 3,66 12.611 16.210 28.821 Χίου 3,60 12.315 15.997 28.312 Ιονίων Νήσων 3,24 10.298 15.157 25.455 Σάµου 2,72 9.194 12.181 21.375 Κυκλάδων Νήσων 2,40 7.620 11.230 18.850 Δυτικής Μακεδονίας 1,55 5.661 6.503 12.164 Ηπείρου 1,52 5.060 6.922 11.982 Σύνολο 100,00 351.313 435.118 786.431 Πηγή: Βασίλειον της Ελλάδος. Υπουργείον Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως Τµήµα Στατιστικής, «Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ Απρίλιον 1923. Αριθµός προσφύγων κυρωθείς διά του από 18 Οκτωβρίου 1923 Β. Διατάγµατος», Αθήνα 1923 Πρόσφυγες στην Πούντα της Σµύρνης ετοιµάζονται να επιβι-

Η υπερτονισµένη «εθνική» διάσταση του εγχειρήµατος της προσφυγικής εγκατάστασης παραγνωρίζει τις τοπικές οικολογικές και οικονοµικές ιδιαιτερότητες που οδήγησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων. Η τόνωση του ελληνικού στοιχείου στη Μακεδονία και στη Θράκη ήρθε ως αποτέλεσµα της διανοµής των εδαφών της Οθωµανικής αυτοκρατορίας στα εθνικά κράτη και της συνακόλουθης διαδικασίας έξωσης των αλλοεθνών πληθυσµών. Όµως η εγκατάσταση των προσφύγων κατά τόπους καθορίστηκε και από άλλες αναγκαιότητες. Η διαθεσιµότητα της γης και της στέγης υπήρξε η αναγκαία συνθήκη για την εγκατάσταση των προσφύγων. Μεγάλες γαιοκτησίες που µπορούσαν να τύχουν διαχείρισης Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά την απογραφή του 1928 Διαµερίσµατα Πρόσφυγες Πρόσφυγες /1.000 κατ. Κατανοµή % Μακεδονίας 638.253 451,87 52,24 Στερεάς Ελλάδος και Εύβοιας 306.193 192,23 25,06 Θράκης 107.607 354,94 8,81 Νήσων Αιγαίου 56.613 183,97 4,63 Θεσσαλίας 34.659 70,27 2,84 Κρήτης 33.900 87,73 2,77 Πελοποννήσου 28.362 26,93 2,32 Ηπείρου 8.179 26,16 0,67 Κυκλάδων Νήσων 4.782 36,87 0,39 Ιονίων Νήσων 3.301 15,49 0,27 Σύνολο 1.221.849 196,92 100,00

από το ελληνικό κράτος βρίσκονταν κυρίως σε περιοχές όπου προϋπήρχαν τσιφλίκια και µεγάλες ιδιοκτησίες θρησκευτικών ιδρυµάτων, µουσουλµανικών ή χριστιανικών. Χαρακτηριστικό παράδειγµα για τα τελευταία αποτελεί η Χαλκιδική, όπου αναπτύχθηκε µια σειρά από προσφυγικούς οικισµούς σε εδάφη µετοχίων των µονών του Αγίου Όρους. Στη Μακεδονία και στη Θράκη η µετατροπή των βοσκότοπων σε χωράφια και η προοπτική δηµιουργίας νέων καλλιεργήσιµων εδαφών µε αποξηραντικά και εγγειοβελτιωτικά έργα δηµιουργούσε ευνοϊκές προοπτικές για να στεριώσουν οι πρόσφυγες στις νέες εστίες τους. Ανάλογες συνθήκες διαµορφώνονταν στη νότια Ελλάδα, σε περιοχές όπου είχαν διατηρηθεί µεγάλες ιδιοκτησίες µετά την Επανάσταση του 1821, όπως η Αττική και η Εύβοια επίσης διαµορφώνονταν προοπτικές βελτίωσης της γης, όπως στη Βοιωτία, ή υπήρχε η δυνατότητα επέκτασης της καλλιεργήσιµης γης και της µικρής ιδιοκτησίας εις βάρος δασικών εκτάσεων και των κτηµάτων του Στέµµατος, όπως στη βόρεια και ανατολική Αττική. Σηµαντικός παράγοντας για την εγκατάσταση των προσφύγων υπήρξε, εκτός από τη διαθεσιµότητα της γης, η δυνατότητα απορρόφησής τους σε αγροτικές ή βιοµηχανικές εργασίες. Πολύ σύντοµα, µετά τη Μικρασιατική καταστροφή, ενώσεις εργοδοτών διεκδικούν από την κεντρική εξουσία την εγκατάσταση προσφύγων για να διευρύνουν την αγορά φθηνής εργασίας στα τοπικά βιοµηχανικά κέντρα και στις περιοχές ανάπτυξης της συγκέντρωσης και επεξεργασίας εµπορικών γεωργικών καλλιεργειών, όπως ο καπνός. Εκτός από την Αττική και την περιοχή της Θεσσαλονίκης, η Καβάλα, η Ξάνθη, ο Βόλος, η Ερµούπολη, η Καλαµάτα, η Πάτρα, το Αίγιο, το Άργος, το Ναύπλιο και το Αγρίνιο υποδέχονται το νέο προλεταριάτο του προσφυγικού κόσµου. Κοµµάτι στη διανοµή της προσφυγικής εργασίας διεκδικούν και τα νησιά του Αιγαίου µε παράδοση στις µικρές µεταποιητικές µονάδες, στη βυρσοδεψία, στη σαπωνοποιία, στα κεραµεία. Μία άλλη σηµαντική παράµετρος που αναδεικνύεται είναι η ύπαρξη κέντρων υποδοχής και η προηγούµενη σχέση των προσφύγων µε λιµάνια και πόλεις που αποτέλεσαν σταθµούς πρόσκαιρης φιλοξενίας των προσφύγων ή προσωρινής εγκατάστασής τους κατά τους διωγµούς του Α Παγκοσµίου πολέµου και την περιπλάνηση των πρώτων χρόνων µετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Για παράδειγµα, οι πρόσφυγες της Ηπείρου αποβιβάζονται στα λιµάνια της Πρέβεζας και της Ηγουµενίτσας, ενώ τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου υποδέχονται αλλεπάλληλα κύµατα προσφύγων από τις

απέναντι ακτές και από την Προποντίδα, που διαφεύγουν πολλές φορές µε ίδια µέσα και ανεξάρτητα από τις µαζικές µετακινήσεις µε µεγάλα πλοία και σιδηροδροµικούς συρµούς. Ανάλογα διαµορφώθηκε η κατάσταση στη Θράκη, όπου ολόκληρα χωριά µεταφέρθηκαν σε µικρή απόσταση στις περιοχές εντεύθεν του ποταµού Έβρου µε υποζύγια ή πεζή. Σε κάθε περίπτωση η διαµόρφωση του χάρτη των προσφυγικών εγκαταστάσεων στην Ελλάδα δεν µπορεί να γίνει κατανοητή ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ιστορίες των επιµέρους προσφυγικών κυµάτων και των περιπλανήσεων κάθε προσφυγικής κοινότητας, ιδιαίτερα των οµάδων που βίωσαν την προσφυγιά κατά τον Α Παγκόσµιο πόλεµο, την παλιννόστηση κατά τον Μικρασιατικό πόλεµο και την οριστική προσφυγιά µετά το 1922. Τα κύµατα των προσφύγων Στη στατιστική του 1928 ο αριθµός των προσφύγων που δήλωσαν άφιξη πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή είναι σαφώς µικρότερος από τον αριθµό όσων βρέθηκαν στη θέση του πρόσφυγα στα χρόνια που προηγήθηκαν του 1922. Είναι ενδεικτικό ότι µόνο στη Λέσβο ο αριθµός των προσφύγων από το 1916 έως το 1919 κυµαίνεται από 47.680 έως 38.983, στη Χίο από 17.000 έως 18.000 και µόνο το 1916 οι πρόσφυγες στη Σάµο αριθµούν 15.187 πρόσωπα. Νωρίτερα, το 1914, περισσότεροι από 80.000 πρόσφυγες, στην πλειονότητά τους από τη Θράκη, έτυχαν της περίθαλψης των αρµόδιων θεσµών. Είναι εµφανές ότι οι αριθµοί της στατιστικής του 1928 δεν υπολογίζουν την πρώτη είσοδο των προσφύγων από την Οθωµανική αυτοκρατορία, γιατί οι περισσότεροι επέστρεψαν στις εστίες τους µετά την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης και των µικρασιατικών παραλίων από τον ελληνικό στρατό και την προσάρτηση της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης µε τη συνθήκη του Νεϊγύ. Τα πρώτα κύµατα προσφύγων που εγκαθίστανται προέρχονται από τον Καύκασο και τις βαλκανικές χώρες. Οι πρόσφυγες του Καυκάσου, κατά κανόνα Πόντιοι, άρχισαν να φθάνουν το 1913, ενώ ο σηµαντικότερος όγκος τους µεταφέρεται στην Ελλάδα µαζί µε πρόσφυγες από τη Νότια Ρωσία µε τις ενέργειες µιας ειδικής επιτροπής υπό τη διεύθυνση του Νίκου Καζαντζάκη, µετά την Οκτωβριανή επανάσταση, το 1919-1920. Πολλοί από αυτούς προέρχονται από το Καρς, το Αρδαχάν και άλλες περιοχές του Κατά τις πρώτες αφίξεις των προσφυγικών οικογενειών στην Οι µεταποιητικές µονάδες βυρσοδεψίας, σαπωνοποιίας και

Πόντου, και ακολούθησαν τον ρωσικό στρατό κατά την αποχώρησή του από τις περιοχές που κατέλαβε κατά τον Παγκόσµιο πόλεµο. Σηµαντικός αριθµός προσφύγων ήδη είχαν καταφύγει στη Μακεδονία από τις περιοχές που ενσωµατώθηκαν στη Σερβία και στη Βουλγαρία µετά τους Βαλκανικούς πολέµους. Από το 1919 σηµαντικός αριθµός προσφύγων από τη Βουλγαρία θα µετακινηθούν προς την Ελλάδα στο πλαίσιο µιας εθελοντικής ανταλλαγής πληθυσµών, η οποία διήρκεσε πολλά χρόνια. Το 1914 αποτελεί ορόσηµο για τους µικρασιατικούς και θρακικούς πληθυσµούς, γιατί ξεκινά ο λεγόµενος πρώτος διωγµός ως συνέπεια των ελληνοτουρκικών προστριβών για εδαφικούς λόγους και στο πλαίσιο της εκκένωσης στρατηγικών περιοχών της αυτοκρατορίας από τον ορθόδοξο πληθυσµό. Μόνο µικρό µέρος εγκαθίσταται οριστικά στη Μακεδονία µέχρι τη Μικρασιατική καταστροφή, αλλά η εµπειρία του πρώτου διωγµού προικίζει τους µετέπειτα πρόσφυγες µε µια χρήσιµη εµπειρία επιβίωσης στην προσφυγιά και τους εξοικειώνει µε τόπους στους οποίους καταφεύγουν µετά το 1922. Η αποχώρηση των γαλλικών και ιταλικών στρατευµάτων από τη Μικρά Ασία το 1921 δηµιουργεί το πρώτο κύµα προσφύγων του Μικρασιατικού πολέµου από την Κιλικία και τα νοτιοδυτικά µικρασιατικά παράλια. Από τον Πόντο και τις περιοχές που βρίσκονται στο θέατρο των επιχειρήσεων δηµιουργούνται επιµέρους προσφυγικά ρεύµατα προς τα κέντρα διοίκησης του ελληνικού στρατού κατοχής, τα λιµάνια και την Κωνσταντινούπολη. Πριν από την κατάρρευση του µετώπου ένας σηµαντικός αριθµός προσφύγων δεν έχει άλλη διέξοδο παρά την προώθησή του σε ασφαλές ελληνικό έδαφος. Η οριστική ήττα προσφυγοποιεί εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνορθόδοξους της Ανατολίας, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις υπήρξαν ήδη πρόσφυγες στο παρελθόν. Οι 786.431 πρόσφυγες της απογραφής του 1923 αποτελούν ένα µέρος αυτού του προσφυγικού ρεύµατος για το οποίο είναι δύσκολο να υπάρξει ακριβής εκτίµηση. Οι περισσότεροι περιπλανώνται για αρκετό διάστηµα από τόπο σε τόπο αναζητώντας κατάλυµα, µέσα επιβίωσης και προσπαθώντας να επανενωθούν µε τις οικογένειες και τις κοινότητες προέλευσής τους. Όσοι αποµένουν στα τουρκικά εδάφη θα γίνουν αντικείµενο διαπραγµάτευσης µαζί µε τους µουσουλµάνους της Ελλάδας και θα αποτελέσουν µια διακριτή οµάδα στον προσφυγικό κόσµο, αυτή των ανταλλαξίµων, από τη σύµβαση της ανταλλαγής που Πρόσφυγες από την Ιωνία της Μικράς Ασίας βρίσκουν κατα- Οι Πόντιοι του Καυκάσου ξεκινούν να έρχονται στην Ελλάδα

ρύθµιζε τα της µετάβασής τους στην Ελλάδα. Οι ανταλλάξιµοι, σαφώς µικρότερη πληθυσµιακά οµάδα µε περίπου 150.000 µέλη, προέρχονται από την Καππαδοκία, την Πόλη και τον Πόντο και αποχωρούν οργανωµένα από τα µεγάλα λιµάνια του νότου, Μερσίνα και Αττάλεια, και του Πόντου µε ενδιάµεσο σταθµό, στη δεύτερη περίπτωση, την Κωνσταντινούπολη. Η άφιξή τους σε κεντρικά λιµάνια δεν τους επιφυλάσσει την καλύτερη εγκατάστασή τους, αφού προωθήθηκαν υπό την πίεση του κορεσµού και της εξάντλησης πολλών περιθωρίων για την εγκατάστασή τους. Η αποχώρηση των ανταλλαξίµων ολοκληρώνεται τον Δεκέµβριο του 1924, αφού στις 17 του µηνός αποπλέει το τελευταίο πλοίο µε ορθόδοξους πρόσφυγες από τη Μερσίνα και στις 26 του ίδιου µήνα το αντίστοιχο µε µουσουλµάνους από τη Θεσσαλονίκη. Μικρές οµάδες Ποντίων ανταρτών εγκλωβίζονται στον Πόντο, αλλά τελικά διαφεύγουν προς τη Σοβιετική Ένωση και την Ελλάδα. Έως το 1927 έχει ολοκληρωθεί η επιστροφή των αιχµαλώτων του Μικρασιατικού πολέ- µου, στρατιωτών και πολιτών, και έχουν εκδιωχθεί από την Κωνσταντινούπολη οι Έλληνες που θεωρήθηκαν ότι δεν αποτελούσαν το µόνιµα εγκατεστηµένο στοιχείο στην περιοχή. Μικρότερα ρεύµατα προσφύγων θα ακολουθήσουν στη δεκαετία του 30, από την Κωνσταντινούπολη το 1932 και από τη Σοβιετική Ένωση την περίοδο 1937-1939. Ο πόλεµος του 1940 κλείνει την περίοδο του Μεσοπολέµου που µπορεί να χαρακτηριστεί η περίοδος των προσφύγων. Προσφυγικές τοπικές και πολιτισµικές οµάδες Παρά την, σε µεγάλο βαθµό, κοινή µοίρα τους οι πρόσφυγες δεν αποτέλεσαν ποτέ µια συµπαγή οµάδα. Μπορούν να διακριθούν σε οµάδες µε θεσµικά, νοµικά, γεωγραφικά, κοινωνικά και πολιτισµικά κριτήρια. Μια πρώτη θεσµική διάκριση είναι αυτή ανάµεσα στους πρόσφυγες και τους ανταλλαξίµους, των οποίων η θέση, η ιστορία και τα συµφέροντα δεν ταυτίζονται απαραίτητα. Μια σηµαντική υποκατηγορία και περιστασιακά µια τρίτη οµάδα αποτελούν οι Έλληνες υπήκοοι, οι οποίοι διέµεναν στην Οθωµανική αυτοκρατορία, εκδιώχθηκαν αλλά δεν είναι σαφής η θεσµική τους θέση και τα δικαιώµατά τους ως προσφύγων αµφισβητούνται από το ελληνικό κράτος. Η πολιτειακή τους υπόσταση παραµένει επί µακρόν συγκεχυµένη, ενώ οι ίδιοι σπανίως διεκδικούν την ταυτότητα του παλιοελλαδίτη αντί αυτή του πρόσφυγα. Κατά τη δεκαετία του Αναµνηστική φωτογραφία της Επιτροπής Ανταλλαγής Πληθυ- Στιγµιότυπο ανταλλαγής αιχ- µαλώτων, όπου διακρίνονται

20 τόσο οι ανταλλάξιµοι µε την ΠΟΑΔΑ (Προσφυγική Οργάνωση Αµύνης Δικαιούχων Ανταλλαξίµων) όσο και οι Έλληνες υπήκοοι µε τον Σύνδεσµο Ελλήνων Υπηκόων εκ Τουρκίας οργανώνονται για να πιέσουν για τα συµφέροντά τους. Μία ακόµη ιδιαίτερη κατηγορία συγκροτούν όσοι κατέφυγαν στο εξωτερικό ή οι µετανάστες που δεν ήταν δυνατόν να επιστρέψουν στην Τουρκία µετά την ανταλλαγή των πληθυσµών. Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται και τα παιδιά που διοχετεύτηκαν από ορφανοτροφεία και ανθρωπιστικές οργανώσεις στη Γαλλία και στις ΗΠΑ. Η διάκριση προσφύγων και ανταλλαξίµων σε µεγάλο βαθµό χωρίζει την πλειονότητα των Καππαδοκών και µέρος των Ποντίων από τους Μικρασιάτες των παραλίων και τους Θρακιώτες. Η γεωγραφική προέλευση των προσφύγων γίνεται εµφανής στα πρώτα χρόνια τουλάχιστον και σε µια σειρά εξωτερικών χαρακτηριστικών, όπως στην αµφίεση, στους χορούς και στη γλώσσα ή στη διάλεκτο επικοινωνίας. Στην απογραφή του 1928 υπάρχει διάκριση ανάµεσα στη Μικρά Ασία, στη Θράκη, στον Πόντο, στη Βουλγαρία, στον Καύκασο, στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρωσία κ.ο.κ., αλλά δεν δίνεται σηµασία στη διάκριση εσωτερικά της Μικράς Ασίας, ούτε είναι σαφές γιατί διαχωρίζονται οι Πόντιοι και όχι οι Καππαδόκες για παράδειγµα. Τέλος δεν πρέπει να παραγνωρίζουµε ότι µαζί µε τους Ελληνορθόδοξους πρόσφυγες κατέφυγαν στην Ελλάδα Αρµένιοι και λιγοστοί Κιρκάσιοι και Ασσύριοι. Σηµαντικό στοιχείο διαφοροποίησης ακόµα και για πρόσφυγες που προέρχονται από κοντινές περιοχές αποτελεί η µητρική γλώσσα και η χρήση άλλων γλωσσών εκτός της ελληνικής στην καθηµερινή ζωή. Σηµαντικό µέρος των προσφύγων έχει ως µητρική την τουρκική γλώσσα, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τουλάχιστον οι άντρες είναι δίγλωσσοι. Η τουρκοφωνία αγνοείται συνήθως ως παράµετρος της εγκατάστασης των προσφύγων, αφού δεν αποτελούσε στοιχείο σύνδεσης µε τον τουρκικό εθνικισµό, αλλά αποτέλεσε παράγοντα αποµόνωσης πολλών αγροτικών κυρίως κοινοτήτων και επιβράδυνε την αφοµοίωση των συγκεκριµένων οµάδων. Ακόµα και το καταληκτικό -ογλού των επωνύ- µων πολλών προσφύγων αποτελούσε αντικείµενο αρνητικής συµπεριφοράς και σε πολλούς επιβλήθηκε ή υπαγορεύτηκε η ελληνοποίηση του ονόµατός τους. Στις γλωσσικές ιδιαιτερότητες εντάσσονται και οι ελληνόφωνοι ποντιακοί πληθυσµοί και οι µικρότερες ελληνόφωνες γλωσσικές οµάδες της Καππαδοκίας. Η γλώσσα συνδυαζόταν σε µεγάλο βαθµό µε την κοινωνική προέλευση και την ανά- Προσφυγοπούλες σε εργαστήριο κεντητικής και ραπτικής, σε

πτυξη της ελληνικής εκπαίδευσης στη Μικρά Ασία. Οι πληθυσµοί των παράλιων πόλεων και οι εµπορικές τάξεις του συνόλου της Ανατολίας ζούσαν σε σαφώς πιο ανεπτυγµένα γλωσσικά περιβάλλοντα, όπου αναπτυσσόταν η ελληνική γλώσσα, ιδιαίτερα στην κανονικοποιηµένη εκπαιδευτική και γραφειοκρατική εκδοχή της. Οι ελληνοµαθείς οµάδες αποκτούν σαφές προβάδισµα για την ένταξή τους στις γραφειοκρατικές δοµές της αποκατάστασης και αναπτύσσουν αποτελεσµατικότερες στρατηγικές ατοµικής και συλλογικής αποκατάστασης. Παρά το γεγονός ότι η παίδευση των προσφύγων υπολείπεται κατά πολύ του θρύλου που αναπτύσσουν ιδιαίτερα οι Σµυρνιοί και οι Πόντιοι στα χρόνια που ακολουθούν, τα ποσοστά της εγγραµατοσύνης και για τα δύο φύλα είναι ανώτερα από τα αντίστοιχα ποσοστά του συνολικού πληθυσµού, ενώ σίγουρα υποκαταγραφόταν η οθωµανική-τουρκική εκπαίδευση. Οι επιβιώσαντες της καταστροφής της Σµύρνης ακολουθούν Άνδρες, γυναίκες και παιδιά στους προσφυγικούς συνοικισµούς Συνοικία Σύνολο Ηλικίες 0 16 ετών 16 + ετών Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Κοκκινιά 5.700 5.300 7.200 11.100 29.300 Καισαριανή 2.000 1.900 2.400 4.300 10.600 Ν. Ιωνία 3.000 3.000 4.000 6.400 16.400 Βύρωνας 1.500 1.600 2.400 4.500 10.000 (Χίρσον Ρενέ, «Κληρονόµοι της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η κοινωνική ζωή των µικρασιατών προσφύγων στον Πειραιά», Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2004, σ. 96)

Ένας κοινός τόπος για την περίοδο είναι η µεγάλη ανισορροπία ανάµεσα στον ανδρικό και γυναικείο πληθυσµό που αναφέρεται σε πολλές αναφορές και αφηγηµατικές πηγές. Σύµφωνα µε τα απογραφικά δεδοµένα το 1928 η αναλογία αρρένων και θηλέων δεν είναι συντριπτική για κανένα φύλο και τα δεδοµένα είναι παρόµοια για τον προσφυγικό και τον µη προσφυγικό πληθυσµό. Η υπεροχή του θηλυκού πληθυσµού στις ηλικίες 15-39 ετών είναι αποτέλεσµα του πολέµου, αλλά φαντάζει στους συγχρόνους πολύ ευρύτερη από την αριθµητική της διάσταση εξαιτίας της αυξηµένης παρουσίας και δράσης των γυναικών στον εξωοικιακό χώρο και γιατί ακόµη και µια µικρή ανισορροπία επηρεάζει ενδεχοµένως τα σχεδόν κλειστά συστήµατα επιλογής συζύγων και σύναψης συνοικεσίων. Στη µικρή κλίµακα έχει παρατηρηθεί ότι όπου έχουµε µεγάλη συγκέντρωση προσφυγικού πληθυσµού και υψηλά ποσοστά παρουσίας προσφύγων στο σύνολο του πληθυσµού η σχέση αρρένων προς θήλεα προσεγγίζει το 1:1 σε αντίθεση µε περιοχές σποραδικής και παροδικής εγκατάστασης όπου ανάλογα µε τη συγκυρία συγκεντρώνονται µονοµερώς µέλη του ενός φύλου. Η ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας στα προσφυγικά Γράφηµα προσφύγων Νέας Κίου Σηµαντικοί δείκτες για τη δηµογραφία και την αναπαραγωγή του πληθυσµού γνωρίζουν κορύφωση στα χρόνια που ακολουθούν τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο πολλαπλασιασµός των γεννήσεων εξισορροπεί τις σηµαντικές απώλειες από την ταλαιπωρία των περιπλανήσεων, τις επιδηµίες και τον λιµό, και την κάµψη δεικτών κατά τη δεκαετία των πολέµων. Από το 1925 η υπεροχή των γεννήσεων έναντι των θανάτων φθάνει στα υψηλότερα σηµεία του δείκτη για την ελληνική δηµογραφία µε τιµές έως και πάνω από 1,6%, συντριπτική αύξηση σε σχέση µε τιµές κάτω από 5% που εµφανίζονται για τα προηγούµενα χρόνια. Η µικρή αύξηση των γάµων δείχνει ότι σε µεγάλο βαθµό ο δυνα- µισµός του ελληνικού πληθυσµού οφείλεται στην αύξηση του αριθµού των παιδιών, συνέπεια της προηγούµενης καταστροφής και της δηµιουργίας µιας ευρείας κοινωνικής κατηγορίας µικροϊδιοκτητών στην πόλη και στην ύπαιθρο. Η δηµογραφική έκρηξη κατά το β µισό της δεκαετίας του 1920 αποτελεί µία από τις πιο ασφαλείς ενδείξεις για την πιο πετυχηµένη υποδοχή µαζικού προσφυγικού κύµατος της εποχής.

Θεσµικό πλαίσιο υποδοχής. Περίθαλψη και φιλανθρωπία Η µόνιµη ανάγκη περίθαλψης προσφύγων από τους Βαλκανικούς πολέµους έως τη Μικρασιατική καταστροφή προκάλεσε την επινόηση λύσεων και τη δηµιουργία ειδικών θεσµών και ρυθµίσεων που δοκιµάστηκαν σε δύσκολες συνθήκες µέχρι την εφαρµογή τους στα µετά το 1922 χαοτικά µεγέθη του προσφυγικού ρεύµατος. Το 1914 συστήνεται στη Θεσσαλονίκη η Κεντρική Επιτροπή προς Περίθαλψιν και Εγκατάστασιν των εν Μακεδονία Εποίκων Οµογενών µε τµήµατα περίθαλψης, γεωργικής εγκατάστασης, στατιστικής, µηχανικού, γεωµετρικό και ιατρικής περίθαλψης. Το είδος των τµηµάτων δείχνει διάθεση για πλήρη περίθαλψη και εγκατάσταση των προσφύγων µέσω του εποικισµού των κατακτηµένων εδαφών. Στην ίδια κατεύθυνση του εποικισµού κινούνται µια σειρά από νοµοθετικές ρυθµίσεις, όπως το νοµοθετικό διάταγµα της 25.1.1913 και ο νόµος ΔΡΛΔ, που απαγορεύουν τις δικαιοπραξίες επί ακινήτων στις Νέες Χώρες, ο νόµος 262 της 10/22.5.1914, που κηρύττει εγκαταλειµµένες τις περιουσίες των προσφύγων από την Ελλάδα και επιτρέπει την εγκατάσταση εκεί των Ελλήνων προσφύγων, καθώς και το διάταγµα της Προσωρινής Κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης (αρ. 808 µετέπειτα νόµος 1073 της 18/11Νοεµβρίου 1917) «Περί απαγορεύσεως εµπορίας και δικαιοπραξιών προς υπηκόους εχθρικών Κρατών εγκαταλελειµένων ακινήτων εν ταις Νέαις Χώραις». Το 1916 η επαναστατική Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης ιδρύει την Ανώτατη Διεύθυνση Περιθάλψεως οικογενειών επιστράτων και προσφύγων που αναλαµβάνει ευρύτερο ρόλο, ενταγµένο στο πλαίσιο του πολέµου. Τον ίδιο ρόλο καλείται να παίξει και η Υπηρεσία Δηµόσιας Αντιλήψεως της Ελληνικής Διοικήσεως Σµύρνης η οποία περιθάλπει πρόσφυγες πολλών εθνοτήτων, αλλά µοιραία κυρίως Έλληνες και Αρµενίους. Το 1917 µε το διάταγµα της 14.6.1917 και τον νόµο 748 της 19.8.1917 ιδρύεται το Υπουργείο Περιθάλψεως που διαδέχεται τη Διεύθυνση Περιθάλψεως. Η συγχώνευσή του µε τη Διεύθυνση Υγιεινής και Δηµοσίας Αντιλήψεως στο Υπουργείο Υγιεινής Προνοίας και Αντιλήψεως το 1922 δηµιουργεί τον έναν από τους δύο κύριους φορείς διαχείρισης των προσφύγων στην Ελλάδα ο δεύτερος είναι το αυτόνοµο από το 1917 Υπουργείο Γεωργίας. Το Υπουργείο Περιθάλψεως αναλαµβάνει το έργο της παλιννόστησης των Οι φορείς αποκατάστασης προσφύγων φρόντιζαν για την προ-

προσφύγων του Α Παγκοσµίου πολέµου στη Μικρά Ασία και στη Θράκη µε προνοιακή λειτουργία περιορισµένη αυστηρά µόνο στην επαρχία της Περγάµου. Με την έκρηξη του προσφυγικού προβλήµατος το Υπουργείο Υγιεινής Προνοίας και Δηµοσίας Αντιλήψεως δεν αποτελεί ούτε το µόνο ούτε τον κεντρικό θεσµό διαχείρισης του προσφυγικού ζητήµατος, κυρίως λόγω των νοµικών και δηµοσιονοµικών παραµέτρων του. Ακόµη δεν έχει διερευνηθεί και δεν έχει εκτιµηθεί η συµβολή του υπουργείου στην περίθαλψη των πρώτων µηνών σε άλλους τοµείς εκτός της στέγασης. Οι νοµαρχίες, οι δήµοι και οι ιδιωτικοί φορείς θα αναλάβουν να καλύψουν τις πρώτες ανάγκες των προσφύγων όπου τα πράγµατα δεν αφήνονται στην αυτορύθµιση ή στην τύχη. Τα σηµαντικότερα προβλήµατα ήταν η προώθηση στην αγορά ή στους πρόσφυγες των τεράστιων αναγκαίων ποσοτήτων εφοδίων, η εξασφάλιση νερού και η αποτροπή επιδηµιών. Η αποτελεσµατικότητα της κρατικής παρέµβασης περιορίζεται στον τοµέα της αποτροπής µε διοργάνωση καραντίνας, συστηµατικό εµβολιασµό υπολογίζονται µισό εκατοµµύριο εµβολιασµοί έως τον Απρίλιο του 1923 και εκτεταµένες εκστρατείες αποφθειριάσεων των προσφυγικών καταυλισµών. Από αυτή την άποψη η συγκέντρωση όπου ήταν δυνατόν των προσφύγων σε καταυλισµούς διευκολύνει τον έλεγχό τους, ενώ στην ίδια κατεύθυνση του ελέγχου κινείται και η προσφυγική απογραφή του 1923 από το Υπουργείο Υγιεινής και γι αυτό αντιµετωπίζει την καχυποψία των προσφύγων. Εσωτερική άποψη προσφυγικής κατοικίας της Καισαριανής, δια- Φορείς περίθαλψης και αποκατάστασης Οι κύριοι φορείς που αναλαµβάνουν να περιθάλψουν και κυρίως να οργανώσουν την εγκατάσταση των προσφύγων είναι οργανισµοί που ιδρύονται ad hoc για την αντιµετώπιση του ζητήµατος και γι αυτό έχουν περιορισµένο χρονικό ορίζοντα δράσης. Στην Ελλάδα δηµιουργείται από τον Οκτώβριο του 1922 το Ταµείο Περιθάλψεως Προσφύγων το οποίο διοικείται από µία 15µελή επιτροπή στην οποία συµµετέχουν υψηλόβαθµοι δηµόσιοι υπάλληλοι, αντιπρόσωποι από επαγγελµατικές ενώσεις και πρόσωπα διορισµένα από τον υπουργό Υγιεινής και Πρόνοιας. Η τριµελής Εκτελεστική Επιτροπή, µε πρόεδρο τον βιοµήχανο Επαµεινώνδα Χαρίλαο, διοικεί το Ταµείο µε συνοπτικές διαδικασίες µε στόχο να συνδυάσει µε τις ελάχιστες τριβές και απώλειες δηµόσιους και ιδιωτικούς πόρους για την επιβίωση των προσφύγων. Κύριο έργο η συγκέντρωση

προσφορών σε χρήµα και εφόδια καθώς και η προώθησή τους µε έξοδα του Ταµείου στους πρόσφυγες. Ρουχισµός, αντίσκηνα, βασικά έπιπλα και οικιακός εξοπλισµός, σκεπάσµατα, είδη διατροφής, φάρµακα µεταφέρονται κυρίως από την Αµερική και διανέµονται είτε µέσω των υποεπιτροπών του Ταµείου είτε µέσω των φιλανθρωπικών δικτύων, του Πατριωτικού Ιδρύµατος, των Επιτροπών Κυριών και του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Η διανοµή των όποιων βοηθηµάτων καταγράφεται σε ειδικά Οικογενειακά βιβλιάρια πρόσφυγος ανάλογα µε αυτά που είχαν πριν από το 1922 χρησιµοποιηθεί για τις παροχές προς τους πρόσφυγες και τις οικογένειες των επιστράτων και εκδίδονται µε τις σφραγίδες του υπουργείου και της Ύπατης Αρµοστείας της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες. Το Ταµείο Περιθάλψεως Προσφύγων συµβάλλει στην επιβίωση των προσφύγων κατά τον πρώτο χρόνο, στην οργάνωση µονάδων ιατρικής περίθαλψης και στο κτίσιµο των πρώτων συνοικισµών των προσφύγων. Η διάλυση του Ταµείου στις 31.10.1923 και η µεταβίβαση των περισσότερων αρµοδιοτήτων του στη διεθνή Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) σηµατοδοτεί πρώτον τη διεθνοποίηση του ζητήµατος της αποκατάστασης των προσφύγων και δεύτερον τη διάθεση για µονιµότερη και καθολική διαχείριση των προσφύγων µετά τη διευθέτηση της ανταλλαγής των πληθυσµών. Μέχρι την ίδρυση της ΕΑΠ η Ύπατη Αρµοστεία για τους Πρόσφυγες υπό τη διεύθυνση του Fridtjof Nansen µεριµνά από την πλευρά της Κοινωνίας των Εθνών για τους Έλληνες πρόσφυγες και φροντίζει για την ασφαλή µετάβασή τους και εισδοχή των ανταλλαξίµων στην Ελλάδα. Η εποπτεία του Nansen στο ελληνικό εγχείρηµα της ΕΑΠ φαίνεται πάντως µερική και ουσιαστικά η Ύπατη Αρµοστεία υποκαθίσταται από την ΕΑΠ. Η ΕΑΠ ιδρύεται στις 29.09.1923 στη Γενεύη από τη Δ Γενική Συνέλευση της Κοινωνίας των Εθνών µε ειδικό πρωτόκολλο και καταστατικό που επικυρώνεται µε το νοµοθετικό διάταγµα της 13.10.1923. Το πλαίσιο λειτουργίας της ΕΑΠ τροποποιείται µε Πρόσθετο πράξι µε το ψήφισµα της Δ Συντακτικής Συνέλευσης στις 30.10.1924 και αργότερα µε το νοµοθετικό διάταγµα της 23/36.07.1926, χωρίς όµως να αλλάξει ουσιαστικά η νοµική θέση, η λειτουργία και η σχέση της προς την ελληνική Διοίκηση. Η ΕΑΠ λειτουργεί ως ανεξάρτητο σωµατείο που διοικείται από τετραµελές συµβούλιο. Τα δύο µέλη διορίζονται από την ελληνική κυβέρνηση και τα δύο από την Κοινωνία των Εθνών, ενώ ο πρόεδρος είναι υποχρεωτικά πολίτης των ΗΠΑ. Η ΕΑΠ οφείλει να Χαρακτηριστική παρουσιάζεται η φιλανθρωπική δράση του

αξιοποιεί τη γη και τα χρήµατα που της διατίθενται και όσα προσπορίζεται από ίδια εισοδήµατα για να αποκαταστήσει τους πρόσφυγες σε παραγωγικά έργα στην ελληνική επικράτεια. Απαγορεύεται η διάθεση πόρων της ΕΑΠ για την ανακούφιση των αναγκών των προσφύγων. Η ΕΑΠ δηµιουργεί δικό της υπαλληλικό προσωπικό και µόνος έλεγχός της είναι µια τριµηνιαία αναφορά προς την ελληνική κυβέρνηση και προς το Συµβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών και ο ετήσιος ισολογισµός της. Το Συµβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών διατηρεί το δικαίωµα να διαλύσει την ΕΑΠ, δικαίωµα το οποίο θα ασκήσει στο τέλος του 1930, όταν πλέον οι τριβές µε τους πρόσφυγες και τους εθνικούς θεσµούς θα µειώσουν το κύρος και την αποτελεσµατικότητά της. Τη συνέχιση του έργου της θα αναλάβουν κατά κύριο λόγο η Αγροτική Τράπεζα και το Υπουργείο Περίθαλψης. Μέχρι το 1930 τη θέση του προέδρου καταλαµβάνουν ο Henry Morgenthau (09/1923-12/1924), ο Charles P. Howland (02/1925-09/1926) και ο Charles B. Eddy (10/1926-12/1930), και του αντιπροέδρου ο John Cambell (09/1923-01/1927) και ο Sir John Simpson (01/1927-12/1930). Μέλη της επιτροπής διετέλεσαν οι Περικλής Αργυρόπουλος (09/1923-08/1924), Ettiene Δέλτα (09/1923-08/1925), Θεόδωρος Ευσταθόπουλος (08/1924-08/1925), Αλέξανδρος Α. Πάλλης (09/1925-12/1930) και Αχιλλέας Λάµπρος (09/1925-12/1930). Η ΕΑΠ συστήνεται έπειτα από πρόσκληση της ελληνικής κυβέρνησης προς την Κοινωνία των Εθνών για να θέσει υπό την αιγίδα της την αποκατάσταση των προσφύγων µετά τη συµφωνία για την ανταλλαγή των πληθυσµών και µπροστά στο οικονοµικό αδιέξοδο που έχει περιέλθει εξαιτίας της αναξιοπιστίας της στο διεθνές πιστωτικό σύστηµα. Το ελληνικό Δηµόσιο µεταβιβάζει την αγροτική περιουσία των ανταλλαξίµων προσφύγων στην ΕΑΠ, η οποία αποκτά την πραγµατική και κατά νόµον κυριότητα εκτάσεων περισσότερων από 5.000 εκτάρια τα οποία χρησιµοποιεί για να εξασφαλίσει τα κεφάλαια για το έργο της. Μέχρι το 1926 η ΕΑΠ συγκεντρώνει την απόλυτη νοµή και κυριότητα αγροτικών κτηµάτων και δασικών εκτάσεων του Δηµοσίου και αποκτά τα κάθε είδους δικαιώµατα επί των ακινήτων των Μουσουλµάνων και των Βουλγάρων προσφύγων. Η ΕΑΠ αποκτά de facto και de jure σηµαντική οικονοµική δύναµη και εξουσία στον ελληνικό χώρο και εγείρει σε πολλές περιπτώσεις τις διαµαρτυρίες των προσφύγων για τις πρακτικές της ηγεσίας και των κατά τόπους αντιπροσώπων και υπαλλήλων της. Παρά τις

όποιες δυσλειτουργίες η ΕΑΠ στην ουσία χάραξε µια ολοκληρωµένη πολιτική αντιµετώπισης του ζητήµατος, από κάθε πλευρά, υποκαθιστώντας τους εθνικούς θεσµούς. Η αντιµετώπιση των βιοτικών αναγκών και η ανθρωπιστική υποστήριξη αφήνεται περισσότερο σε οργανώσεις, οι οποίες είχαν ήδη δραστηριοποιηθεί στη διάρκεια των πολέµων και των διωγµών της προηγούµενης δεκαετίας. Από τους ξένους και διεθνείς οργανισµούς ξεχωρίζουν η Near East Relief, τα American Women s Hospitals, ο Ερυθρός Σταυρός, το Save the Children Fund. Η Νήαρ Ηστ (Near East Relief) ιδρύεται τον Σεπτέµβριο του 1915 ως Αµερικανική Επιτροπή για την Ανακούφιση των Αρµενίων και Συρίων (American Committee for Armenian and Syrian Relief) ξεκινώντας από θρησκευτικές αφετηρίες. Δραστηριοποιείται κυρίως στη διάσωση και στην περίθαλψη ορφανών διοργανώνοντας πολλούς σταθµούς περίθαλψης και ορφανοτροφεία. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή οδηγεί στην Ελλάδα πολλά ορφανά και δηµιουργεί ορφανοτροφεία στη Σύρο, στην Κόρινθο, στην Αττική, στη Θεσσαλονίκη κ.α. Τα Αµερικανικά Νοσοκοµεία Γυναικών (American Women s Hospitals) οργανώνονται ως γυναικεία οργάνωση γιατρών το 1917 για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε χώρες που πλήττονται από τον πόλεµο. Η δρ. Lovejoy οργανώνει τον Σεπτέµβριο του 1922 την Εβδοµάδα Εκκένωσης, µία επιχείρηση απαγκίστρωσης προσφύγων από τη Σµύρνη και αργότερα η οργάνωση στήνει σταθµούς περίθαλψης, ιατρεία και νοσοκοµεία στη Χίο, στη Μυτιλήνη και αλλού, και οργανώνει την καραντίνα της Μακρονήσου τον Ιανουάριο του 1923. Το γνωστότερο νοσοκοµείο των Αµερικανίδων Κυριών ιδρύεται στην Κοκκινιά και έχει εξελιχθεί στο σηµερινό Γενικό Κρατικό Νοσοκοµείο Νικαίας. Ο Ερυθρός Σταυρός, µε πρωτοπόρο τον Αµερικανικό Ερυθρό Σταυρό, χωρίζει τη χώρα σε 12 περιφέρειες και οργανώνει επιτροπές σε συνεργασία µε τις τοπικές αρχές, επιχειρη- µατίες, πολίτες και πρόσφυγες, και καταφέρνει να σιτίσει εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες καθηµερινά στον πρώτο χρόνο της µετακίνησής τους. Τέλος το Ταµείο Σώστε τα Παιδιά (Save the Children Fund) οργανώνει κατασκηνώσεις προσφύγων στην Αθήνα, στον Πειραιά, στον Πόρο, στην Αίγινα, στην Ύδρα, στον Βόλο, στη Λάρισα, στα Τρίκαλα, στην Κέρκυρα και στην Πάτρα, όπου φιλοξενούνται περίπου 22.000 παιδιά και 35.000 ενήλικες. Σηµαντική βοήθεια από το εξωτερικό προσφέρουν οι ενώσεις των µεταναστών, ιδιαίτερα οι Μικρασιάτες µετανάστες των ΗΠΑ, και οι ελληνικές κοινότητες της ευρωµεσογειακής διασποράς.

Στο εσωτερικό σχηµατίζονται επιτροπές εράνων οι οποίες συλλέγουν χρήµατα και εφόδια που αναδιανέµονται σε τοπικό επίπεδο χωρίς την παρέµβαση των κεντρικών θεσµών. Στους εθνικής εµβέλειας θεσµούς πρέπει να προσµετρηθούν ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός και το Πατριωτικό Ίδρυµα, καθώς και η Εκκλησία, ενώ σηµαντικές ήταν οι µικρές πρωτοβουλίες για την ίδρυση µικρών µονάδων περίθαλψης και φιλοξενίας, Λόγος του προέδρου του Ταµείου Περίθαλψης Προσφύγων, Επαµεινώνδα Χαρίλαου, για τη δηµιουργία του προσφυγικού οικισµού στο Παγκράτι «Τα σχέδια προέβλεπαν όσα είναι απαραίτητα για έναν οικισµό συµπεριλαµβανοµένων σχολείων, λουτρών, εργαστηρίων, πάρκων, κήπων, πλατειών, κατάλληλα σχεδιασµένων δρόµων µε πρόβλεψη για µελλοντική διαπλάτυνση κλπ. Κατασκευάστηκε ένα σύγχρονο επιστηµονικό σύστηµα αποχέτευσης. Εγκαταστάθηκε δίκτυο υδροδότησης και κατασκευάστηκε µια µεγάλη δεξαµενή ψηλότερα από τον οικισµό και εγκαταστάθηκε µια αντλία εξυπηρετούµενη από ανεξάρτητη γεννήτρια ρεύµατος. Επίσης κατασκευάστηκε ένα ξυλουργείο που χρησιµοποιήθηκε για την επιτέλεση των σχετικών µε την ανέγερση του οικισµού ξυλουργικών εργασιών. [ ] Η κατασκευή των πρώτων 800 σπιτιών ανατέθηκε σε τέσσερις εργολάβους, οι οποίοι άρχισαν τις εργασίες τους στα τέλη του Δεκεµβρίου. [ ] Αν ληφθεί υπ όψιν το γεγονός ότι ήταν η πρώτη φορά που γίνονταν µια παρόµοια και τέτοιας κλίµακας κατασκευή στην Ελλάδα ώστε δεν είχαν προηγούµενη εµπειρία για να τους καθοδηγεί. Επίσης έλειπαν ουσιώδη υλικά, η οργανωτική υποδοµή και οι ειδικευµένοι εργάτες ήταν λιγοστοί. [ ] Όπου ήταν δυνατό, χρησιµοποιήσαµε τους ίδιους τους πρόσφυγες ως εργολάβους ή υπεργολάβους και τους ζητούσαµε να χρησιµοποιούν όσο ήταν δυνατόν πρόσφυγες εργάτες. Έτσι, από 77 συνολικά εργολάβους οι 34 ήταν πρόσφυγες και από 5.900 εργάτες οι 5.488 ήταν επίσης πρόσφυγες». Henry Morgenthau, «Η αποστολή µου στην Αθήνα. Το έπος της εγκατάστασης», µετάφραση Σήφης Κασεσιάν, Αθήνα 1994, σ. 127-131. Ιστορική φωτογραφία προσφυγικών σκηνών στον συνοικισµό

όπως του Διεθνούς Συνδέσµου Γυναικών, ο οποίος έχει ιδρύσει από τον Μάρτιο του 1923 οικοτροφείο για πρόσφυγες «κόρες» και στις αρχές του 1926 «συντηρεί και σπουδάζει» 150 κοπέλες από 14 έως 24 χρόνων. Είναι φανερό ότι οργανωµένες προσπάθειες ανθρωπιστικής βοήθειας προς τους πρόσφυγες περιορίστηκαν στα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς, ενώ µετέπειτα η ορθολογική παρέµβαση των θεσµών συµπληρώθηκε από τις πρακτικές αλληλοβοήθειας και αλληλεγγύης που τέθηκαν ως βασικοί σκοποί στα καταστατικά των προσφυγικών σωµατείων. Η διπλωµατική διάσταση του προσφυγικού ζητήµατος Το µεγάλο προσφυγικό κύµα του 1922 δεν παρέσυρε ολόκληρο τον ορθόδοξο χριστιανικό πληθυσµό της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Θράκης. Μετά την Ανακωχή των Μουδανιών (11.10.1922) ξεκινούν οι συζητήσεις για τη µετακίνηση του υπόλοιπου πληθυσµού από την Τουρκία στην Ελλάδα και για το αντίστροφο. Το αµοιβαίο ενδιαφέρον των δύο πλευρών εστιάζεται στη δηµιουργία εθνικά ή θρησκευτικά οµοιογενούς πληθυσµού και η εξισορρόπηση των πληθυσµιακών εισροών µε την απελευθέρωση εδαφών πρόσφορων για την εγκατάσταση των προσφύγων. Ήδη αναφορά για εκούσια ανταλλαγή του πληθυσµού Μακεδονίας-Θράκης µε του σαντζακίου της Σµύρνης υπήρχε στην Ελληνοτουρκική Συµφωνία (18.6/1.7.1914), χωρίς συνέχεια. Παρόµοια ρύθµιση υπογράφηκε στις 27.11.1919 ως Σύµφωνο περί αµοιβαίας µεταναστεύσεως µεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας συνηµµένο στην συνθήκη του Νεϊγύ. Στη συνδιάσκεψη της Κοινωνίας των Εθνών, στις 1.12.1922, ο Nansen υποβάλλει υπόµνηµα, προφανώς µε σύµφωνη τη γνώµη του Βενιζέλου, µε το οποίο εισηγείται την ανταλλαγή των πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στη βάση του ελληνοβουλγαρικού συµφώνου µε αλλαγές στην εκούσια µετακίνηση των προσφύγων και στις γεωγραφικές περιφέρειες που θα αφορούσε. Στις 30.1.1923 υπογράφεται στη Λωζάννη από τους Ελ. Βενιζέλο, Δ. Κακλαµάνο, Ισµέτ Πασά [Ινονού], Δρ. Ριζά Νουρ Βέη και Χασάν Βέη η Σύµβασις Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσµών µε 19 άρθρα και ένα πρωτόκολλο, τα οποία θα ενσωµατωθούν αργότερα στη συνθήκη της Λωζάννης (23.07.1923). Η συνθήκη µε το σύµφωνο επικυρώθηκαν µε το νοµοθετικό διάταγµα της 25.8.1923. Το Σύµφωνο της Ανταλλαγής προέβλεπε την υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων Άποψη προσφυγικών κατοικιών στην περιοχή της Επάνω Σκάλας

υπηκόων, ελληνικού ορθόδοξου θρησκεύµατος, και των Ελλήνων υπηκόων, µουσουλ- µανικού θρησκεύµατος, που είναι εγκατεστηµένοι στα εδάφη αµφοτέρων των κρατών. Από την ανταλλαγή εξαιρούνται οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης εφόσον είναι εγκατεστηµένοι (établis) πριν από τις 30.10.1918 στον νοµό µε τα όρια του 1912 και οι µουσουλµάνοι της Δυτικής Θράκης. Στο ίδιο καθεστώς εντάσσονταν αναδρο- µικά όσοι πρόσφυγες είχαν αναχωρήσει πριν από την υπογραφή της σύµβασης και όπως και οι πραγµατικά ανταλλάξιµοι θα αποβάλλουν την υπηκοότητά τους για να δεχθούν αυτήν του κράτους υποδοχής. Οι ανταλλάξιµοι είχαν το δικαίωµα να µεταφέρουν κινητά υπάρχοντά τους, ενώ τα ακίνητα θα γινόταν αντικείµενο διαχείρισης από τις κυβερνήσεις των δύο χωρών. Μία Μεικτή Επιτροπή, κατά το πρότυπο της ελληνοβουλγαρικής, µε 11 µέλη, τρία από τα οποία εκλέγοντα από την Κοινωνία των Εθνών, θα επιτηρεί την ανταλλαγή και θα επιλύει τα τεχνικά και οικονοµικά ζητήµατα που θα ανακύπτουν. Η ρύθµιση της σύµβασης για το ακώλυτο της µετακίνησης ακόµα και για υποδίκους ανοίγει τον δρόµο για την απελευθέρωση των χριστιανών πολιτών αιχµαλώτων της Μικρασιατικής καταστροφής, ενώ αντίθετα µε το άρθρο 1 οι ανταλλάξιµοι και οι πρόσφυγες στερούνται του δικαιώµατος επιστροφής χωρίς την ειδική άδεια των κυβερνήσεων των δύο χωρών. Η πληθυσµιακή διάσταση της Σύµβασης της Ανταλλαγής αποδεικνύεται πολύ περιορισµένη, ειδικά για τους Έλληνες, αφού µετά τη Σύµβαση χορηγήθηκαν διαβατήρια σε 90.000 ανταλλάξιµους από την Κεντρική και Ανατολική Μικρά Ασία, σε 18.000 από την Ανατολική Θράκη και σε 38.000 από την Πόλη και τα περίχωρα. Σηµαντικότερες ήταν οι οικονοµικές και εθνολογικές συνέπειες. Με την εξαίρεση της Θράκης και της Πόλης άλλωστε έχουµε τη δηµιουργία ενός µακροχρόνιου µειονοτικού ζητήµατος ανά- µεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Είναι ενδιαφέρον ότι ενώ η ανταλλαγή γίνεται µε θρησκευτικά κριτήρια, για τις εξαιρέσεις ισχύει άλλοτε το κριτήριο της θρησκείας και άλλοτε της εθνότητας. Από πλευράς ηθικής και διεθνούς δικαίου η Σύµβαση της Ανταλλαγής νοµιµοποιεί την αµοιβαία εθνοκάθαρση και προσφυγοποίηση του ορθόδοξου και µουσουλµανικού στοιχείου των δύο κρατών και παραχωρεί στα εθνικά κράτη το δικαίωµα να καθορίζουν τις τύχες των πολιτών τους µε κριτήρια ρατσιστικά. Η σύµβαση αφήνει χώρο για πολλές διαφωνίες, εντάσεις και προστριβές ανάµεσα στα δύο κράτη, οι οποίες επιλύονται στο Το Πατριωτικό Ίδρυµα διανέµει ρουχισµό σε πρόσφυγες της

µέλλον είτε στο Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης, όπως συνέβη µε το ζήτηµα των εγκατεστηµένων το 1925, είτε µε νέες διµερείς συµφωνίες. Οι διαφωνίες για το ζήτηµα των εγκατεστηµένων (établis) στην Κωνσταντινούπολη αντιµετωπίζονται από το Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης στις 21.2.1925 και από τη Συµφωνία της Άγκυρας (21.6.1925) που επικυρώθηκε από τη Συµφωνία των Αθηνών την 1.12.1926. Κορυφαία διπλωµατική πράξη ανάµεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία αποτελεί σειρά συµφωνιών που υπογράφονται στην Άγκυρα το 1930 και έµειναν στην ιστορία µε τον τίτλο του Συµφώνου Φιλίας Ουδετερότητος, Διαλλαγής και Διαιτησίας (30.10.1930). Σηµαντικότερη για την εξέλιξη του προσφυγικού ζητήµατος είναι η Σύµβασις περί οριστικής εκκαθαρίσεως των ζητηµάτων των προκυπτόντων εκ της εφαρµογής της Συνθήκης της Λωζάννης και της Συµφωνίας Αθηνών, εν σχέσει προς την ανταλλαγήν των πληθυσµών (10.6.1930). Η σύµβαση καταργεί όλες τις αποδόσεις κτηµάτων των Ελλήνων υπηκόων και αποδίδει το σύνολο των ακινήτων των ανταλλαξίµων στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Η Ελλάδα κρατά τα κτήµατα των απόντων µουσουλµάνων της Δυτικής Θράκης και µέρος των εξαιρεθέντων από τη συνθήκη της Λωζάννης. Τα θερµά σηµεία της σύµβασης είναι η αµοιβαία απόσβεση των υποχρεώσεων από αποζηµιώσεις για επιτάξεις, ενοίκια και εισοδήµατα κτηµάτων και η µεταβολή των άρθρων της συνθήκης της Λωζάννης που αφορούσαν στην εκκαθάριση των περιουσιών που είχαν αφήσει πίσω τους πρόσφυγες και ανταλλάξιµοι. Η σύµβαση περιόριζε τα δικαιώµατα των προσφύγων για αποζηµίωση στα όρια της περιουσίας των ανταλλαξίµων σε κάθε χώρα και όχι αναλογικά µε την περιουσία που εγκατέλειψαν στους τόπους αφετηρίας τους. Τα συµβαλλόµενα κράτη αναλαµβάνουν πλέον την κυριότητα της ανταλλαξίµου περιουσίας και παρότι δεσµεύονται για την ακεραιότητά της ουσιαστικά αφαιρούν από τους φυσικούς δικαιούχους ακόµα και την προοπτική να ανακτήσουν σε κάποιον βαθµό τον πλούτο που εγκατέλειψαν ή κάποια λογική ανταπόδοσή του. Το σύµφωνο του 1930 ολοκληρώνει τον θρίαµβο του εθνικού κράτους για τον έλεγχο της γης, του πλούτου και των πληθυσµών της περιοχής, του οποίου η πιο δραµατική συνέπεια είναι η συνολική κοινωνική και οικονοµική µετάπτωση των προσφύγων. Η σύµβαση αποτελεί το κρίσιµο σηµείο καµπής για τη σχέση των προσφύγων µε την πολιτική ζωή της χώρας, αφού κλονίστηκε η πίστη τους στον Βενιζέλο αλλά και η νοµιµοφροσύνη τους στην πολιτική τάξη του Μεσοπολέµου. Το σύµφωνο

Συνθήκη της Λωζάννης: Σύµβασις Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσµών Άρθρον 3 [ ] Η έκφρασις «µετανάστης» εν τη παρούση Συµβάσει, περιλαµβάνει πάντα τα φυσικά και νοµικά πρόσωπα τα µέλλοντα να µεταναστεύσωσιν ή έχοντα µεταναστεύσει από της 18ης Οκτωβρίου 1912. Άρθρον 6 Ουδέν κώλυµα θέλει παρεµβληθή, δι οιανδήποτε αίτιαν, ως προς την αναχώρησιν προσώπων ανηκόντων εις τους ανταλλακτέους πληθυσµούς. Εν περιπτώσει τελεσιδίκου καταδίκης εις επανορθωτικήν ποινήν και εν περιπτώσει µη οριστικής καταδίκης ή ποινικής διώξεως κατά µετανάστου, ο τελευταίος ούτος θέλει παραδοθή υπό των Αρχών της διωκούσης χώρας, εις τας Αρχάς της εις ην µεταβαίνει χώρας, ίνα εκτίση την ποινήν του ή δικασθή. Άρθρον 7 Οι µετανάσται θέλουσιν αποβάλει την ιθαγένειαν της εγκαταλειποµένης παρ αυτών χώρας και αποκτήσει την της χώρας προς ην κατευθύνονται, άµα τη αφίξει των εις το έδαφος ταύτης. Οι µετανάσται, οι εγκαταλείψαντες ήδη την µεν ή την ετέραν των δύο χωρών και µη αποκτήσαντες εισέτι την νέον αυτών υπηκοότητα, θέλουσιν αποκτήσει την υπηκοότητα ταύτην κατά την χρονολογίαν της υπογραφής της παρούσης Συµβάσεως. Άρθρον 8 Οι µετανάσται θα ώσιν ελεύθεροι να συναποκοµίσωσιν ή να µεταφέρωσι την πάσης φύσεως κινητήν αυτών περιουσίαν χωρίς δια τον λόγον τούτον να τοις επιβληθή τέλος τι εξαγωγικόν ή εισαγωγικόν ούτε άλλος τις φόρος. [...]

αποτέλεσε τον καταλύτη για τη ριζοσπαστικοποίηση των προσφύγων και πολλοί από αυτούς κινήθηκαν προς τα άκρα του πολιτικού σκηνικού. Πολιτειακή ένταξη των προσφύγων Η Σύµβαση της Ανταλλαγής προέβλεπε την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας από τους πρόσφυγες και ανταλλαξίµους «άµα τη αφίξει των», αλλά η πλήρης πολιτειακή ένταξη των προσφύγων δεν έρχεται τόσο αυτόµατα. Η Επαναστατική Κυβέρνηση του Πλαστήρα µε το νοµοθετικό διάταγµα της 19.10.1922 «Περί εγγραφής των προσφύγων εις τα δηµοτολόγια» επιχειρεί να καθορίσει τους όρους εγγραφής των προσφύγων στα δηµοτολόγια. Στους δήµους συγκροτούνται επιτροπές «επί της πολιτογραφήσεως των προσφύγων» και δηµιουργούνται ειδικά µητρώα και δηµοτολόγια προσφύγων, όπου οι πρόσφυγες εγγράφονται οικογενειακά. Αποφασιστικότερο βήµα αποτελεί η ψήφιση του νοµοθετικού διατάγµατος «Περί Αθρόας Πολιτογραφήσεως» της 25.8.1923 που συνοδεύει την επικύρωση της συνθήκης της Λωζάννης που ορίζει τη διαδικασία εγγραφής στους δήµους όλων των «µεταναστών» από 18.10.1912 και εξής. Με αυτή τη διαδικασία λύνεται το ζήτηµα της συγκρότησης του εκλογικού σώµατος των προσφύγων, οι οποίοι καταγράφονται σε ξεχωριστούς καταλόγους για τις εκλογές του 1923, πρακτική που εν µέρει διατηρείται και στις εκλογές του 1928. Η ρύθµιση δεν αφορά χωρίς επιπλοκές όλους τους πρόσφυγες και µετανάστες µε το δεδοµένο ότι σηµαντικό τµήµα όσων βρέθηκαν στην Ελλάδα δεν προέρχονταν από την Τουρκία και ότι πολυάριθµοι µετανάστες είτε προέρχονταν από τις Νέες Χώρες, όπου ίσχυσε η κατ επιλογήν απόκτηση της υπηκοότητας µετά τους Βαλκανικούς πολέµους, είτε εγκαταστάθηκαν στις χώρες υποδοχής πολύ πριν από την ανταλλαγή. Η ελληνική νοµολογία και οι διπλωµατικές συµφωνίες µε την Τουρκία δηµιουργούν τα πρώτα δέκα χρόνια ένα διασταλτικό πλαίσιο απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας. Η εξοµοίωση των προσφύγων Καρς και Αδραχάν µε το ψήφισµα της 28.10.1927, η αναγνώριση του δικαιώµατος της ελληνικής υπηκοότητας από τους ανταλλαξίµους µετανάστες της Αιγύπτου και η επέκταση του χρονικού ορίου για τους µεταναστεύσαντες πριν από τη 18.10.1912 δίνουν το δικαίωµα απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας σε έναν ευρύ πληθυσµό ανθρώπων µε προβληµατική εθνική και κρατική ένταξη. Η υποχρεωτική απόδοση της υπηκοότητας σε όλους τους ανταλλαξίµους και η παροχή διαβατηρίων σε Εγκαταλελειµµένα τα υπάρχοντα των Ελλήνων στην προκυµαία Οι κάτοικοι των Μουδανιών στοιβάζονται σε βάρκες και

όσους κατέφυγαν σε τρίτο κράτος εγείρει ζητήµατα επιλογής και διπλής υπηκοότητας ιδιαίτερα για τους µετανάστες στις ΗΠΑ. Ο νόµος 5170 της 21.7.1931 συγκεφαλαιώνει τις αποφάσεις του Συµβουλίου Ιθαγενείας για το ζήτηµα της υπηκοότητας, ορίζοντας ως άκυρη για τους ανταλλαξίµους την απόκτηση ιθαγένειας άλλου κράτους χωρίς άδεια από την ελληνική Διοίκηση, και ρυθµίζει τα ζητήµατα της υπηκοότητας των συζύγων των ανταλλαξίµων, των Δωδεκανησίων και των µεταναστών. Οι διαδικασίες ένταξης των προσφύγων και των ανταλλαξίµων δηµιουργούν µια ιδιότυπη γραφειοκρατία που εξυπηρετεί την ανάγκη έκδοσης πιστοποιητικών ταυτότητας και βεβαιώσεων προσφυγικής ιδιότητας, απαραίτητων δικαιολογητικών για την ταυτοποίηση των προσώπων, αφού πολύ µικρή µερίδα των προσφύγων διαθέτει κανονικά ταξιδιωτικά έγγραφα και έγγραφα ταυτότητας. Η κυκλοφορία των οικογενειακών βιβλιαρίων προσφύγων, η χρήση εγγράφων από οθωµανικές και ελληνικές εκκλησιαστικές Αρχές, η έκδοση προσωπικών εγγράφων από συλλόγους προκαλούν έναν πληθωρισµό εγγράφων που δύσκολα επιδέχεται γραφειοκρατικής διαχείρισης. Η εγγραφή στους θεσµούς και η παραλαβή ελληνικών προσωπικών ντοκουµέντων σηµαίνει για πολλούς πρόσφυγες την αποφασιστική στιγµή αποξένωσης από την παλιά πατρίδα και την ιδέα της επιστροφής. Η διαδικασία της αποζηµίωσής τους και της εγκατάστασης στα νέα εδάφη αποκτά τον χαρακτήρα µιας τραγικής τελετής εισόδου στον κόσµο της ελληνικής προσφυγιάς, που στον Μεσοπόλεµο προσδίδει µια θεσµοποιηµένη πολιτική και κοινωνική ταυτότητα. Στα δηµοτολόγια προσφύγων οι πρόσφυγες καταγράφονταν Εγκατάσταση - Η δηµιουργία των νέων οικισµών Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα στηρίχθηκε στην εµπειρία του εποικισµού των Νέων Χωρών. Από το 1914 ιδρύεται η Κεντρική Επιτροπή Προσφυγικής Αποκαταστάσεως Μακεδονίας και το 1916 η Κεντρική Διεύθυνση Εποικισµού που αναλαµβάνουν την εγκατάσταση των πρώτων προσφύγων στα χωριά και στα κτήµατα που εγκαταλείφθηκαν από σλαβικούς και µουσουλµανικούς πληθυσµούς. Το 1919 ιδρύεται η Υπηρεσία Ανοικοδόµησης της Ανατολικής Μακεδονίας που σύντοµα διαλύεται για να ενσωµατωθεί στους γενικούς εποικιστικούς θεσµούς. Πολύτιµα εργαλεία για το έργο των εποικιστικών θεσµών αποδεικνύονται οι νόµοι που απαγορεύουν την µεταβίβαση σε τρίτους των περιουσιών όσων φεύγουν από την Ελλάδα και οι νόµοι που ρυθµίζουν την ίδρυση νέων οικισµών και την απόδοση των εγκαταλελειµµένων ακινήτων στους