Στρατηγάκη, Μ. (2003), Πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Συµπτώσεις και αντιφάσεις στην πορεία της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης, στο: Ρ. Παναγιωτοπούλου, Σ.Κονιόρδος & Λ. Μαράτου-Αλιπράντη (επιµ.). Παγκοσµιοποίηση και Σύγχρονη Κοινωνία, Αθήνα, ΕΚΚΕ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η µελέτη αυτή παρουσιάζει την ανάπτυξη της πολιτικής για την ισότητα των φύλων της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ε.Ε.) από την Συνθήκη της Ρώµης µέχρι σήµερα, και εντοπίζει τα σηµαντικότερα σηµεία σύνδεσής της µε τις εξελίξεις των κεντρικών, οικονοµικών και πολιτικών προτεραιοτήτων των κρατών-µελών και των Ευρωπαϊκών θεσµών στην πορεία της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. Μέσα από µια σύντοµη και σχηµατική ανασκόπηση της εξέλιξης αυτής της πολιτικής διαπιστώνεται ότι αυτή διαφοροποιείται από την ρυθµό και τις προδιαγραφές ανάπτυξης της κοινωνικής πολιτικής και της σύνδεσής της µε τις εκάστοτε οικονοµικές προτεραιότητες. Οι διεκδικήσεις των γυναικών για ισότητα εντάσσονται στις επίσηµες πολιτικές της Ε.Ε. στο βαθµό που αξιοποιούνται τα περιθώρια που αφήνουν οι εκάστοτε πολιτικοί και οικονοµικοί στόχοι των κρατών-µελών και των Ευρωπαϊκών θεσµών στην διαδικασία της ενοποίησης, συχνά µάλιστα, σε αντίθεση µε τις αρχικές προθέσεις των πρωταγωνιστών της. Ο διαρθρωτικός και οριζόντιος χαρακτήρας των ανισοτήτων του φύλου κινητοποιεί οργανώσεις και άτοµα και διευρύνει τους χώρους και τα επίπεδα άσκησης της πολιτικής πέρα από τα συµβατικά όρια των κοινωνικών πολιτικών. 1
Από την αρχή της ίσης αµοιβής για ίση εργασία της Συνθήκης της Ρώµης (άρθρο 119) µέχρι τον στόχο της ένταξης της ισότητας σε όλες τις κοινοτικές πολιτικές της Συνθήκης του Αµστερνταµ (άρθρο 3. παρ.2), η πολιτική για την ισότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) αναπτύχθηκε σε συνεχή αλληλεπίδραση µε τους βασικούς πολιτικούς στόχους της Ενωσης σε κάθε µία από τις φάσεις της 45χρονης και πλέον πορείας της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. Η ευρωπαϊκή πολιτική για την ισότητα των φύλων επηρέασε σηµαντικά τις εθνικές πολιτικές καθορίζοντας στόχους, στρατηγικές και εργαλεία, ενώ ο στόχος της ισότητας αναδείχθηκε συχνά σε αντικείµενο διαπραγµατεύσεων στην ηµερήσια διάταξη των συνεδριάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Συµβουλίου Υπουργών, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αλλά και των διακυβερνητικών διασκέψεων. Ο πολύπλευρος και διαρθρωτικός χαρακτήρας της ανισότητας µεταξύ ανδρών και γυναικών και της κοινωνικής ιεραρχίας του φύλου στις σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες, τοποθέτησε την πολιτική για την ισότητα των φύλων στο σηµείο τοµής των οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών στόχων, και για αυτό τον λόγο η µελέτη της ανάπτυξης της πολιτικής αυτής είναι χρήσιµη, για όσους και όσες ερευνούν όχι µόνο την ισότητα των φύλων αλλά και την ίδια τη διαδικασία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η ισότητα των φύλων έχει ιστορικά αποτελέσει και ερευνηθεί ως αναπόσπαστο τµήµα της κοινωνικής πολιτικής της Ε.Ε. χωρίς ιδιαίτερη επισήµανση των διαφοροποιήσεών της από τoυς άλλους τοµείς της κοινωνικής πολιτικής (Leibfried & Pierson, 1995, Hantrais, 2000, Wallace & Wallace, 1996 κ.ά.). Αυτό είναι αποτέλεσµα της κατάταξης των διατάξεων για την ισότητα στο κοινωνικό τµήµα των Συνθηκών 1, αλλά και της ως εκ τούτου υπαγωγής της ισότητας των φύλων στις αρµοδιότητες του Συµβουλίου Υπουργών Κοινωνικών Υποθέσεων. Θεωρητικές αναλύσεις της κοινωνικής πολιτικής στην Ε.Ε. διαπίστωσαν ότι διαµορφώθηκε σταδιακά ένα ιδιαίτερο πολυεπίπεδο σύστηµα κοινωνικής πολιτικής που χαρακτηρίζεται από: (α) πολιτική ακινησία λόγω παγιδεύσεων στον τρόπο λήψης αποφάσεων (β) υπερβάλλοντα ρόλο των νοµικών ρυθµίσεων και των αποφάσεων του ικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ( ΕΚ) στην ανάπτυξη της πολιτικής και (γ) εξαιρετικά στενή σύνδεση µε τη διαδικασία ανάπτυξης της αγοράς (Leibfried & Pierson, 1996:203-5). Εχει επίσης επισηµανθεί ότι κατά την δεκαετία του 1990 παρουσιάσθηκαν εντονότεροι ρυθµοί ανάπτυξης της κοινωνικής πολιτικής λόγω της όξυνσης των προβληµάτων ανεργίας στην Ευρώπη και της προοπτικής της διεύρυνσης, αλλαγές που αποτυπώθηκαν στην Συνθήκη του Αµστερνταµ το 1997 (Hantrais, 2000:18-19). Όµως, σε κάθε περίπτωση, φαίνεται να είναι κοινή η διαπίστωση ότι «η κοινωνική διάσταση της Ευρώπης εννοείται, καταγράφεται και µεταφράζεται σε πολιτική µόνο στο βαθµό και το µέτρο που λειτουργεί ως αναπόσπαστο τµήµα της οικονοµικής πολιτικής» (Σακελλαρόπουλος, 2001:125). Η πολιτική για την ισότητα των φύλων της Ε.Ε. επικεντρώθηκε στο στόχο της εξασφάλισης ίσων ευκαιριών µεταξύ ανδρών και γυναικών στην αγορά εργασίας 2 γεγονός που ενίσχυσε την οικονοµική διάσταση της ισότητας των φύλων και την διαφοροποίησή της από άλλους τοµείς της κοινωνικής πολιτικής που αναπτύχθηκαν 1 Το άρθρο 119 της Συνθήκης της Ρώµης και το άρθρο 141 της Συνθήκης του Αµστερνταµ. 2 Για µια συνοπτική παρουσίαση της ανάπτυξης της πολιτικής της ΕΕ για την ισότητα στην αγορά εργασίας, βλέπε Στρατηγάκη, 2002. 2
στην συνέχεια µε στόχο την ενίσχυση της κοινωνικής δικαιοσύνης µε τον περιορισµό των διακρίσεων στη βάση ατοµικών ιδιαιτεροτήτων. Παρόλο που το φύλο περιλαµβάνεται στις πηγές κοινωνικών διακρίσεων που αναφέρονται στο άρθρο 13 της Συνθήκης του Αµστερνταµ διαφοροποιείται σηµαντικά από αυτές λόγω του διαρθρωτικού του χαρακτήρα. Οι γυναίκες δεν µπορούν να θεωρηθούν κοινωνική µειονότητα όπως τα άτοµα διαφορετικής φυλής, εθνικής καταγωγής, θρησκείας, σωµατική κατάστασης, ηλικίας και σεξουαλικών προτιµήσεων. Και αυτό όχι µόνο γιατί δεν αποτελούν µειονότητα µε ποσοτικούς όρους, αλλά και γιατί αποτελούν το ένα από τα δύο, αδιαχώριστα, φύλα του ανθρώπινου γένους. Οι πολιτικές κατά των διακρίσεων αλλά και οι κοινωνικές πολιτικές που προέκυψαν από την Συνθήκη της Ρώµης (υγιεινή και ασφάλεια στον χώρο εργασίας, πληρωµένες άδειες κλπ) συνδέθηκαν περισσότερο µε ενισχύσεις των κοινωνικών παροχών και αύξηση του κόστους εργασίας παρά µε οικονοµικά οφέλη. Σε αντίθεση µε αυτές, οι πολιτικές ισότητας ευκαιριών στην αγορά εργασίας (και αύξησης της συµµετοχής των γυναικών στην απασχόληση) νοµιµοποιήθηκαν και αναβαθµίσθηκαν για λόγους τόνωσης της αγοράς, µείωσης της ανεργίας, διεύρυνσης της δεξαµενής άντλησης του εργατικού δυναµικού, αντιµετώπισης των ελλειµµάτων των ασφαλιστικών συστηµάτων αλλά και για λόγους ικανοποίησης πολιτικών (και δηµογραφικών) προτεραιοτήτων, όπως είναι ο περιορισµός του µεταναστευτικού ρεύµατος από τρίτες χώρες (Καραµεσίνη, 2001). Η οικονοµική διάσταση και χρησιµότητα της ισότητας των φύλων στην αγορά εργασίας ήταν τόσο σηµαντική, ώστε να επιβάλει, όχι µόνο την ανάδειξή της ισότητας σε ένα από τους 4 πυλώνες της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση το 1997, αλλά και την υιοθέτηση µερικών «ακριβών» µέτρων κοινωνικής πολιτικής, όπως είναι η ανάπτυξη υποδοµών για την φροντίδα των παιδιών και η µείωση της ψαλίδας των αµοιβών ανδρών και γυναικών 3. Όµως, εκτός από την στενότερη σχέση της ισότητας των φύλων µε την αγορά εργασίας και την οικονοµική αποτελεσµατικότητα, η µελέτη της εξέλιξης αυτής της πολιτικής έδειξε ότι αυτή δεν συµβαδίζει πάντα, ούτε µε τον τρόπο ανάπτυξης της κοινωνικής πολιτικής της Ε.Ε., ούτε µε τους ρυθµούς και τις επιταγές των εκάστοτε οικονοµικών προτεραιοτήτων. Η πολιτική για την ισότητα των φύλων φαίνεται να ακολουθεί ιδιαίτερους ρυθµούς και πορεία, οι οποίοι συνδέονται περισσότερο µε το, ίδιο τον χαρακτήρα των διαφορών ή διακρίσεων στη βάση του φύλου παρά µε κοινωνικό της περιεχόµενο. Η συγκρότηση της κοινωνίας στη βάση του (κοινωνικού) φύλου (gender) και των σχέσεων ιεραρχίας που το διέπουν αναλύθηκε και τεκµηριώθηκε από πλήθος ερευνητών και ερευνητριών στο πλαίσιο των σπουδών φύλου που αναπτύχθηκαν την δεκαετία του 1970 (π.χ. Rubin 1975, Μίτσελ 1976, Firerstone 1970 κ.ά.). Σύµφωνα µε τις αναλύσεις αυτές το φύλο διαπερνά το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων και εγγράφεται ακόµα και στις συνειδήσεις και στις συµπεριφορές των ανθρώπων (Μπουρντιέ 1999). Ο οριζόντιος χαρακτήρας της διάστασης του φύλου λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος των αλλαγών στις ιεραρχικές σχέσεις του φύλου σε διαφορετικά επίπεδα και χώρους, αλλά και ως ιµάντας 3 Αναλυτική αποτίµηση του περιεχοµένου της ισότητας των φύλων στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση και στα Εθνικά Σχέδια ράσης για την Απασχόληση γίνεται συστηµατικά από το EGGE (Expert Group on Gender and Employment) www.umist.ac.uk/management/ewerc/egge/. 3
µεταβίβασης της κοινωνικής δυναµικής που προκαλούν οι αλλαγές αυτές σε όλους τους τοµείς της οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Ετσι, όταν αναπτύσσονται πολιτικές για την ένταξη των γυναικών στο εργατικό δυναµικό δηµιουργείται πρόσφορο έδαφος για τη διατύπωση ευρύτερων στόχων σχετικών µε την ισότητα των φύλων, οι οποίοι συνδέονται είτε άµεσα (π.χ. η ανάπτυξη δοµών φροντίδας παιδιών), είτε έµµεσα µε την συµµετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας (π.χ. η ενίσχυση της συµµετοχής των γυναικών στα κέντρα οικονοµικών αποφάσεων). Στο βαθµό που αυτοί οι νέοι στόχοι εντάσσονται στις επίσηµες πολιτικές, λειτουργούν δυναµικά στην κατεύθυνση της διεύρυνσης του φάσµατος θεµάτων που καλύπτουν οι πολιτικές. Ζητήµατα, όπως ο επαναπροσδιορισµός του κατά φύλο καταµερισµού της απλήρωτης εργασίας, του ελεύθερου χρόνου, των αµοιβών και ακόµα της ίδιας της πολιτικής εξουσίας ανάµεσα στις γυναίκες και τους άνδρες, διεκδικούν τη θέση τους στο κέντρο ή έστω στις παρυφές των επίσηµων πολιτικών. Η ακριβής θέση και το ειδικό βάρος των θεµάτων καθορίζεται κάθε φορά από το βαθµό αντίφασης ή σύµπτωσης µε τις άλλες προτεραιότητες άσκησης πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η θέση αυτή αποτυπώνεται µε σαφήνεια στις εκάστοτε θεσµικά προσδιορισµένες αρµοδιότητες των ευρωπαϊκών θεσµών που καθορίζουν οι Συνθήκες και οριοθετείται από την λειτουργία των ίδιων των ευρωπαϊκών θεσµών (και των φορέων τους) ως προς τις αντιστάσεις τους σε ανακατατάξεις των σχέσεων φύλου µέσα σε αυτούς 4. Είναι χαρακτηριστικό, ότι όσο περισσότερο διευρύνονται οι στόχοι που διατυπώνονται στο πλαίσιο της πολιτικής για την ισότητα των φύλων, όπως για παράδειγµα ο στόχος της ισόρροπης συµµετοχής των γυναικών στα κέντρα λήψης των αποφάσεων 5, τόσο η πρακτική των εθνικών και ευρωπαϊκών οργανισµών δυσκολεύεται να προσαρµοσθεί σε αυτούς. Συχνά, οι πολιτικές παραµένουν κενό γράµµα, ενώ παρατηρούνται ακόµα και συµπτώµατα οπισθοχώρησης, όπως συνέβη στην περίπτωση της κατά φύλο σύνθεσης της Συντακτικής Συνέλευσης και των θεµάτων που αποτέλεσαν αντικείµενο των οµάδων εργασίας 6. Η παρακάτω σύντοµη ανασκόπηση της ανάπτυξης των πολιτικών για την ισότητα των φύλων εικονογραφεί περιπτώσεις συµπτώσεων και αντιφάσεών της µε τις προτεραιότητες της Ε.Ε. στον τοµέα της κοινωνικής πολιτικής, αλλά ως προς την γενικότερη πορεία προς την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Για τις ανάγκες της παρούσας ανάλυσης διακρίνουµε τέσσερις φάσεις στην εξέλιξη αυτών των πολιτικών: 1. Κατάσταση αδράνειας: από την Συνθήκη της Ρώµης στην πρώτη κοινοτική οδηγία για την ισότητα (1957-1975). 2. Νοµική κατοχύρωση της ισότητας στην αγορά εργασίας: οι πέντε κοινοτικές οδηγίες για την ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας (1975-1986). 3. Κοινοτική δράση για ίσες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας (1982-1990). 4. Κοινοτική δράση για ίσες ευκαιρίες στο σύνολο της κοινωνίας (1991-2000). 4 Παραδειγµατική ανάλυση των αντιστάσεων των οργανισµών στην ισότητα των φύλων έχει γίνει από την Cockburn (1991). 5 Σύσταση του Συµβουλίου της 2ας εκεµβρίου 1996 για την ισόρροπη συµµετοχή ανδρών και γυναικών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων της (96/694/ΕΚ) ΕΕ L319,10.12.1996 6 µόνο 18 από τα 105 µέλη είναι γυναίκες ενώ η ισότητα των φύλων απουσιάζει από τα θέµατα των 6 πρώτων οµάδων εργασίας (επικουρικότητα, Χάρτης, νοµική υπόσταση, οικονοµική και νοµισµατική πολιτική κ.λπ.) 4
1. Κατάσταση αδράνειας: από την Συνθήκη της Ρώµης µέχρι την πρώτη κοινοτική οδηγία για την ισότητα (1957-1975). Η πολιτική κοινοτική προτεραιότητα στο διάστηµα µετά την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώµης ήταν η δηµιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Κοινότητας (Ε.Ο.Κ.) µειώνοντας τον οικονοµικό ανταγωνισµό ανάµεσα στα έξι πρώτα κράτη-µέλη. Το άρθρο 119 της Συνθήκης όριζε «ίση αµοιβή για άνδρες και γυναίκες για εργασία ίσης αξίας» και περιλήφθηκε τελικά στο τµήµα της κοινωνικής πολιτικής µαζί µε τα άρθρα για τις αµειβόµενες άδειες (άρθρο 120) και τη δηµιουργία του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταµείου (άρθρα 123-128) µε στόχο να ενισχυθούν οι ισχνές κοινοτικές αρµοδιότητες στον κοινωνικό τοµέα. Η «κοινωνική ευαισθησία» για την ίση αµοιβή ανδρών και γυναικών οφείλονταν κατά κύριο λόγο στην προσπάθεια περιορισµού της ανταγωνιστικότητας µεταξύ Γαλλίας και Ολλανδίας στο κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας, εφόσον η πρώτη είχε συνταγµατικά κατοχυρώσει την ισότητα αµοιβών των 2 φύλων σε αντίθεση µε την δεύτερη. Η Συνθήκη όµως, άφησε αδιευκρίνιστο το αν το άρθρο ήταν άµεσα εφαρµοστέο στα κράτη-µέλη µε αποτέλεσµα να µην έχει κατ'αρχήν καµιά πρακτική επίπτωση στις εθνικές νοµοθεσίες (Hoskyns, 1996: 60-65). Οµως, υπό το φως των κοινωνικών αναταραχών και των απεργιών για ίση αµοιβή των γυναικών στο Βέλγιο, το 1966, το Ευρωπαϊκό ικαστήριο στην καθοριστική για την ισότητα των φύλων υπόθεση Defrenne απεφάνθη ότι αποτελεί «υποχρέωση για τα κράτη-µέλη να εφαρµόσουν την ίση αµοιβή για άνδρες και γυναίκες για εργασία ίσης αξίας» 7 ανοίγοντας τον δρόµο για σειρά νέων προσφυγών σχετικά µε τις λεπτοµέριες της εφαρµογής του. Η υπόθεση αυτή προωθήθηκε από νέες δικηγόρους φεµινίστριες και η απόφαση λήφθηκε από τους δικαστές µε διάθεση ισχυροποίησης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, σε µία ιστορική στιγµή όπου η κοινή γνώµη είχε ευαισθητοποιηθεί για τα ανθρώπινα δικαιώµατα από τα νέα κοινωνικά κινήµατα του 1968. Η υιοθέτηση της πρώτης κοινοτικής οδηγίας για την εφαρµογή της ίσης αµοιβής για άνδρες και γυναίκες 8 αποτέλεσε επιστέγασµα των πολύχρονων αυτών προσπαθειών και την απαρχή της νέας φάσης της εξέλιξης της πολιτικής ισότητας της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Hoskyns, 1996:83-93). Το άρθρο 119 παρέµεινε το µόνο άρθρο για την ισότητα των φύλων της Συνθήκης της Ε.Ε. µέχρι την αναθεώρησή της στο Αµστερνταµ το 1994. Αποτέλεσε, έτσι, τη µοναδική νοµιµοποιητική βάση µιας πολιτικής, η οποία συµπεριέλαβε στην συνέχεια ακόµα και δράσεις που απείχαν παρασάγγες από τις αρχικές επιδιώξεις των «πατέρων» της Ευρώπης, όπως είναι οι πολιτικές για την προώθηση των γυναικών στα κέντρα λήψης των αποφάσεων µε την εφαρµογή θετικών µέτρων υπέρ των γυναικών. Η περίπτωση του άρθρου 119 αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα αξιοποίησης µιας κοινοτικής δέσµευσης για την επίτευξη σκοπών διαφορετικών από αυτούς για τους οποίους έγινε και σε διαφορετική χρονική περίοδο και οικονοµική και κοινωνική συγκυρία. 7 Γενικός Εισαγγελέας ΕΚ, 25 Μαίου 1971 G.Defrenne κατά Βελγίου (Blanpain-Κουκιάδης, 1993, 126) 8 Οδηγία περί προσεγγίσεως των νοµοθεσιών των κρατών µελών που αφορούν την εφαρµογή της αρχής της ισότητας των αµοιβών µεταξύ εργαζοµένων ανδρών και γυναικών (75/117/ΕΟΚ) 5
2. Νοµική κατοχύρωση της ισότητας στην αγορά εργασίας: οι πέντε κοινοτικές οδηγίες για την ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας (1975-1986) Η δεύτερη φάση των πολιτικών ισότητας χαρακτηρίζεται από την σταδιακή ανάπτυξη της κοινωνικής διάστασης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας µε την ένταξη των τριών νέων κρατών της ανίας, Ιρλανδίας και Ηνωµένου Βασιλείου. Το πρώτο κοινοτικό κοινωνικό πρόγραµµα δράσης 9 παρουσιάσθηκε το 1974 µε πρωτοβουλία του "εργατικού" Ηνωµένου Βασιλείου και σε ευνοϊκές συνθήκες ευαισθητοποίησης της κοινής γνώµης που προέκυψαν από την ανάπτυξη των κοινωνικών κινηµάτων το 1968. Ακολούθησαν οι άλλες τέσσερις από τις πέντε Ευρωπαϊκές Οδηγίες για την ισότητα των φύλων 10 µετά από την ενεργό κινητοποίηση ευαισθητοποιηµένων γυναικών στα Ευρωπαϊκά όργανα και τις εθνικές κυβερνήσεις. Οι οδηγίες αυτές κατοχύρωσαν όχι µόνο την ισότητα µεταξύ ανδρών και γυναικών στις αµοιβές, αλλά και την ίση µεταχείριση στην πρόσβαση στην απασχόληση, την επαγγελµατική εξέλιξη και την κοινωνική ασφάλιση. Ας σηµειωθεί, ότι οι οδηγίες αυτές αποτέλεσαν την βάση της νοµικής κατοχύρωσης της ισότητας των φύλων στις εργασιακές σχέσεις στην Ελλάδα, η οποία είχε την υποχρέωση να προσαρµόσει κατάλληλα το εργατικό της δίκαιο µετά την ένταξή της στην ΕΟΚ το 1981 11. Η µελέτη της διαδικασίας σχεδιασµού, ανάπτυξης και υιοθέτησης των οδηγιών αυτών φωτίζει τον σηµαντικό ρόλο των κρατών µελών, τα οποία στην συγκεκριµένη ιστορική περίοδο και, πριν ακόµα χρειαστεί να αντιµετωπίσουν τις αρνητικές συνέπειες της οικονοµικής κρίσης του µέσου της δεκαετίας του 1970, συνέδεσαν την οικοδόµηση της Ευρώπης µε την ενίσχυση της κοινωνικής της διάστασης. Η κοινωνική πολιτική χρησιµοποιήθηκε ως προνοµιακός χώρος επίδειξης (και ανταγωνισµού) των διαφορετικών µοντέλων κοινωνικού κράτους µε βασική υπεροχή του βρετανικού κράτους πρόνοιας και του σκανδιναβικού µοντέλου (Hoskyns, 1996: 81-83). Η θετική αυτή συγκυρία υπήρξε καθοριστική για την υιοθέτηση των οδηγιών για την ισότητα, ενώ όταν αυτή αργότερα άλλαξε, έγινε εξαιρετικά δύσκολη, έως αδύνατη, η υιοθέτηση οδηγιών µε σαφή κοινωνικό χαρακτήρα και µε εξίσου σαφές κόστος εφαρµογής. Για παράδειγµα, οι οδηγίες για την γονική άδεια και την αντιστροφή του βάρους απόδειξης έµειναν στο τραπέζι του Συµβουλίου Υπουργών για 13 χρόνια η πρώτη και 9 χρόνια η δεύτερη 12. Οι πέντε oδηγίες αποτελούν ακόµα και σήµερα ένα από τα βασικά στοιχεία της κοινωνικής διάστασης του Ευρωπαϊκού ικαίου, ενώ η ισότητα αµοιβής γυναικών και ανδρών, µαζί µε την υγιεινή και ασφάλεια των εργαζοµένων, την προαγωγή του κοινωνικού διαλόγου και τις άδειες µε αποδοχές, αποτελούσαν µέχρι την Συνθήκη 9 Πρώτο Κοινοτικό Κοινωνικό Πρόγραµµα δράσης (Απόφαση Συµβουλίου Υπουργών 21.1.1974) 10 Οδηγία περί της εφαρµογής της αρχής της ίσης µεταχείρισης ανδρών και γυναικών, όσον αφορά την πρόσβαση σε απασχόληση, την επαγγελµατική εκπαίδευση και προώθηση και τις συνθήκες εργασίας (76/207/ΕΟΚ), Οδηγία περί της προοδευτικής εφαρµογής της αρχής της ίσης µεταχείρισης µεταξύ ανδρών και γυναικών σε θέµατα κοινωνικής ασφάλισης (79/7/ΕΟΚ), Οδηγία για την εφαρµογή της ίσης µεταχείρισης ανδρών και γυναικών στα επαγγελµατική συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης (86/378/ΕΟΚ), Οδηγία σχετικά µε την εφαρµογή της αρχής της ίσης µεταχείρισης ανδρών και γυναικών που ασκούν ανεξάρτητη δραστηριότητα, συµπεριλαµβανοµένης της γεωργικής, καθώς και για την προστασία της µητρότητας (86/613/ΕΟΚ) 11 µε τους Νόµους 1414/84 "Εφαρµογή της αρχής της ισότητας των φύλων στις εργασιακές σχέσεις" και 1483/84 "Προστασία και διευκόλυνση των εργαζοµένων µε οικογενειακές υποχρεώσειςτροποποιήσεις και βελτιώσεις εργατικών νόµων" 12 Πρόταση οδηγίας Επιτροπής (83) 686 και Οδηγία 96/34/ΕΚ για την γονική άδεια. Πρόταση οδηγίας της Επιτροπής (88) 269 και Οδηγία 97/80/ΕΚ για την αντιστροφή του βάρους απόδειξης. 6
του Αµστερνταµ τις µόνες άµεσες αρµοδιότητες της Κοινότητας σύµφωνα µε το Κοινοτικό ίκαιο της Εργασίας (Blanpain- Κουκιάδης: 1993:15) 3. Κοινοτική δράση για ίσες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας (1982-1990). Την δεκαετία του 1980, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζακ Ντελόρ κινεί τα νήµατα για την δηµιουργία της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς µε ορίζοντα το 1992, ενώ ταυτόχρονα φροντίζει να περιβάλει µε κοινωνικό µανδύα την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Με την ελεύθερη διακίνηση εργαζοµένων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων προετοιµάζεται η επόµενη φάση της Ε.Ε., η Οικονοµική και Νοµισµατική Ενωση (ΟΝΕ), η οποία οικοδοµείται µε την σειρά της στην προοπτική της πολιτικής ενοποίησης. Μέχρι τις ριζικές αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη, στο τέλος της δεκαετίας του 1980, η ευρωπαϊκή προοπτική ισοδυναµούσε µε την εµβάθυνση της ενοποίησης, ενώ η Κοινωνική Ευρώπη αποτελούσε τον εκφρασµένο, αλλά και σχετικά ρεαλιστικό, στόχο της ευρωπαϊκής σοσιαλδηµοκρατίας. Τα αιτήµατα του γυναικείου κινήµατος της προηγούµενης δεκαετίας είχαν τροφοδοτήσει και εµπνεύσει τις δράσεις πολλών µεµονωµένων γυναικών πολιτικών αλλά και κρατικών µηχανισµών ισότητας σε εθνικό, αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή λειτούργησε το τµήµα Ισότητας Ευκαιριών το 1976, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ίδρυσε την Επιτροπή για τα ικαιώµατα των Γυναικών το 1984, ενώ το συνεχώς αυξανόµενο ποσοστό γυναικών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κράτησε αµείωτο το ενδιαφέρον των Ευρωπαϊκών θεσµών για την ισότητα των φύλων και τα δικαιώµατα των γυναικών (Stratigaki, 2000:31-34). Με τις προσπάθειες ορισµένων ευαισθητοποιηµένων στην ισότητα γυναικών, µέσα και έξω από τους ευρωπαϊκούς θεσµούς, σχεδιάσθηκαν τα πρώτα Μεσοπρόθεσµα Προγράµµατα ράσης για την Ισότητα Ευκαιριών µεταξύ Γυναικών και Ανδρών. Η ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας -κατοχυρωµένη ως προς το νοµική της βάση- έγινε αντικείµενο κοινοτικής δράσης και πεδίο προσέλκυσης ανθρώπινων και χρηµατικών πόρων. Ξεκινώντας από δράσεις που διευκόλυναν και επόπτευαν την εφαρµογή των σχετικών εθνικών νόµων, αναπτύχθηκαν πολιτικές για την προώθηση των γυναικών στην αγορά εργασίας και την ισότητα στην απασχόληση µε κινητήριο µοχλό την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το όραµα της Κοινωνικής Ευρώπης, το οποίο, τουλάχιστον θεωρητικά, περιλάµβανε άνδρες και γυναίκες. Ο Κοινοτικός Χάρτης των Θεµελιωδών Κοινωνικών ικαιωµάτων των Εργαζοµένων υπογράφηκε από τους 11 13 αρχηγούς κρατών µελών τον εκέµβριο του 1989, µέσα στην ίδια πολιτική συγκυρία. Ο Χάρτης παρουσιάσθηκε ως προσωπική δέσµευση του Ζακ Ντελόρ απέναντι στην Συνοµοσπονδία Ευρωπαϊκών Συνδικάτων 14 και περιλάµβανε ειδικό άρθρο για την ίση µεταχείριση ανδρών και γυναικών. Με τον Χάρτη εγκαινιάσθηκε η πρακτική συστηµατικής παρουσίας της ισότητας των φύλων στην αγορά εργασίας στα επίσηµα κείµενα της κοινωνικής πολιτικής της Ε.Ε. Τα δύο πρώτα προγράµµατα δράσης 1982-1990 15 είχαν ως στόχους, εκτός από την στήριξη της εφαρµογής της κοινοτικής νοµοθεσίας, τη µείωση του κατά φύλο επαγγελµατικού διαχωρισµού της αγοράς εργασίας και την διευκόλυνση του συνδυασµού 13 εκτός από το Ηνωµένο Βασίλειο 14 Εκδοση του Επίσηµου Γραφείου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων- Πρόλογος (σελ.3). 15 Πρώτο Κοινοτικό Πρόγραµµα για την προώθηση της ισότητας ευκαιριών για τις γυναίκες (1982-1985), εύτερο µεσοπρόθεσµο κοινοτικό πρόγραµµα ισότητας ευκαιριών για τις γυναίκες (1986-1990). 7
οικογενειακών και επαγγελµατικών υποχρεώσεων για άνδρες και για γυναίκες. Γύρω από αυτούς τους τρεις στόχους αναπτύχθηκε η άµεση κοινοτική δράση στον τοµέα αυτό, αλλά και οι κατευθύνσεις για τις χρηµατοδοτήσεις των έργων του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταµείου (Στρατηγάκη, 2002) 4. Κοινοτική δράση για ίσες ευκαιρίες στο σύνολο της κοινωνίας (1991-2000). Η δεκαετία του 1990 χαρακτηρίσθηκε από διαδικασίες επαναπροσδιορισµού των βασικών στόχων της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης γύρω από την προετοιµασία για την ΟΝΕ και την διεύρυνση προς Ανατολάς. Η Συνθήκη του Μάαστριχτ επανέφερε την αναγκαιότητα της κοινωνικής πολιτικής, ως συνοδευτικής πολιτικής της ΟΝΕ µε την υπογραφή (έστω από 11 µόνο κράτη-µέλη), της Συµφωνίας για την Κοινωνική Πολιτική (ή Κοινωνικό Πρωτόκολλο) µε την οποίαν ενισχυόταν ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων και του κοινωνικού διαλόγου (Σακελλαρόπουλος 1993: 58). Με αυτήν, οι κοινωνικοί εταίροι αναλάµβαναν πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη κοινοτικών οδηγιών στον τοµέα των εργασιακών σχέσεων και της αγοράς εργασίας, οι οποίες επικυρώνονταν από το Συµβούλιο Υπουργών. Αυτή η έµµεση µετατόπιση της ευθύνης για την ανάπτυξη του Κοινοτικού ικαίου της Εργασίας από τις εθνικές κυβερνήσεις και το Συµβούλιο Υπουργών στα ευρωπαϊκά συλλογικά όργανα των εργαζοµένων και των εργοδοτών είχε αµφιλεγόµενες επιπτώσεις στην προώθηση της ισότητας των φύλων στην ΕΕ. (Στρατηγάκη, 2002). Η διεύρυνση προς Ανατολάς πρόβαλε νέες πολιτικές και οικονοµικές προτεραιότητες στην Ε.Ε. όπως είναι, η εµπέδωση της δηµοκρατίας και η ανάδειξη του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών και της συµµετοχής τους στις κεντρικές αποφάσεις, τουλάχιστον σύµφωνα µε την σχετική ρητορική. Η ταυτόχρονη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας στις χώρες της ευρωπαϊκής ύσης είχαν ως αποτέλεσµα να ενισχυθούν, παράλληλα, οι µη κυβερνητικές οργανώσεις στις οποίες ανατέθηκε η υλοποίηση µέτρων κοινωνικής πολιτικής, τόσο µέσα στην Ε.Ε. όσο και στις υποψήφιες χώρες. Σε αυτό το πλαίσιο ιδρύθηκε το 1989 το Ευρωπαϊκό Λόµπυ των Γυναικών και αναπτύχθηκε γρήγορα οργανώνοντας περίπου 3000 οργανώσεις γυναικών από όλα τα κράτη-µέλη. Στόχος του Λόµπυ ήταν να προωθήσει την ισότητα στην Ευρωπαϊκή Ενωση, στόχο τον οποίον υπηρέτησε µε επιτυχία (Stratigaki, 2000: 34-35). Το αίτηµα της ισότητας των φύλων εκφράσθηκε µε νέες µορφές, ενώ ταυτόχρονα διευρύνθηκε το πεδίο αναφοράς του περιλαµβάνοντας την προώθηση της ισότητας σε όλους τους τοµείς της οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής, και όχι µόνο αυτούς που σχετίζονται άµεσα µε την αγορά εργασίας. Αυτό έγινε, µε πρωτοβουλία, τόσο των γυναικών που δραστηριοποιούνταν µέσα στους ευρωπαϊκούς θεσµούς (Επίτροποι, ευρωβουλευτίνες, διοικητικά στελέχη, σύµβουλοι, εµπειρογνώµονες κλπ), όσο και των γυναικείων οργανώσεων που ανέπτυσσαν σταδιακά επιτυχηµένες τεχνικές άσκησης πίεσης προς τα κέντρα αποφάσεων σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Η διεύρυνση των τοµέων εφαρµογής της πολιτικής για την ισότητα των φύλων οριστικοποιήθηκε µε την εµφάνιση δύο νέων τακτικών στόχων, της προώθησης των γυναικών στα κέντρα αποφάσεων µε θετικές δράσεις, και της ένταξης της ισότητας σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming) 16. Οι δύο αυτοί συµπληρωµατικοί στόχοι 16 Η πολιτική αυτή αναλύεται διεξοδικά στα Κοκκόλα (1998α) και (1998β). 8
αναπτύχθηκαν στο Τρίτο και Τέταρτο Πρόγραµµα ράσης της Ε.Ε. (1991-2000) 17 και σηµατοδότησαν τον νέο χαρακτήρα της πολιτικής της ισότητας στην Ε.Ε. Με τους στόχους αυτούς έγινε προσπάθεια ανάδειξης της διάστασης του φύλου στην Κοινωνική Ευρώπη, ως απαραίτητης προϋπόθεσης για το επόµενο βήµα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, την πολιτική ενοποίηση µε ταυτόχρονη προώθηση της ισόρροπης αντιπροσώπευσης ανδρών και γυναικών (Hubert, 1998; Hubert, Stratigaki, 2000). Τα κοινωνικά κινήµατα της δεκαετίας του 1990, µε αφορµή την µεγάλη αύξηση της ανεργίας, ανέδειξαν την Κοινωνική Ευρώπη, ως προϋπόθεση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αυτό συνέβαλε στην ένταξη, µερικών από τις κατακτήσεις στον τοµέα της ισότητας των φύλων στην Συνθήκη του Αµστερνταµ το 1997. Σαράντα χρόνια µετά το άρθρο 119 της Συνθήκης της Ρώµης, η Συνθήκη περιέλαβε νέες διατάξεις. Η ισότητα των φύλων έγινε µία από τις αποστολές της Κοινότητας (άρθρο 2), ενώ εκφράσθηκε η πρόθεση για την ένταξη της ισότητας σε όλες τις κοινοτικές πολιτικές (άρθρο 3 παρ.2). Οι θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών νοµιµοποιήθηκαν, έστω και έµµεσα (άρθρο 141 παρ.4), ενώ απέκτησαν ισχυρή νοµική βάση τα κοινοτικά προγράµµατα δράσης για την καταπολέµηση των διακρίσεων µε βάση το φύλο (άρθρο 13). Αντί επιλόγου Η σύντοµη ανασκόπηση της ανάπτυξης της πολιτικής για την ισότητα των φύλων στη ΕΟΚ και µετέπειτα Ευρωπαϊκή Ενωση, έδειξε ότι υπάρχει µιας συνεχής, δυναµική και αµφίδροµη σχέση ανάµεσα στους στόχους της ισότητας µε αυτούς της κοινωνικής πολιτικής και της Ευρωπαϊκής ενοποίησης συνολικά. Οι διεκδικήσεις για περισσότερη ισότητα, σε περισσότερους τοµείς και για περισσότερες κατηγορίες γυναικών βρήκαν, ιστορικά, διέξοδο έκφρασης µέσα από τα περιθώρια που άφησαν κατά καιρούς οι κεντρικές οικονοµικές, πολιτικές και κοινωνικές προτεραιότητες. Αυτό συνέβη παρά τις, συχνά, αντίθετες προθέσεις των εµπνευστών και καθοδηγητών της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. Η πολιτική της Ε.Ε. για την ισότητα των φύλων αποτελεί ιδιαίτερο παράδειγµα πολιτικής η οποία, ενώ περιλαµβάνεται επισήµως στην κοινωνική πολιτική και ακολουθεί την τύχη της τελευταίας στην πορεία οικοδόµησης της Ευρώπης, παρουσιάζει ταυτόχρονα έντονα σηµάδια αυτονόµησης και διαφοροποίησης. Αναπτύχθηκε συχνά σε αντιπαράθεση µε τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής πολιτικής, τις ανάγκες της αγοράς, τις αποφάσεις του ΕΚ και την πολιτική ακινησία λόγω του δύσκαµπτου συστήµατος λήψης των αποφάσεων µε οµοφωνία. Η αξιοποίηση κάθε πρόσφορου πολιτικού ή οικονοµικού ανοίγµατος και κάθε περιθωρίου δράσης διευκολύνθηκε σηµαντικά από τον δυναµισµό πολλών γυναικών (στην πλειοψηφία φεµινιστριών) που ασχολήθηκαν επαγγελµατικά ή πολιτικά µε το θέµα σε διαφορετικές θέσεις και οργανισµούς, όπως είναι τα Ευρωπαϊκά όργανα (εκλεγµένα και µη), οι µη κυβερνητικές οργανώσεις, το Ευρωπαϊκό Λόµπυ των Γυναικών, οι οργανώσεις των κοινωνικών εταίρων, οι εθνικοί µηχανισµοί για την 17 Τρίτο Μεσοπρόθεσµο Πρόγραµµα Κοινοτική δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών (1991-1995), Τέταρτο Μεσοπρόθεσµο Κοινοτικό Πρόγραµµα δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ ανδρών και γυναικών (1996-2000) (COM (95) 381). Για κριτική αποτίµηση των κοινοτικών προγραµµάτων δράσης βλέπε Hoskyns (2000). 9
ισότητα, τα πανεπιστήµια, τα ερευνητικά κέντρα, κλπ. Αυτή η δυναµική κινητοποίηση δηµιουργήθηκε επειδή η ανισότητα των φύλων -ή καλύτερα η ιεραρχική σχέση του φύλου στις κοινωνίες µας-, δρα ως ισχυρός µοχλός κινητοποίησης του συνόλου της κοινωνίας των πολιτών, γιατί έχει συµβολική, ιδεολογική αλλά και κυρίως υλική διάσταση. Η κατά φύλα διάρθρωση της κοινωνίας εκφράζεται ταυτόχρονα σε όλους τους τοµείς, τις πτυχές και τις δοµές των σύγχρονων κοινωνιών πέρα από τα στενά όρια των αρµοδιοτήτων της (συµβατικής) κοινωνικής ή ακόµα και της οικονοµικής πολιτικής. Σήµερα, η αρχή της νέας χιλιετίας, βρίσκει την πολιτική για την ισότητα των φύλων της Ε.Ε. µε σηµαντικά νοµοθετικά, πολιτικά και κοινωνικά ερείσµατα, αλλά παράλληλα αντιµέτωπη µε µεγάλους κινδύνους οπισθοχώρησης, όπως παρατηρήθηκε στην πρόσφατη Συντακτική Συνέλευση. Οι εξελίξεις στην αγορά εργασίας κρατούν πάντα επίκαιρο τον στόχο της ισότητας αµοιβών, ενώ η συµµετοχή των γυναικών στην πολιτική φαίνεται ότι µπορεί να προωθηθεί µόνο µε δεσµευτικά θετικά µέτρα υπέρ των γυναικών. Το ισχύον Πέµπτο πρόγραµµα δράσης για την ισότητα των φύλων 18 επιχειρεί ολιστική προσέγγιση των διαστάσεων του φύλου αναδεικνύοντας τις κύριες όψεις της ευρωπαϊκής ιδιότητας του πολίτη, την οικονοµική, κοινωνική, πολιτική και πολιτισµική 19. Το Ευρωπαϊκό Λόµπυ των Γυναικών κάνει λόγο για αλλαγή του κοινωνικού συµβολαίου του φύλου, ως τρόπο αντιµετώπισης µε πολιτικούς όρους, των πολλαπλών, αλληλοενισχυόµενων και συµπληρωµατικών µορφών της ανισότητας των φύλων στην εκκολαπτόµενη ευρωπαϊκή κοινωνία. Η επιτυχία του εγχειρήµατος θα κριθεί και πάλι από την έκβαση των συγκρούσεων ανάµεσα σε σειρά αντίπαλων κοινωνικών δυνάµεων, αλλά και από το σηµείο ισορροπίας των οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών προτεραιοτήτων µέσα στην πολυπλοκότητα της σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ενωσης. 18 COM (2000) 335 Εκδοση στα ελληνικά: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2002). 19 Σύµφωνα µε την ανάλυση των Eliane Vogel-Polsky et.al. (1994) 10
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνόγλωσση Blanpain R., και Ι.Κουκιάδης, 1993, Το Κοινοτικό δίκαιο της εργασίας. Πριν και µετά το Μάαστριχτ, Αθήνα, Παρατηρητής Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000, Προς µια Στρατηγική Πλαίσιο για την ισότητα των φύλων (2001-2005), Αθήνα, Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας. Καραµεσίνη Μ., 2001, «Η διάσταση του φύλου στην ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση. Νέα πρόκληση για την πολιτική ισότητας και την πολιτική απασχόλησης», 1ο Επιστηµονικό Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Κοινωνικής Πολιτικής µε θέµα Η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ενωση: νέες προκλήσεις, τάσεις και προοπτικές µεταρρύθµισης, Κοµοτηνή, 10-13 Μαϊου 2001. Κοκκόλα Α., 1998α, Πολιτικές για την Ισότητα. Mainstreaming. Αθήνα, Κοινοβουλευτική Οµάδα Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήµατος στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Κοκκόλα A., 1998β, Πρακτικά Ηµερίδας µε θέµα: ράση για την ενσωµάτωση της ισότητας των ευκαιριών στο σύνολο των κοινοτικών πολιτικών και στόχων. Αθήνα, Κοινοβουλευτική Οµάδα Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήµατος στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Mίτσελ Τ., 1976, Η εποχή της Γυναίκας, Αθήνα, Πύλη. Μπουρντιέ Π., 1999, Η ανδρική Κυριαρχία, Αθήνα, Στάχυ Σακελλαρόπουλος Θ., 1993, Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Σακελλαρόπουλος Θ., 2001, Υπερεθνικές κοινωνικές πολιτικές την εποχή της παγκοσµιοποίησης, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Στρατηγάκη Μ., 2002, "Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ενωσης για την ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας, Επετηρίδα Εργασίας, Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήµιο. Ξενόγλωσση Cockburn, C. (1991) In the way of Women. Men s Resistance to Sex Equality in Organisations, Houndmills, Mackmillan Firestone S., 1970, The Dialectic of Sex, London, Batnam Books Hantrais L., 2000, Social Policy in the European Union, London, Macmillan Press Ltd. 11
Hoskyns C., 1996, Integrating Gender. Women, Law and Politics in the European Union, London, Verso. Hoskyns C., 2000, "A Study of Four Action Programmes on Εqual Opportunities" στο συλλογικό τόµο Rossili, M. (ed.) Gender Policies in the European Union. New York: Peter Lang Hubert A., 1998, L'Europe et les Femmes. Identités en Mouvement. Rennes, Editions Apogée. Hubert A. and M. Stratigaki, 2000, "Visions européennes: genre et démocratie" Pour: Femmes, hommes construire l'égalité, No.168 pp. 207-214 Leibfried S. and P.Pierson, 1995 European Social Policy. Between Fragmentation and Integration, Washington, The Brookings Institution Leibfried S. and P.Pierson, 1996, Social Policy in Wallace H., and W. Wallace (eds), Policy-Making in the European Union, Oxford, Oxford University Press. Rubin, G., 1975, The traffic in women in R. Reiter (ed.) Towards an Anthropology of Women, N.Y., Monthly Review Press. Stratigaki M., 2000, "The European Union and the Equal Opportunities process" στο συλλογικό τόµο L. Hantrais (επιµ.) Gendered Policies in Europe: Reconciling Employment and Family life, London, Macmillan, σελ. 26-48. Vogel Polsky E., J. Vogel, V. Degraef, 1994, Les femmes et la citoyenneté européenne, Commission des Communautés européennes (V/233/94) Wallace H. and W. Wallace, (eds), 1996, Policy-Making in the European Union Oxford, Oxford University Press. 12