ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:

Transcript

1 Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ε Σ Ε Π Ι Σ Η Μ Α Ν Σ Ε Ι Σ Σ Τ Α Β Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α Κ Α Ι Τ Η Ν Ε Ρ Γ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Τ Ο Υ Μ Ι Λ Τ Ο Υ Σ Α Χ Τ Ο Υ Ρ Η (για τις σελίδες 1 3 των γενικών σημειώσεων του Μ. Σαχτούρη) ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Ο Μίλτος Σαχτούρης γεννήθηκε το 1919 στην Αθήνα και πέθανε εκεί το Καταγόταν από εύπορη οικογένεια της Αργολίδας και ο πατέρας του ήταν δικαστικός. Σταθερή προσδοκία του οικογενειακού του περιβάλλοντος ήταν ο ίδιος να συνεχίσει την καριέρα του πατέρα του στη νομική επιστήμη. Ο Σαχτούρης όμως έδειξε από νωρίς ότι δεν ήταν διατεθειμένος να ασχοληθεί με το επάγγελμα του πατέρα του. Έτσι μόλις εκείνος πέθανε (1939), παράτησε τη νομική σχολή (όπου είχε γραφτεί δύο χρόνια νωρίτερα) και αφοσιώθηκε στη λογοτεχνική παραγωγή με αποκλειστικό προσανατολισμό στην ποίηση. Πρόκειται για έναν άνθρωπο κάπως ιδιαίτερο και μοναχικό. Απόδειξη ότι δεν παντρεύτηκε ποτέ και δεν έκανε οικογένεια. Επίσης, δεν εργάστηκε ποτέ του κι έτσι έζησε στη φτώχεια και τη στέρηση. Ευτυχώς, η οικογενειακή περιουσία του εξασφάλιζε, τουλάχιστον, τα εντελώς απαραίτητα για τη διαβίωσή του. Είχε φιλάσθενο οργανισμό, αν και το παρουσιαστικό του ήταν ατόμου σωματώδους και αθλητικού. Εντούτοις, η αδύναμη φύση του τον ανάγκαζε να επισκέπτεται συχνά γιατρούς, ενώ στην περίοδο της Κατοχής μόλις γλίτωσε το θάνατο από φυματίωση. Ίσως οι δυσκολίες αυτές να επηρέασαν τελικά και το χαρακτήρα της ποιητικής του φωνής. Ο Μίλτος Σαχτούρης διατρέχει με τη ζωή του ολόκληρο τον 20 ο αιώνα. Παρακολουθεί όλα τα σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν την Ελλάδα και τον κόσμο (μικρασιατική καταστροφή, Β Παγκόσμιος πόλεμος, Κατοχή, Εμφύλιος πόλεμος, πολιτική καταπίεση και διχασμός των Ελλήνων, δικτατορία των συνταγματαρχών, επικίνδυνη ισορροπία του ψυχρού πολέμου) και βιώνει τις απογοητεύσεις του απλού ανθρώπου για έναν κόσμο καλύτερο και δικαιότερο. Παρ όλο λοιπόν που ο 20 ος αιώνας είναι από μία άποψη ένα «ορυχείο» αισιοδοξίας, κυρίως λόγω της τεχνολογικής προόδου και της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπινων κοινωνιών, για το Σαχτούρη εκείνο που δεσπόζει στη σκέψη του είναι οι συσσωρευμένες πίκρες και απογοητεύσεις από τις αποτυχίες του ανθρώπινου είδους και αυτές διαμορφώνουν τον ψυχισμό και τον ποιητικό του λόγο. Ο ίδιος δεν αναμείχθηκε ποτέ ενεργά στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής του. Ήσυχος και μοναχικός, παρατηρεί τον κόσμο από ένα «ποιητικό» παράθυρο. Η πικρή γεύση και η απαισιοδοξία που αποπνέει η ποίησή του είναι κυρίως αποτέλεσματα της οπτικής γωνίας από την οποία αντικρίζει τον κόσμο και οπωσδήποτε όχι άσχετα με τα προσωπικά του προβλήματα. Ο Σαχτούρης όμως, πάνω απ όλα είναι ένας μεγάλος τεχνίτης της γραφής, ένας εμπνευσμένος ποιητής, που τίμησε επάξια το λογοτεχνικό λόγο και ήταν διαρκώς παρών (για πάνω από 50 χρόνια ποιητικής παραγωγής), αν και δεν είναι ιδιαίτερα πολυγράφος. Επιπλέον, ακολουθώντας τη μοναχική του ιδιοσυγκρασία, δεν ενέδωσε ποτέ στις «σειρήνες» της δημοσιότητας, αλλά έφυγε απλά και ήσυχα, αφήνοντας όμως πίσω του ένα έργο ιδιαίτερα αξιόλογο. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ: Η ποίηση του Σαχτούρη δεν είναι αισιόδοξη, δεν είναι ελληνοκεντρική, δεν είναι καταπραϋντική, δεν έχει κοινωνικό χαρακτήρα, δεν είναι «ευχάριστη» με την τρέχουσα έννοια, δεν είναι εύληπτη. Είναι μια δύσκολη ποίηση, με πολλή πίκρα κι ένα αμυδρό, δυσδιάκριτο φως ελπίδας. Ο Σαχτούρης δεν αποδέχεται την πραγματικότητα όπως είναι, αλλά ούτε και απευθύνει προσκλητήριο για ανατροπή της. Εν ολίγοις δηλαδή, απλώς εκφράζει το παράπονο της απογοήτευσής του μέσα από τον ποιητικό λόγο. Από τεχνική άποψη, η ποίησή του είναι υπερρεαλιστική, εικονιστική, παράλογη και εξπρεσιονιστική (αποβλέπει δηλαδή στην έκφραση του καθαρά υποκειμενικού και στην προβολή έντονων συγκινησιακών καταστάσεων). Ο λόγος του θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική. Περιλαμβάνει σχήματα παραμορφωμένα, χρώματα δυνατά και με σκληρά περιγράμματα, συνδυασμούς αιφνιδιαστικούς και μια έκφραση ταραγμένης ψυχής, η οποία όμως παραδόξως έχει τον απόλυτο έλεγχο. Ο Σαχτούρης συνθέτει σχεδόν πάντα μικρά ποιήματα (της μιας σελίδας). Η δομή τους ακολουθεί συνήθως ένα τριμερές σχήμα: εμπειρική αφορμή, μετασχηματισμός της εμπειριάς αυτής σε ποιητική φαντασίωση και ολοκλήρωση τελική παραγωγή της ποιητικής εμπειρίας. Έτσι τα σταθερά δομικά στοιχεία των έργων του είναι: μια ιστορία μήνυμα, η σκηνική διάρθρωση και η ιδεοπλαστική εικόνα, η εικόνα δηλαδή που εκφράζει μια ιδέα. Το ποιητικό σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη πυραμίδα. Στη στενεμένη βάση βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή αναπαράστασή τους. Στον ενδιάμεσο κορμό σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν. Τέλος, στη διευρυμένη επιφάνεια παρουσιάζεται ο τόπος της σκηνικής δράσης, όπου υπάρχουν τα σύμβολα και η σημασιοδοτική τους λειτουργία. ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 1

2 Μ ί λ τ ο ς Σ α χ τ ο ύ ρ η ς Η ζωή του: Ο Μίλτος Σαχτούρης είναι ένας ποιητής του 20 ου αιώνα. Ζει ακόμα. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1919 και στην Αθήνα ζει από τότε. Δεν παντρεύτηκε ποτέ και δεν έκανε οικογένεια. Είναι άμεσος απόγονος του ναυάρχου πολέμαρχου του αγώνα του 21 Γεωργίου Σαχτούρη από την Ύδρα. Οι πρόγονοί του ήταν πλούσιοι γαιοκτήμονες στην Αργολίδα, ενώ ο πατέρας του ήταν δικαστικός και ήθελε να γίνει ο γιος του νομικός κι έκανε ό,τι μπορούσε για να το πετύχει, αλλά δεν τα κατάφερε. Ο ποιητής γράφτηκε στη νομική σχολή το 1937, αλλά τα παράτησε αμέσως μετά το θάνατο του πατέρα του το 1939 και αφοσιώθηκε στη λογοτεχνική παραγωγή. Τότε έγραψε την πρώτη του ποιητική συλλογή (Η μουσική των νησιών), η οποία δεν του άρεσε και την έκαψε κυριολεκτικά. Στην Κατοχή ( ) πέρασε δύσκολα και μόλις γλίτωσε το θάνατο από φυματίωση. Έκανε τη στρατιωτική του θητεία το και έκτοτε ιδιώτευσε. Ουδέποτε μπλέχτηκε στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής του. Είχε αρκετή περιουσία, αλλά την ξόδεψε είτε σε γιατρούς είτε με άλλους τρόπους. Δεν εργάστηκε ποτέ του κι έτσι έζησε στη φτώχεια και τη στέρηση. Είχε το παρουσιαστικό σωματώδους και αθλητικού τύπου, αλλά στην πραγματικότητα ήταν πάντα φιλάσθενος. Ίσως αυτό να επηρέασε και τη στάση του απέναντι στη ζωή. Πάντως γνωρίστηκε και σχετίστηκε με πολλούς επώνυμους σύγχρονούς του ποιητές και γενικότερα πνευματικούς ανθρώπους που τον βοήθησαν ποικιλοτρόπως. Οι ποιητικές του συλλογές από το 1941 έως το 1971 επανεκδόθηκαν σ ένα τόμο το Έκτοτε έγραψε και εξέδωσε αρκετές άλλες, ενώ δύο φορές (1987 και 1995) βραβεύτηκε από την πολιτεία. Η εποχή του: Η εποχή που έζησε και ζει ο Μίλτος Σαχτούρης είναι ολόκληρος σχεδόν ο 20 ος αιώνας. Βίωσε όλες τις ανατροπές αυτού του αιώνα: την πίκρα της μικρασιατικής καταστροφής, το φοβερό σφαγείο που ήταν ο Β Παγκόσμιος πόλεμος, την Κατοχή, την αδελφοκτόνο σύγκρουση του Εμφυλίου, την εσωτερική πολιτική καταπίεση, τη δικτατορία των συνταγματαρχών, την ατμόσφαιρα του λεγόμενου ψυχρού πολέμου στις διεθνείς σχέσεις, τις απογοητεύσεις για ένα δικαιότερο κόσμο για όλους τους λαούς και όλους τους ανθρώπους. Και, παρ όλο που μέσα σ όλα αυτά η ανθρωπότητα έκανε τεράστια βήματα μπροστά σ ό,τι αφορά την αντιμετώπιση των πολέμων, της πείνας και των ασθενειών (με τα τεράστια ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2

3 παράλληλα τεχνολογικά άλματα που όλοι γνωρίζουμε), για το Σαχτούρη είναι οι σωρευμένες πίκρες και απογοητεύσεις από τις αποτυχίες του ανθρώπινου είδους που του μένουν και του διαμορφώνουν τον ψυχισμό του και τον ποιητικό του λόγο. Μια εποχή, όπως ο 20 ος αιώνας, που για άλλους ίσως θα αποτελούσε ορυχείο αισιοδοξίας, για το Σαχτούρη στάθηκε απόδειξη του πόσο αδιόρθωτος είναι ο άνθρωπος και πόσο μαύρο είναι το παρόν και το μέλλον του. «Οι άνθρωποι εδώ γενήκαν όλοι ένα με την πέτρα», λέει κάπου. Και να σκεφτεί κανείς ότι η τέτοια σύλληψη και κατανόηση της εποχής του και του κόσμου δεν προέρχεται από εντελώς προσωπική εμπλοκή του ποιητή μας στα δρώμενα άρα και στις επιπτώσεις της ιστορίας. Ο ίδιος, κατά κανόνα, ιδιωτεύει και παρατηρεί τον κόσμο από ένα «ποιητικό» παράθυρο και βέβαια έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει. Πάντως, είναι πολύ δύσκολο να αιτιολογηθεί η ποιητική του παραγωγή με βάση τα «κατορθώματα» της εποχής του, θετικά ή αρνητικά. Είναι η ειδική θέαση του κόσμου που διάλεξε, το συγκεκριμένο πόστο που στέκεται, η ματιά που διαθέτει, είναι, τέλος, η ιδιοσυγκρασία του που μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση της ποίησής του κι όχι η εποχή του. Η εποχή του ο 20 ος αιώνας του παρέχει τα χρώματα, τις λέξεις, τις εικόνες, τις συνθήκες. Η ψυχή του τού προμηθεύει τη «στάση», τη διάθεση, το άρωμα. Ο Σαχτούρης όμως, πάνω απ όλα και πέρα από όσα του παρέχουν η εποχή του και τα εργαλεία του, είναι ένας μεγάλος τεχνίτης, ένας μάγος του λόγου, ένας προικισμένος ποιητής. Και εμείς αυτό κρατούμε. Το έργο του: Όλο το έργο του Μίλτου Σαχτούρη είναι ποιητικό. Αποτελείται από αυτοτελείς εκδόσεις και ένα συγκεντρωτικό τόμο (1977). Πιο συγκεκριμένα: Ποιήματα ( ), Χρωμοτραύματα, Όταν σας μιλώ, Εκτοπλάσματα, Καταβύθιση, Έκτοτε, Ανάποδα γυρίσαν τα ρολόγια. Όπως παρατηρεί κανείς, ο ποιητής μας είναι διαρκώς παρών (για πάνω από 50 χρόνια) στο πεδίο της ποιητικής παραγωγής, αν και δεν είναι ιδιαίτερα πολυγράφος. Για την ποιητική του συλλογή Εκτοπλάσματα βραβεύτηκε το 1987 με το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Το έργο του έχει απασχολήσει επανειλημμένα είτε με αφιερώματα περιοδικών και συμποσίων είτε ανεξάρτητες μελέτες την ελληνική λογοτεχνική κριτική και μεγάλο μέρος του έχει μεταφραστεί και σε ξένες γλώσσες. Παρά το γεγονός ότι δεν επέτρεψε στον εαυτό του να ενδώσει στις σειρήνες της δημοσιότητας και να μετατραπεί σε τηλεοπτική «βεντέτα», εντούτοις υπάρχει αρκετό οπτικοακουστικό υλικό που αισθητοποιεί την ποίησή του και ικανοποιεί την περιέργεια του σύγχρονου αναγνώστη θεατή για γνωριμία με τον ποιητή. Η ποίηση και η ποιητική του: Πρέπει να πούμε ευθύς εξαρχής ότι η ποίηση του Σαχτούρη δεν είναι αισιόδοξη, δεν είναι ελληνολατρική, δεν είναι καταπραϋντική, δεν έχει κοινωνικό χαρακτήρα, δεν είναι «ευχάριστη» ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 3

4 με την τρέχουσα έννοια, δεν είναι εύληπτη. Είναι μια δύσκολη ποίηση, με πολλή πίκρα κι ένα αμυδρό, δυσδιάκριτο φως ελπίδας. Ο Σαχτούρης δεν αποδέχεται την πραγματικότητα όπως είναι αλλά ούτε και απευθύνει προσκλητήριο για ανατροπή της. Από τεχνική άποψη η ποίησή του είναι υπερρεαλιστική, εικονιστική, παράλογη και εξπρεσιονιστική. Από άποψη φόρμας θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα παραμορφωμένα, χρώματα δυνατά και με σκληρά περιγράμματα, συνδυασμοί αιφνιδιαστικοί, μια έκφραση ταραγμένης ψυχής αλλά απόλυτο έλεγχο. Τα σύμβολα του Σαχτούρη προέρχονται από τα στοιχεία της φύσης και της τεχνικής, αλλά είναι παραμορφωμένα, λειτουργικά και εικονιστικά: άνθρωποι, ζώα, μηχανές. Ξεκινά από ένα «πανάρχαιο αιωνόβιο όνειρο» και αναζητεί ένα «γαλανό παράθυρο». Δυστυχώς, ενδιάμεσα μεσολαβεί το «χάος» που λέγεται πραγματικότητα ή ψυχή του ανθρώπου («κάτι επικίνδυνα κομμάτια χάος είναι η ψυχή μου»). Κι ο ποιητής; Ποιος είναι ο ρόλος του; «Το ένα του χέρι είναι σβηστό, στο άλλο κρατάει ένα κάρβουνο αναμμένο». Ελπίζει; Ναι, μας λέει, «κι εγώ πελιδνός ποιητής κάποτε θα περπατήσω επί των υδάτων όπως ο Ιησούς Χριστός». Ο Σαχτούρης κατασκευάζει σχεδόν πάντα μικρά ποιήματα, της μιας σελίδας. Η δομή τους ακολουθεί συνήθως το σχήμα: εμπειρική αφορμή, μετασχηματισμός της εμπειρίας αυτής σε ποιητική φαντασίωση και ολοκλήρωση τελική παραγωγή της ποιητικής εμπειρίας. Έτσι, τα σταθερά δομικά στοιχεία είναι: μια ιστορία μήνυμα, η σκηνική διάρθρωση και η ιδεοπλαστική εικόνα, η εικόνα δηλαδή που εκφράζει μια ιδέα. Πιο συγκεκριμένα, «το σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη πυραμίδα: Στη στενεμένη βάση, η οποία αντιπροσωπεύει το σκληρό πυρήνα της ποιητικής σύνθεσης, βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή αναπαράστασή τους. Στον ενδιάμεσο κορμό σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν. Και στη διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής, που είναι ο τόπος της σκηνικής δράσης, υπάρχουν τα σύμβολα και η σημασιοδοτική τους λειτουργία». Αναφέραμε ήδη πιο πάνω ότι από άποψη ποιητικής καταγωγής ο Σαχτούρης είναι υπερρεαλιστής (ή, μάλλον, νεοϋπερρεαλιστής) και εικονιστής. Εντούτοις, μέσα στο λογοτεχνικό ποιητικό τοπίο του 20 ου αιώνα ο Σαχτούρης κατέχει μία ξεχωριστή θέση: έχει κατακτήσει ένα δικό του μοναδικό χώρο, τον οποίο η κριτική δεν έχει ακόμα χαρακτηρίσει. Είναι κι αυτό δείγμα της μεγάλης αμηχανίας στην οποία έχει εμβάλει τους κριτικούς του, όπως, άλλωστε, και το αναγνωστικό του κοινό. ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 4

5 «Ο Ελεγκτής» ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: 1. Ο ελεγκτής: η χρήση προσηγορικών ονομάτων για τιτλοφόρηση των ποιημάτων του Σαχτούρη είναι πολύ συνήθης, όπως ο ληστής, οι εραστές, οι καβαλάρηδες, ο σωτήρας κ.α. Επίσης συχνά είναι τα επαγγελματικά προσηγορικά, όπως οι ποιμένες, ο προφήτης, ο άγιος, ο ποιητής, ο άρχοντας, ο στρατιώτης, ο συλλέκτης κ.α. Η χρήση αυτών των έναρθρων προσηγορικών χρησιμεύει για να «στηθεί» μια αρχικά ρεαλιστική ατμόσφαιρα, η οποία μέλλει στη συνέχεια του ποιήματος να υπερκεραστεί με αιφνιδιασμό. 2. μπαξές: τούρκικη λέξη με ποιητικό ήθος. Λειτουργεί αποδοτικότερα από την αντίστοιχη ελληνική λέξη κήπος. 3. αίμα, ουρανός, χιόνι, σχοινιά, αστέρια: λέξεις με (ψευδο)ρεαλιστικό περιεχόμενο, που γρήγορα θα αποκτήσουν τη μεταφορική τους σημασία. 4. εγώ κληρονόμος πουλιών: φράση που μας θυμίζει κομπασμό πλούσιου απογόνου ενδόξων προγόνων φυσικά, εδώ έχει μεταφορική σημασία. Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: Το ποίημα απαρτίζεται από τρεις ενότητες σκηνές, που μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε ιδεοπλαστικές, αφού καθεμιά περιέχει μια εικόνα και την ιδέα της. Δηλαδή, με την εικόνα (ζωγραφιά) δηλώνεται άμεσα και η ιδέα που εκφράζει. Στην α ενότητα (στ. 1 3) έχουμε ένα μικρό ζωγραφικό πίνακα ο ουρανός εικονίζεται ως κήπος γεμάτος αίματα και κάπου στη γωνιά ή ανάμεσα στα αίματα υπάρχει λίγο χιόνι. Το κόκκινο του αίματος θυμίζει το κακό, ενώ το λευκό ανακαλεί συνειρμικά την αθωότητα. Στη β ενότητα (στ. 4 6) έχουμε μια σκηνή όπου εισβάλλει το παράλογο. Ο «ελεγκτής» προετοιμάζεται για την περίεργη αποστολή του. Ο έλεγχος των αστεριών μας μεταφέρει σ ένα «άλλο» επίπεδο, άρα κι ο ελεγκτής είναι ένα «άλλο» επάγγελμα: ασφαλώς όχι χειροτεχνικό. Στην γ ενότητα (στ 7 11) αποκαλύπτεται η διαφορετική ποιότητα του ελεγκτή (το παράλογο γίνεται αποδεκτό) και η αποστολή που εκούσια αναλαμβάνει: είναι μας λέει κληρονόμος πουλιών και αποστολή του είναι να πετάει με κάθε θυσία. Μόνο αν πετάει, θα μπορεί να εκτελεί το έργο του. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΛΕΙΔΙΑ: Λέξεις κλειδιά: 1. μπαξές: κήπος, άρα μέρος ευχάριστο, χώρος ευτυχίας. 2. αίμα: το κακό σ όλες του τις μορφές, αφού το αίμα χυμένο από τον άνθρωπο δηλώνει ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 5

6 την πιο αποτρόπαιη πράξη. 3. ουρανός: ο χώρος που στρέφεται ο άνθρωπος για να ανασάνει, να προσευχηθεί, να ζητήσει βοήθεια, άρα συμβολίζει την ελπίδα, το ιδανικό. 4. χιόνι: δηλώνει την αθωότητα λόγω χρώματος και καθαρότητας, αλλά ταυτόχρονα και την παγερότητα, το ρίγος. 5. αστέρια: συμβολίζουν το φως, είτε στη φυσική είτε στην ηθική του εκδοχή, Εδώ, φυσικά, η λέξη έχει μεταφορική σημασία και δηλώνει το φως της συνείδησης, την πνευματική εγρήγορση. 6. κληρονόμος: αυτός που έχει ηθική υποχρέωση προς τη γενιά του, το είδος του. Εδώ δηλώνει τον εκπρόσωπο του ανθρώπινου είδους στην ιδανική εκδοχή του. 7. πουλιών: κυρίως για την ιδιότητά τους να πετάνε ο ποιητής μας τα χρησιμοποιεί στο «επάγγελμά» του, το ελεγκτικό, που θα πει: πρέπει, όπως το πουλί χρησιμοποιεί την πιο αποδοτική του ιδιότητα, κι εγώ να δράσω άμεσα και αποτελεσματικά με τις ιδιότητες που έχω ως άνθρωπος στην πιο ακέραιη μορφή τους. 8. σπασμένα φτερά: οι ανώτερες ιδιότητες του ανθρώπου (δεν μας λέει ποιες είναι αυτές, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι εννοεί την καλοσύνη) μπορεί να έχουν τραυματιστεί, μπορεί να έχουν υποστεί «κατάγματα», εντούτοις ακόμα μας επιτρέπουν να ελπίζουμε για μια ανάταση, ένα πέταγμα, μια ανώτερη ζωή. 9. πρέπει να πετάω: γιατί διαφορετικά θα πάψω να είμαι άνθρωπος θα μετατραπώ σε σκουλήκι, με την ηθική σημασία της λέξης. Εικόνες κλειδιά: 1. Ένας μπαξές γεμάτος αίμα ειν ο ουρανός: ο ιδανικός κόσμος που οραματιστήκαμε έχει καταντήσει να κυριαρχείται από τις αποτρόπαιες πράξεις, τη βία και το θάνατο. 2. και λίγο χιόνι: μέσα στον κόσμο όχι τόσο στον πραγματικό, αυτόν που ζούμε, αλλά σ αυτόν που ακόμα έχουμε κουράγιο να καρτερούμε, το φανταστικό φαίνεται να υπάρχει ακόμα λίγη καλοσύνη, αλλά κι αυτή εκδηλώνεται δύσκολα και παγερά (εξαιτίας του φόβου). 3. έσφιξα τα σχοινιά μου: μάζεψα την υπομονή μου και το κουράγιο μου, παρά την ως τώρα απογοήτευση που έχω δοκιμάσει. 4. πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια: συνεχώς θα εκτελώ το καθήκον μου ως πνευματικός άνθρωπος (ως ποιητής, στη συγκεκριμένη περίπτωση). Και καθήκον μου είναι να διατηρώ αναμμένες, ζωντανές τις συνειδήσεις που φωτίζουν τον κόσμο, να γρηγορώ για να μη σβήσει η αντίσταση στο ηθικό σκοτάδι. 5. εγώ κληρονόμος πουλιών: το είδος στο οποίο ανήκω, το ανθρώπινο, είναι πλασμένο για να πετά, δηλαδή να ζει μια ανώτερη ζωή, μια ζωή σε ύψος ηθικό. 6. πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω: σίγουρα, όλοι είμαστε τραυματίες μέσα στον κόσμο αυτό, δηλαδή έχουμε τα ηθικά μας ελαττώματα. Παρ όλα αυτά είμαστε ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 6

7 υποχρεωμένοι να αγωνιζόμαστε για το καλό. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: Ο «μύθος» του ποιήματος είναι σύντομος και σαφής, παρά την κατάσταση απορίας στην οποία εμβάλλει τον αναγνώστη του: Ο ουρανός είναι μολυσμένος από αίματα (προφανώς ανθρώπων) και δεν μένει παρά ελάχιστος χώρος για να κυκλοφορήσει και να ζήσει κανείς εκεί. Μερικές λωρίδες χιόνι δηλώνουν την αμόλυντη περιοχή, αλλά το χιόνι παρότι πεντακάθαρο δεν είναι και το καλύτερο μέρος για να αναπαυθεί ο άνθρωπος. Σ αυτόν τον μπαξέ ουρανό, τ αστέρια ανάβουν και παρέχουν το φως τους στους ανθρώπους που επιθυμούν να κατοικούν εκεί. Εντούτοις και αυτά θέλουν συντήρηση, δηλαδή έλεγχο της λειτουργίας τους. Γι αυτό τον έλεγχο αρμόδιος είναι «ο ελεγκτής» (ποιητής). Κι αυτός μονολογεί και πράττει. Προετοιμάζεται για την αναρρίχησή του στ αστέρια, προκειμένου να εκτελέσει το έργο του. Έργο δικό του, εκ κληρονομιάς και παιδείας, ακόμα κι αν, τώρα πια, τα φτερά του είναι μισοτσακισμένα. Το νόημα του ποιήματος είναι το εξής: Ο κόσμος που ονειρευτήκαμε ή που μας υποσχέθηκαν κατάντησε ανυπόφορος. Λίγο ακόμα και δε θα υπάρχει καμία ελπίδα που να μας κρατά στη ζωή. Η πλήρης απελπισία προ των θυρών της συνείδησής μας. Εγώ, εντούτοις, ο ποιητής (ο πνευματικός άνθρωπος), έχω χρέος να κρατηθώ. Να σφίξω την ψυχή μου, να τεντώσω την αντοχή μου, να αγωνιστώ για να κάνω το καθήκον μου, αυτό που επιβάλλει η φύση μου ως ανθρώπου στην ιδανικότερή του μορφή. Πρέπει να κρατήσω το φως της ελπίδας όσο γίνεται άσβεστο, για να βλέπουν οι άλλοι, για να μην απελπιστούν, για να κρατηθούν στη ζωή (όχι τόσο τη βιολογική όσο την πνευματική εγρήγορση). Και πρέπει να κρατηθώ, παρότι κι εγώ απελπισμένος είμαι. Το μήνυμα του ποιήματος είναι πως όλοι διψάμε για ουρανό (το ιδανικό). Κι εγώ (ο ποιητής) έχω θέσει ως καθήκον μου να κρατώ ζωντανή αυτή την επιθυμία, γιατί αλλιώς ο κόσμος θα μετατραπεί σε κόλαση εδώ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ( Η Α Ρ Ι Θ Μ Η Σ Η Α Κ Ο Λ Ο Υ Θ Ε Ι Τ Ο Σ Χ Ο Λ Ι Κ Ο Ε Γ Χ Ε Ι Ρ Ι Δ Ι Ο Σ Τ Η Σ Ε Λ Ι Δ Α 79) 1. Ποια είναι η ευθύνη του ελεγκτή; Ποια στοιχεία μας επιτρέπουν να τον ταυτίσουμε με τον ποιητή; Η ευθύνη του ελεγκτή διατυπώνεται στους στίχους 5 6 και 9 11: «πρέπει και πάλι να ελέγξω / τ αστέρια» και «πρέπει / έστω και με σπασμένα φτερά / να πετάω». Η ευθύνη εισάγεται με το ρήμα «πρέπει» που δηλώνει εσωτερική αυτόβουλη υποχρέωση. Οι παραπάνω στίχοι αποκωδικοποιημένοι σημαίνουν: ανέκαθεν θεωρούσα ευθύνη μου τη διατήρηση της πνευματικής εγρήγορσης των συνανθρώπων μου, την εγρήγορση της συνείδησης, ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 7

8 προκειμένου να «κρατηθεί» αυτός ο κόσμος, ο γεμάτος από φρίκη και θάνατο. Για να το πετύχω αυτό, πρέπει πρώτα να διατηρήσω το ήθος μου, τη δική μου συνείδηση ζωντανή, υψιπετή, ικανή να απογειώνεται από την αφόρητη φρίκη της καθημερινότητας και να επιτελεί έτσι μέσα από μια άλλη κατανόηση του κόσμου το καθήκον της για τους άλλους. Ο ελεγκτής του ποιήματός μας ταυτίζεται εύκολα με τον ποιητή (τον οποιοδήποτε ποιητή) αφενός εξαιτίας του α ενικού προσώπου που χρησιμοποιεί, αφετέρου από τη δήλωση της καταγωγής του (κληρονόμος πουλιών), κατάγεται δηλαδή από τους ανθρώπους που ανέκαθεν θεωρούνταν ότι πετούσαν «στα σύννεφα», σαν να ανήκαν σε ιδιαίτερη τάξη ανθρώπων. 2. Πώς αντιλαμβάνεσθε την εικόνα που περιγράφεται από τον στίχο, «έσφιξα τα σχοινιά μου»; Η εικόνα αυτή είναι ιδεοπλαστική, πράγμα που σημαίνει ότι εκτός από την αναπαράσταση μια πράξης, υποδηλώνει και την ιδέα, το νόημα αυτής της πράξης. Οι στίχοι «έσφιξα τα σχοινιά μου / πρέπει και πάλι να ελέγξω / τ αστέρια» από άποψη λεκτικής αναπαράστασης μιας συγκεκριμένης πράξης μάς υποβάλλουν την εικόνα ενός χειρώνακτα (με διάφορα εργαλεία, μεταξύ των οποίων και τα σχοινιά) που αποφασίζει να αναρριχηθεί ή να πετάξει από κάποιο σημείο στους ουρανούς (εδώ εισβάλλει το παράλογο), για να επιτελέσει το σύνηθες έργο του, τον έλεγχο της λειτουργίας των αστεριών. Κι από τ αστέρια περιμένει κανείς να φωτίσουν τη νύχτα. Επομένως, πριν από την επιτέλεση του δυσκολότατου και επικίνδυνου επαγγέλματός του, ο ελεγκτής προετοιμάζεται πολύ καλά για να μην αποτύχει. Η αναρρίχηση ή το πέταγμα στον ουρανό γίνεται με σπασμένα φτερά και αυτό ενέχει τεράστιο προσωπικό κίνδυνο. Τα αστέρια που πρόκειται να ελεγχθούν μας υποβάλλουν την εικόνα φωτιστικών σωμάτων που χρειάζονται σταθερή συντήρηση, άρα συνεχή έγνοια. Η ιδέα που ενσωματώνεται σ αυτή την εικόνα είναι διάφανη λόγω της κραυγαλέας μεταφορικής της σημασιοδότησης. ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ: Διαβάστε το ποίημα του Σαχτούρη «Ο Συλλέκτης» και εξετάστε το συγκριτικά με τον «Ελεγκτή». Ανάλυση ερμηνεία του ποιήματος «Ο Συλλέκτης»: Ο «μύθος» του ποιήματος είναι διατυπωμένος με πέντε εικόνες σκηνές. Στην α σκηνή ο Συλλέκτης εμφανίζεται επί το έργον. Συγκεντρώνει ανομοιόμορφα αντικείμενα, χωρίς καμιά επιφανειακή λογική: πέτρες, γραμματόσημα, πώματα φαρμάκων, σπασμένα γυαλικά (ό,τι εντυπωσιάζει την παιδική φαντασία, άχρηστα εκ πρώτης όψεως), αλλά και πτώματα από τον ουρανό (εδώ εντυπωσιάζει η εξοικείωση με τη φρίκη!) και λουλούδια (εντυπωσιακή η αντίθεση προς τα πτώματα) και γενικά ό,τι καλό (αμήχανος στίχος). Κι όλα αυτά τα συλλέγει, προκειμένου να τα διατηρήσει γιατί κινδυνεύουν «σ αυτό τον άγριο κόσμο». Στη β σκηνή ο ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 8

9 Συλλέκτης έχει πετάξει ένα χαρταετό, για να μπορεί από το ύψος του να εποπτεύει τον κόσμο καλύτερα ή, πιο συγκεκριμένα, για να βλέπει το πέταγμα του Σταυραϊτού. Το παιχνίδι συνεχίζεται μέσα στον κίνδυνο. Στην γ σκηνή αποτολμά να αψηφίσει τα ηλεκτροφόρα καλώδια και διαπιστώνει ότι δεν παθαίνει ηλεκτροπληξία. Στο μεταξύ, στην δ σκηνή μέσα στο διαρκές και επικίνδυνο αυτό «παιχνίδι» η ζωή περνά, οι μέρες τελειώνουν κι ο ήλιος γελά μαζί του. Μόνο στην ε σκηνή έρχεται μια προειδοποίηση: πλησιάζει το σκοτάδι, κι είναι φυσικό να γεμίζει κανείς από τρόμο. Όχι όμως κι ο Συλλέκτης. Γιατί; Τι γνωρίζει αυτός και δεν τρέμει από φόβο; Ο Συλλέκτης είναι ο ποιητής. Μόνιμα «παίζει» σ αυτή τη ζωή. Ποτέ δεν την παίρνει στα σοβαρά, αφού παραμένει παιδί. Απόδειξη αυτού είναι τα αντικείμενα που συλλέγει, πράγματα επιφανειακά ή άχρηστα (τουλάχιστον τέτοια λογίζονται), ωραία ή φρικιαστικά, πάντως ριγμένα από τον ουρανό (την ψυχή του), άρα αξίες που κινδυνεύουν. Η τάση του να κοιτάει τη ζωή από ψηλά, σαν από χαρταετό, είναι επικίνδυνη για τους άλλους, όχι όμως για τον ίδιο. Γνωρίζει πως το κακό (τα ηλεκτροφόρα σύρματα) δεν τον αγγίζει. Η λογική των άλλων δεν ισχύει γι αυτόν. Αυτός είναι ή θα θελε να είναι «Σταυραϊτός» να πετά και να φεύγει. Κι ενώ συνειδητοποιεί ότι έτσι η ζωή του τελειώνει, χωρίς να έχει πράξει κάτι το σημαντικό, ταυτόχρονα ανακαλύπτει ότι κάτι πέτυχε: να μη φοβάται τη ζωή και το θάνατο. Να μη φοβάται το σκοτάδι (την αποτυχία) που τον περιμένει. Ίσως γιατί μέσα του έχει κατακτήσει ένα φως, την αυτοπεποίθηση για τον προορισμό του: να διασώσει ό,τι κινδυνεύει σ αυτό τον κόσμο, «ό,τι το καλό» δηλαδή. Η αποστολή του Ελεγκτή (του ποιητή) είναι να διατηρεί, με θυσίες και αγώνα, αναμμένα τ αστέρια (την επιθυμία για έναν κόσμο ιδανικό) προς όφελος των συνανθρώπων του. Η αποστολή του Συλλέκτη (του ποιητή) είναι να περιμαζεύει τις αξίες που οι πολλοί θεωρούν άχρηστες και να δίνει πρώτος το παράδειγμα της άτρομης συνείδησης μπροστά στην αναπόφευκτη ματαίωση που επιφυλάσσει η ζωή. Και στον Ελεγκτή και στο Συλλέκτη ο κόσμος μας είναι άγριος, γεμάτος αίμα, αλλά αυτός μας δόθηκε. Δεν επιχειρούμε να τον αλλάξουμε, αλλά μόνο να τον συντηρήσουμε ή να τον διασώσουμε. Και ο Συλλέκτης και ο Ελεγκτής είναι συνειδήσεις πουλιά που εποπτεύουν τον κόσμο από τη σκοπιά του ουρανού, μακριά και πιο πάνω από τις αδυναμίες του πλήθους. Επιμέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης Φιλόλογος ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 9