ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ (14 ΙΟΥΝΙΟΥ 2016) ΘΕΜΑ Α1 1. ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός 2. ἔσφιξα τα σκοινιά μου 3. πρέπει και πάλι να ἐλέγξω τ ἀστέρια ΘΕΜΑ Β1 Το ποίημα θα μπορούσε να αποτελέσει υλικό για έναν πίνακα ζωγραφικής, στον οποίο θα απεικονίζεται ο ματωμένος και χιονισμένος ουρανός, και ο ποιητής με σκοινιά να εποπτεύει τα αστέρια. Τα χρώματα που θα κυριαρχούσαν στον πίνακα θα ήταν το λευκό και το κόκκινο. Οι εικόνες αυτές δείχνουν ότι ο ποιητής δημιουργεί «ζωγραφισμένη ποίηση». 1. ένας μπαξές 2. γεμάτος αίμα είν ο ουρανός 3. και λίγο χιόνι Οι τρεις πρώτοι στίχοι απεικονίζουν το σκηνικό: τον ουρανό που μοιάζει με κήπο αιματοβαμμένο και χιονισμένο. ο ποιητής παίζει με την αντίθεση των χρωμάτων: το λευκό του χιονιού και το κόκκινο του αίματος, που αποτελούν και τα αγαπημένα χρώματα της ποίησής του. Ο ουρανός πάγιο αίτημα στην ποίηση του Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο στον οποίο κινείται ο ποιητής, εκεί όπου η ελευθερία, η δικαιοσύνη και οι άλλες αξίες έχουν περίοπτη θέση. Στην ενότητα αυτή μπορεί να διακρίνει κανείς και το δεύτερο επίπεδο χώρου, το γήινο, αφού το αίμα και το χιόνι θα πέσουν από τον ουρανό στη γη. Στην εικόνα αυτή με την αναφορά στο αίμα και το χιόνι δίνεται μια χρωματική αντίθεση που καθιστά εναργέστερη τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην αρνητική και τη θετική πτυχή του χώρου στον οποίο κινείται ο ποιητής. Το λευκό χρώμα του χιονιού, που αποτελεί στοιχείο αγνότητας και εσωτερικής καθαρότητας, αφήνει κάποια περιθώρια δράσης και ελπίδας στον ποιητή.
Τέλος, η πολυχρωμία του μπαξέ παραπέμπει στην ιδεατή κατάσταση στην οποία θα έπρεπε να βρίσκεται ο ουρανός, δηλαδή στην ποικιλία και την αρμονία της διαφορετικότητας. Τα χρώματα, λοιπόν, που κυριαρχούν στην ποίηση του Σαχτούρη έχουν εδώ καίρια θέση: άμεσα αναφέρονται το κόκκινο και το άσπρο, έμμεσα αναφέρονται το γαλάζιο και το μαύρο. Τα χρώματα που συμβολίζονται από το αίμα και το χιόνι συνθέτουν έναν ζωγραφικό πίνακα και αποδίδουν την ιδεοπλαστική εικόνα του κακοποιημένου ουρανού. 4. πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια: καθήκον του ποιητή είναι να ελέγχει τα μηνύματα της ποίησής του, για να φέρει σε επαφή το αντιποιητικό κοινό με την τέχνη του, τα αστέρια κατευθύνουν στον εξανθρωπισμό, άρα το λίγο χιόνι θα μπορούσε να είναι και η λάμψη των αστεριών. Επιτακτική (πρέπει) παρουσιάζεται η ανάγκη του ελέγχου, που έχει γίνει και στο παρελθόν (και πάλι). Και πάλι η εικόνα παραπέμπει σε ζωγραφικό πίνακα με φωτεινά χρώματα (το λευκό της λάμψης των αστεριών ) κι εκθαμβωτική λάμψη. Άλλες εικόνες που παραπέμπουν σε ζωγραφικό πίνακα: ἔσφιξα τὰ σκοινιά μου: ο ποιητής με παραστατικότητα συνθέτει την ιδεοπλαστική εικόνα του ουράνιου μηχανοδηγού. Η σκηνή απεικονίζει το ποιητικό υποκείμενο στον ουρανό ως ελεγκτή «μηχανοδηγό», που σφίγγει τα σκοινιά του, για να κρατηθεί ψηλά ή μας παραπέμπει στην περίπτωση ενός ανθρώπου που ετοιμάζεται να κατεβεί από ψηλά στο κενό δεμένος με ένα σκοινί και πριν επιχειρήσει το ριψοκίνδυνο άλμα ελέγχει τη σταθερότητα των σκοινιών που τον συγκρατούν. «πρέπει ἔστω καὶ μὲ σπασμένα φτερὰ νὰ πετάω». Η εικόνα παρουσιάζει τον ποιητή μεταμορφωμένο σε πουλί να εποπτεύει τον ουράνιο και το γήινο χώρο. Ως «κληρονόμος πουλιών», αγωνίζεται να είναι συνεπής στο χρέος του, «έστω και με σπασμένα
φτερά». Η τελευταία εικόνα διευρύνεται για να συμπεριλάβει και τις άλλες: Ο ποιητής με «σπασμένα φτερά» πετάει μέχρι τον «ουρανό» που και αυτός όμως είναι ματωμένος. Η ιδεοπλαστική εικόνα που παραπέμπει και πάλι σε ζωγραφικό πίνακα, συνειρμικά οδηγεί στο κόκκινο χρώμα του ουρανού που περιγράφεται στον πρώτο στίχο. Β2α Η γλώσσα του ποιήματος είναι απλή και το λεξιλόγιο λιτό. Ο ποιητικός λόγος κυριαρχείται από ουσιαστικά και ρήματα, τα οποία προσδίδουν στο ποίημα πυκνότητα και βάθος. Οι στίχοι είναι, σχεδόν, μονολεκτικοί, αντιλυρικοί, και εκφράζουν την τραυματισμένη ψυχή του ποιητή. Μερικές φορές ο λόγος είναι ελλειπτικός («κληρονόμος πουλιών») και άλλες φορές γίνεται πληθωρικός («ένας μπαξές γεμάτος αίμα/είν ο ουρανός»). Παρατηρούμε τη συνεχή επανάληψη του ρήματος «πρέπει» για να αποδοθεί και να τονιστεί το χρέος του ποιητή-ελεγκτή. Παραδείγματα: 1. ἔσφιξα τὰ σκοινιά μου (δημοτική γλώσσα με λιτό λεξιλόγιο) 2. πρέπει καὶ πάλι νὰ ἐλέγξω τ ἀστέρια (κυριαρχία ρημάτων και ουσιαστικών) 3. καὶ λίγο χιόνι (λιτό λεξιλόγιο-αντιλυρικά στοιχεία) 4. εγώ (μονολεκτικός στίχος, λιτότητα) Β2β Ο ποιητής με τη χρήση ρημάτων, που δηλώνουν ενέργεια ή καθήκον, κατορθώνει να ενισχύσει την πυκνότητα του λόγου. Πρόθεση του ποιητή είναι να διατηρήσει την προσοχή του αναγνώστη στον οριζόμενο χώρο, στις ενέργειες του ποιητικού υποκειμένου και στην έννοια του καθήκοντος που κατευθύνει τις ενέργειες αυτές. Έτσι η πλειονότητα των λέξεων που χρησιμοποιεί είναι ρήματα. Παραδείγματα: έσφιξα, πρέπει, να ελέγξω, πρέπει, να πετάω Γ1α Ο ουρανός, ως σύμβολο των πνευματικών αξιών και της ελπίδας, έχει υπονομευτεί από τη γήινη αθλιότητα ( Κατοχή, Εμφύλιος, μετεμφυλιακές αντιπαλότητες, βία, θάνατος ).Ο ουρανός, σ αυτήν την εικόνα, έχει και στοιχεία γήινα, έχει αίμα, το αίμα των ανθρώπων που έχασαν την ζωή τους ο Σαχτούρης ανακαλεί μνήμες από τις τραγικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας το αίμα των Ελλήνων που χάθηκαν στην Κατοχή, στον Εμφύλιο ή μετά, βάφει με κόκκινο χρώμα τον
χώρο της αθωότητας. Επιλέγεται η λέξη «μπαξές», μια λέξη οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία, που αποκτά αμέσως τρομακτική και εφιαλτική διάσταση ώστε να δηλωθούν με καθαρότητα οι δύο όψεις που δίνει πάντα ο Σαχτούρης στο ποιητικό του σύμπαν :το φρικιαστικό χαρτογραφείται την ίδια στιγμή που αρθρώνεται το φανταστικό. Ο μπαξές / ουρανός, που θα ήταν αναμενόμενο να είναι γεμάτος λουλούδια, έχει το χρώμα των τραυματικών εμπειριών της εποχής του ποιητή, το κόκκινο του αίματος, αλλά και «λίγο χιόνι» το λευκό χρώμα του χιονιού που αποτελεί στοιχείο αγνότητας και εσωτερικής καθαρότητας αφήνει κάποια περιθώρια δράσης και ελπίδας στον ποιητή. Γ1β Ο τίτλος του ποιήματος απαρτίζεται, κατά τη συνήθεια του Σαχτούρη, από ένα έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό που μας επιβάλλει να δεχτούμε : α) μιαν υποχρεωτικότητα και β) την αυστηρά καθορισμένη ιδιότητα του ποιητικού υποκειμένου, που έχει μια πολύ ξεκάθαρη αποστολή. Ο τίτλος «Ο Ελεγκτής» ορίζει το χώρο του, ώστε ο αναγνώστης να προετοιμαστεί για την είσοδό του στο μαγικό κόσμο της ποίησης. Ορίζει συνάμα και το χρέος του ποιητή, που είναι η αποκατάσταση της επικοινωνίας των ανθρώπων με τον «ουρανό», τον χώρο όπου διαφυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο ποιητής ως ελεγκτής των αστεριών, διαμεσολαβεί μεταξύ ουρανού και γης, προσπαθώντας να βοηθήσει στο να φτάσει το φως των αστεριών στη γη, το φως της ελπίδας για έναν ομορφότερο και δικαιότερο κόσμο στη σκληρή και απάνθρωπη γήινη πραγματικότητα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως ο τίτλος συνδέεται άμεσα και συμβολικά με το περιεχόμενο του ποιήματος αναφερόμενος στη συνειδητή αποστολή του ποιητή να διατηρήσει ζωντανή την αντίσταση στο ηθικό σκοτάδι. Δ1 (δίνεται συνοπτικά η απάντηση) Α. Ομοιότητες 1. ο κήπος («μπαξὲς γεμᾶτος αἷμα» στον Μ. Σαχτούρη, «ὲν κατοικοῦν ἀηδόνια στὸν κῆπο του», στον Κ. Κωσταβάρα), μια λέξη οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία, που αποκτά ποιητική διάσταση. 2. Είναι κοινή και στα δύο ποιήματα η εικόνα της θλίψης, η δυσοίωνη ιστορική συγκυρία την οποία καλείται ο ποιητής να αφουγκραστεί: («Ἕνας μπαξὲς γεμᾶτος αἷμα εἶν ὁ
οὐρανὸς», «Μόνον ἡ θλίψη τοῦ στρώνει σεντόνι νὰ κοιμηθεῖ»). 3. Είναι φανερή η ευθύνη του ποιητή που συνίσταται στο να καθιστά εφικτή την επικοινωνία με τον ουρανό στο ποίημα του Μ. Σαχτούρη: «πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω». Ο ποιητής, ακόμα και με σπασμένα φτερά, έχει χρέος να ελέγχει το φως των αστεριών σε έναν ουρανό γεμάτο αντιξοότητες (γεμάτο αίμα). Η ίδια ευθύνη προβάλλεται και στο ποίημα του Κ. Κωσταβάρα: ο ποιητής έχει χρέος να μην ενδίδει, να μην εγκαταλείπει, να φέρνει τους ανθρώπους σε επαφή με το ιδεώδες, το άπιαστο όνειρο: «Ὅμως ἐκεῖνος δὲν ἀποσύρεται. Ξέρει πὼς πρέπει νὰ ξαναρχίσει πάλι. Νὰ κυνηγήσει τὸ ἄπιαστο ὅραμα». Και τα δύο ποιήματα επομένως, χαρακτηρίζονται ως ποιήματα για την ποίηση. 4.Η παρουσίαση του ποιητή ως πουλιού είναι κοινός τόπος και στα δύο ποιήματα, πρόκειται για μοτίβο που απαντάται και στην αρχαιότητα ( ο Πλάτων στον διάλογο «Ίων» : «ποιητής εστίν πτηνόν και ιερόν»). Στο ποίημα του Κ. Κωσταβάρα συμβολίζει ωστόσο την ποιητική έμπνευση και δημιουργία και όχι το ίδιο το ποιητικό υποκείμενο (αυτό μπορεί να θεωρηθεί και ως διαφορά): «Νὰ βρεῖ τὸ μυθικὸ πουλὶ μὲ τὴ χρωματιστὴ φωνὴ καὶ τὶς μαῦρες φτεροῦγες.» 5. Τα χρώματα κυριαρχούν και στα δύο ποιήματα, ως σύμβολα (ο μπαξές, ο κήπος, χιόνι, μαύρο χιόνι, το πουλί με τη χρωματιστή φωνή). Β. Διαφορές 1. Το χιόνι («και λίγο χιόνι» στον Μ. Σαχτούρη: Το χιόνι δείχνει ότι η ελπίδα για κάθαρση του ουρανού δεν έχει χαθεί αν και το επίθετο «λίγο» δεν αφήνει περιθώριο για μεγάλες προσδοκίες. «Λίγα» θετικά στοιχεία υπάρχουν αλλά η εποχή είναι εξαιρετικά δυσοίωνη. Στον Κ. Κωσταβάρα ο συμβολισμός είναι διαφορετικός: «Χιόνι πέφτει καὶ σκεπάζει τοὺς στίχουςτου. Μαῦρο χιόνι καὶ πικρὴ βροχὴ μουσκεύει τὴν ψυχή του.» Το χιόνι συμβολίζει την παγωνιά, συμπληρώνει την εικόνα της θλίψης του προηγούμενου στίχου, είναι «μαύρο» (σχήμα οξύμωρο), ακριβώς
διότι παραπέμπει στην πίκρα και την ψυχρότητα του περιβάλλοντος χώρου. 2. Στο ποίημα του Σαχτούρη επικρατεί το α γραμματικό πρόσωπο, το εγώ του ποιητή αυτονομείται στο ποίημα,για να δοθεί εμφατικά η έννοια της προσωπικής υποχρέωσης, η έννοια της ώριμης και συνετής στάσης, αλλά και της μέχρι τέλους αφοσίωσης στην ευθύνη που του αναλογεί. Στο ποίημα του Κ. Κωσταβάρα επικρατεί το γ πρόσωπο, το ποιητικό υποκείμενο μοιάζει να παρατηρεί και να περιγράφει μια κατάσταση, τονίζοντας βέβαια το χρέος του ποιητή, αλλά όντας πιο αποστασιοποιημένο, επαναλαμβάνοντας τη φράση «Μέσα στο σπίτι του Ποιητή» η οποία εκτός από τίτλος λειτουργεί και ως μοτίβο στην ποιητική σύνθεση. Αυτό μας δίνει την αίσθηση πως η φωνή που ακούγεται δεν ανήκει σε κάποιον ποιητή, αλλά σε κάποιον που παρατηρεί προσεκτικά και αξιολογεί το έργο του δημιουργού. Εξάλλου το ποίημα του Κ. Κωσταβάρα έχει σαφέστατα ως σημείο αναφοράς την ποίηση του Σαχτούρη, κάτι που γίνεται φανερό και από το περιεχόμενό του και από την αφιέρωση : «Στὸν Μίλτο Σαχτούρη».