Χαρακτηριστικά της Απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ύπαιθρο

Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας ΠΜΣ Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Διαχείριση του Χώρου Μάθημα: Ανάπτυξη και Αναδιάρθρωση της Ευρωπαϊκής Υπαίθρου Χαρακτηριστικά της Απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ύπαιθρο Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος

Γενικές τάσεις Για να μελετήσουμε την Ευρωπαϊκή ύπαιθρο είναι ανάγκη να δούμε ορισμένες γενικότερες κοινωνικο-οικονομικές τάσεις οι οποίες προσδιορίζουν τόσο τις αναμενόμενες μεταβολές σε αυτή αλλά και τα νέα φλέγοντα γι αυτήν προβλήματα προς επίλυση Σημειώνουμε τρεις ιδιαίτερα σημαντικές και σχετιζόμενες μεταξύ τους τάσεις που επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα τις αγροτικές περιοχές των χωρών της Ε.Ε. και που αξίζουν ιδιαίτερης μνείας εδώ: Πρώτον, σημειώνεται μια σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ των αγροτικών περιοχών, η οποία συνδέεται με το μεταβαλλόμενο ρόλο και την εξουσία των γεωργικών, οικιστικών και άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων

Γενικές τάσεις Περίπου 51% της συνολικής εδαφικής επικράτειας της Ε.Ε. είναι γεωργική γη, καθώς η γεωργική χρήση και εκμετάλλευση της γης παραμένει ένα σημαντικό στοιχείο για τη διαφοροποίηση του αγροτικού χώρου Υπάρχουν νέες προδιαγραφές για την παραγωγή προϊόντων (π.χ. ποιοτικά και βιολογικά προϊόντα) και νέες αρχές για τη χωρική κατανάλωση (π.χ. διατήρηση του αγροτικού περιβάλλοντος, αγροτουρισμός) που συνδέονται με τον αγροτικό χώρο Η κοινωνικοοικονομική ανάλυση των αγροτικών περιοχών αναδεικνύει την ύπαρξη ενός μωσαϊκού αγροτικών περιοχών που περιλαμβάνει ευνοημένες, ενδιάμεσες και λιγότερο ευνοημένες περιοχές Αυτή η πολυμορφία των αγροτικών περιοχών συνδέεται με την αγροτική αναδιάρθρωση σύμφωνα με την οποία η αγροτική ανάπτυξη είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις παγκόσμιες δυνάμεις και τις τοπικές αντιδράσεις απέναντι σε αυτές, στο εθνικό πλαίσιο βέβαια

Γενικές τάσεις Δεύτερον, παρά την κατάρρευση της κυριαρχίας της γεωργίας στο μεγαλύτερο ποσοστό των αγροτικών περιοχών, γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι ο μετασχηματισμός των αγροτικών περιοχών έχει πολλαπλές διαστάσεις Η υποχώρηση της γεωργικής απασχόλησης, που παρατηρείται στο σύνολο σχεδόν των αγροτικών περιοχών, ισοσκελίζεται με την αύξηση των ευκαιριών απασχόλησης στη μεταποίηση και τις υπηρεσίες. Η επέκταση της πολυαπασχόλησης αποτελεί ένδειξη της συμπληρωματικότητας ή/και του ανταγωνισμού μεταξύ των διαφορετικών παραγωγικών τομέων στον αγροτικό χώρο Οι αγροτικές περιοχές έχουν διαφοροποιήσει τις δραστηριότητές τους και αργά αλλά σταθερά μετατρέπονται σε μικτές οικονομίες

Γενικές τάσεις Λόγω του γεγονότος ότι η οικονομική ανάπτυξη που παρατηρείται σε ορισμένες αγροτικές περιοχές αποδίδεται στο ότι αυτές έχουν καταφέρει να διαφοροποιήσουν την οικονομία τους, η διαφοροποίηση της αγροτικής οικονομίας έχει αποτελέσει ένα σημαντικό στόχο πολιτικής για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών Τρίτον, παρατηρείται μια νέα μορφή διακυβέρνησης του αγροτικού χώρου, που συνδέεται με την ανάδειξη μιας πλειάδας συλλογικών δρώντων υποκειμένων και φορέων που έχουν σταδιακά αποκτήσει τη δύναμη να οργανώνουν τους πόρους τους, τις δεξιότητές τους και τα συμφέροντά τους κάτω από ένα πλαίσιο κοινών επιδιώξεων Οι αγροτικές περιοχές έχουν μεταβληθεί σε πεδίο δραστηριοποίησης ενός σύνθετου ιστού συγκροτημένων ομάδων συμφερόντων (εκτός των αγροτών), φορέων, συλλογικών υποκειμένων και θεσμών

Γενικές τάσεις Οι σχέσεις μεταξύ των συλλογικών δρώντων υποκειμένων που προέρχονται από το δημόσιο, τον ιδιωτικό αλλά και τον κοινωνικό τομέα έχουν μεταβάλλει ριζικά τη συμβατική προσέγγιση της τοπικής διακυβέρνησης του αγροτικού χώρου Παράλληλα, έχουν σχεδιαστεί νέες δραστηριότητες και πρωτοβουλίες στη βάση των συνδέσεων μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων διακυβέρνησης, π.χ. τοπική αυτοδιοίκηση, περιφερειακές δομές, εθνικές κυβερνήσεις και Ευρωπαϊκή Επιτροπή

Ο λειτουργικός ορισμός του ΟΟΣΑ Η πρώτη τυπολόγηση ουσιαστικά απηχεί την προσπάθεια ταξινόμησης της υπαίθρου που έγινε κατά το τέλος της δεκαετίας του 1980 από την Ε.Ε. (EC 1988), ενώ η δεύτερη τυπολόγηση με τη σειρά της χρησιμοποιήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τις προτάσεις της Agenda 2000 (EC 1997) Με βάση το κριτήριο της πληθυσμιακής πυκνότητας, ο ΟΟΣΑ διακρίνει δύο βασικές κατηγορίες κοινοτήτων: τις αγροτικές που έχουν πληθυσμιακή πυκνότητα μικρότερη των 150 κατοίκων ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο και τις αστικές που έχουν πυκνότητα άνω των 150 κατοίκων ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Σε ένα δεύτερο επίπεδο διακρίνονται τρεις κατηγορίες περιοχών (σε επίπεδο NUTS 3):

Χάρτης 1. Τυπολόγηση της υπαίθρου: Κατηγορίες αγροτικών περιοχών (με βάση τον ορισμό του ΟΟΣΑ) [NUTS 3 level]

Ο λειτουργικός ορισμός του ΟΟΣΑ 1. Οι κυρίως αγροτικές περιφέρειες (predominantly rural regions) στις οποίες άνω του 50% του πληθυσμού τους κατοικεί σε αγροτικές κοινότητες 2. Οι σημαντικά αγροτικές ή ενδιάμεσες περιφέρειες (significantly rural or intermediate regions) στις οποίες μεταξύ 15 και 50% του πληθυσμού τους κατοικεί σε αγροτικές κοινότητες ή όπου υπάρχει πόλη με πληθυσμό άνω των 200.000 κατοίκων 3. Οι κυρίως αστικές περιφέρειες (predominantly urban regions) στις οποίες λιγότερο από το 15% του πληθυσμού κατοικεί σε αγροτικές περιοχές ή όπου υπάρχει πόλη με πληθυσμό άνω των 500.000 κατοίκων

Ο λειτουργικός ορισμός του ΟΟΣΑ Με βάση την πυκνότητα του πληθυσμού, οι αγροτικές περιοχές αντιπροσωπεύουν το 93% της έκτασης της ΕΕ- 27. Το 20% του πληθυσμού ζουν στις κύρια αγροτικές περιοχές και 38% στις σημαντικά αγροτικές περιοχές. Οι τελευταίες παράγουν το 45% της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας στην ΕΕ-27 και απασχολούν το 53% του πληθυσμού. Στην ΕΕ-27 το κατά κεφαλήν εισόδημα των κύρια αστικών περιοχών είναι σχεδόν διπλάσιο των κύρια αγροτικών.

Χάρτης 2. Τυπολόγηση της υπαίθρου: Κατανομή των αγροτικών περιοχών με βάση τον ορισμό του ΟΟΣΑ σε συνδυασμό με τον δείκτη περιφερειακότητας (υποδομές - εύκολη πρόσβαση /περιφερειακή [NUTS 3 level]

Ας δούμε όμως την εξέλιξη ορισμένων πληθυσμιακών μεγεθών στην Ευρωπαϊκή ύπαιθρο και ειδικότερα στην Ε.Ε. των 25/27 χωρών

Χάρτης 3. Πληθυσμιακή πυκνότητα (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 4. Δημογραφικά χαρακτηριστικά της Ευρωπαϊκής Υπαίθρου: Πληθυσμιακή Πυκνότητα

Χάρτης 5. Πληθυσμιακή μεταβολή 1990-2000 (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 6. Δείκτης εξάρτησης (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 7. Δημογραφικά χαρακτηριστικά της Ευρωπαϊκής Υπαίθρου: Δείκτης γήρανσης

Χάρτης 8. Δημογραφικά χαρακτηριστικά της Ευρωπαϊκής Υπαίθρου: Καθαρή μετανάστευση

Χάρτης 9. Ποσοστό συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 10. Ποσοστό συμμετοχής στην απασχόληση (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 11. Ποσοστό ανεργίας (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 12. Ποσοστό απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα (2001) (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 13. Μέση ετήσια μεταβολή της απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα 1995-2001 (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 14. Ποσοστό απασχολούμενων στο δευτερογενή τομέα (2001) (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 15. Ποσοστό απασχολούμενων στον τριτογενή τομέα (2001) (σε επίπεδο NUTS3)

Χάρτης 16. Οικονομικά χαρακτηριστικά της Ευρωπαϊκής Υπαίθρου: Δείκτης ΑΕΠ/Κάτοικο (ΕΕ25=100)

Απασχόληση και ύπαιθρος Κεντρική θέση στη συζήτησή μας κατέχει η απασχόληση η οποία παίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση και στην ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών Στο παρελθόν, η αγροτική απασχόληση σπάνια είχε αποτελέσει κεντρικό θέμα στον πολιτικό διάλογο για την απασχόληση, την ανεργία και την ανάπτυξη στην Ε.Ε. Πρόσφατα αναπτύσσεται σημαντικό ενδιαφέρον για την αγροτική απασχόληση τόσο στη γεωργία όσο και στις άλλες οικονομικές δραστηριότητες στην ύπαιθρο. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται και στον υψηλό ρυθμό ανεργίας που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια στην Ε.Ε. Ένας άλλος σημαντικός λόγος που εξηγεί την εκδήλωση ενδιαφέροντος γύρω από τα θέματα της αγροτικής απασχόλησης είναι η μεταβολή που έχει επέλθει στις αντιλήψεις για τα μέτρα στήριξης που περιλαμβάνει η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ)

Απασχόληση και Ύπαιθρος Τίθενται διάφορα ερωτήματα: Γιατί είναι η διατήρηση ή η αύξηση της αγροτικής απασχόλησης ένας επιθυμητός στόχος της ΚΑΠ; Τι επίπτωση θα έχει η πιθανολογούμενη μείωση της αγροτικής παραγωγής, που αναμένεται ως αποτέλεσμα της αναθεωρημένης ΚΑΠ, στην αγροτική απασχόληση; Είναι η υποαπασχόληση και η συγκεκαλυμμένη ανεργία σημαντικό πρόβλημα για τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Τι αποτέλεσμα θα έχει η επίδραση της πολυαπασχόλησης των αγροτικών νοικοκυριών στην απασχόληση των αγροτικών νοικοκυριών στις αγροτικές περιοχές; Ποιες είναι οι κατάλληλες οργανωτικές /θεσμικές δομές για την επίτευξη κοινοτικών και εθνικών στόχων ως προς την αγροτική απασχόληση;

Απασχόληση και Ύπαιθρος Το εργατικό δυναμικό που απασχολείται άμεσα στην γεωργία, ως ποσοστό του συνόλου των απασχολουμένων διαφέρει μεταξύ των κρατών μελών. Αυτή η διαφοροποίηση είναι ιδιαίτερα μεγάλης σημασίας όταν αξιολογούνται οι επιδράσεις της μεταβολής της αγροτικής πολιτικής Υποστηρίζεται ότι η αγροτική πολιτική πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια πτυχή της κοινωνικής πολιτικής παρά ως τμήμα της οικονομικής πολιτικής. Όμως γίνεται εύκολα προφανές ότι η αγροτική πολιτική είναι μια σημαντική πτυχή της περιφερειακής πολιτικής. Και αυτό γιατί μια μεταβολή της ΚΑΠ είναι βέβαιο ότι θα έχει διαφορετικές επιπτώσεις στο επίπεδο της απασχόλησης μεταξύ των κρατών μελών και μεταξύ των διαφόρων περιφερειών μέσα στα κράτη μέλη

Απασχόληση και Ύπαιθρος Ο εξω-αγροτικός τομέας στην ύπαιθρο είναι μία συνιστώσα της αγροτικής οικονομίας/της οικονομίας της υπαίθρου για τον οποίο λίγα είναι γνωστά ως προς τον ρόλο του στην ευρύτερη αναπτυξιακή διαδικασία Θα ήταν επομένως λάθος να παραμελήσει κανείς τον τομέα αυτόν Ο ρόλος του εξω-αγροτικού τομέα στην απορρόφηση ενός ολοένα αυξανόμενου, σε πολλές περιπτώσεις, εργατικού δυναμικού είναι ιδιαίτερα σημαντικός Επιβραδύνει την εσωτερική μετανάστευση από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα, συνεισφέροντας στην αύξηση του εθνικού εισοδήματος ενώ παράλληλα συμβάλλει στην δικαιότερη κατανομή του

Απασχόληση και Ύπαιθρος Καθώς το συνολικό οικονομικό προϊόν αυξάνεται με υψηλότερο ρυθμό από ό,τι το γεωργικό προϊόν, το μερίδιο της γεωργίας στο ΑΕΠ τείνει να μειώνεται με το πέρασμα του χρόνου Σε ορισμένες χώρες όμως στη γεωργία αναλογεί ένα αρκετά σημαντικό μερίδιο του ΑΕΠ Μεγάλες διαφορές παρατηρούνται μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. αναφορικά με το ποσοστό των απασχολουμένων κυρίως στη γεωργία. Τα δύο άκρα είναι το Ηνωμένο Βασίλειο με 1,5% ακολουθούμενο από το Βέλγιο με 1,9%, και η Ελλάδα με 14% ακολουθούμενη από την Πορτογαλία με 12%. Σήμερα εκτιμάται ότι το 7,3% του εργατικού δυναμικού της Ε.Ε.-27 απασχολείται στην γεωργία (Sera report, 2006).

Τα Χαρακτηριστικά της Γεωργίας στην Ε.Ε. Στις περισσότερες αγροτικές περιοχές ο πρωτογενής τομέας αποσπά κάτω από το 10% της συνολικής απασχόλησης. Στο 1/3 των αγροτικών περιοχών είναι κάτω του 5% (στο μέσο της ΕΕ-25). Όμως, σε μερικές αγροτικές περιοχές ειδικά στην Ανατολική και Νότια Ευρώπη το ποσοστό είναι πάνω από 25%. Επιπλέον, η γεωργική παραγωγικότητα είναι πολύ χαμηλότερη στις περισσότερες κύρια αγροτικές περιοχές.

Τα Χαρακτηριστικά της Γεωργίας στην Ε.Ε. Προς το παρόν κάτω από το 10% των κατόχων γεωργικών εκμ/σεων στην ΕΕ-25 είναι κάτω των 35 ετών και πάνω από το 24% άνω των 65. Την περίοδο 2000 2005, η γεωργία της ΕΕ-25 έδιωξε εργατικό δυναμικό της ηλικιακής ομάδας (25 54), ακολουθούμενο από νεότερους εργάτες (15 24) και μόνο μετά από πιο ηλικιωμένους της ομάδας (55 64). Ο μειούμενος αριθμός νέων ανθρώπων στον γεωργικό τομέα μπορεί να δημιουργήσει ειδικά προβλήματα για τη δημογραφική ανανέωση.

Τα Χαρακτηριστικά της Γεωργίας στην Ε.Ε. Από τη δεκαετία του 1990 η απασχόληση στη γεωργία είχε πτωτική τάση, κατά μέσο όρο 2 3% το χρόνο. Σύμφωνα με τις σημερινές τάσεις εκτιμάται ότι ανάμεσα στο 2000 και το 2014 θα αποχωρήσουν από τον αγροτικό τομέα επιπλέον 4-5 εκατομμύρια άτομα, ήτοι το 28-35% του αγροτικού εργατικού δυναμικού (Sera report, 2006). Ο αριθμός των απασχολουμένων στη γεωργία της ΕΕ (τόσο αυτών που έχουν τη γεωργία ως κύρια απασχόληση όσο και των συμπληρωματικά απασχολουμένων σε αυτή) συνεχώς μειώνεται. Στην τετραετία 1997-2000 μειώθηκαν κατά 9% αυτοί που έχουν τη γεωργία ως κύρια απασχόληση. 34

Τα Χαρακτηριστικά της Γεωργίας στην Ε.Ε. Ο ένας στους δύο (52%) αρχηγούς γεωργικών εκμεταλλεύσεων στην Ε.Ε. έχει ηλικία ανώτερη των 55 ετών και το 29% έχει ηλικία άνω των 65 ετών. Οι νέοι γεωργοί (κάτω των 35 ετών) αποτελούν μόνο το 8% του συνόλου. Τα μεγαλύτερα ποσοστά ηλικιωμένων γεωργών εμφανίζουν οι νότιες χώρες (Πορτογαλία 65%, Ιταλία 62%, Ελλάδα 56% και Ισπανία 53%) ενώ τα μεγαλύτερα ποσοστά νέων παρουσιάζουν η Γερμανία και η Αυστρία (16%). Η ένταση απασχόλησης (ως ποσοστό του εργάσιμου χρόνου) των απασχολουμένων στην Ευρωπαϊκή γεωργία παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία. Οι διαφορές στην ένταση απασχόλησης μεταξύ των κρατών μελών γίνονται προφανείς μέσω της αναφοράς στα ποσοστά των αρχηγών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων που αξιοποιούν το 100% του εργάσιμου χρόνου τους.

Τα Χαρακτηριστικά της Γεωργίας στην Ε.Ε. Στο χαμηλότερο σημείο της κλίμακας βρίσκεται η Ελλάδα με 10.8%, ακολουθούμενη από την Ιταλία με 16.0%. Αντίθετα, στην Ολλανδία (67.3%) και στην Ιρλανδία (67.1%) πάνω από τα 2/3 των αρχηγών αξιοποιούν στην εκμετάλλευσή τους το 100% του εργάσιμου χρόνου τους. Η διάρθρωση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, η εποχικότητα των εργασιών που επιβάλλεται από το βιολογικό κύκλο φυτών και ζώων μαζί με την εξάρτηση από τις εδαφοκλιματικές συνθήκες, διαμορφώνουν διαφορετικές διαχρονικές κατανομές στην απασχόληση. 36

Απασχόληση και Ανεργία Η ανεργία είναι γενικά σημαντικά υψηλότερη στις αγροτικές απ ότι στις αστικές περιοχές. Αστικό-αγροτικές διαφορές είναι ιδιαίτερα έντονες σε χώρες που χαρακτηρίζονται από υψηλή ανεργία. Η ανεργία μακράς διάρκειας είναι σχετικά υψηλή μόνο στις σημαντικά αγροτικές περιοχές, που επιδεικνύουν έναν αναπτυσσόμενο αποκλεισμό των ομάδων χαμηλότερων εισοδημάτων. Εκτιμάται ότι η κρυφή ανεργία (συμπεριλαμβάνει υποαπασχολούμενους γεωργούς και αγρεργάτες) ανέρχεται σε περίπου 5 εκ. στις αγροτικές περιοχές. 37

Απασχόληση και Ανεργία Αλλά και η ανεργία των γυναικών και των νέων τείνει να είναι υψηλότερη στις αγροτικές περιοχές. Για τις γυναίκες ανέρχεται στο 10,6% ενώ για τους άνδρες παραμένει στο 7,9%. Ενώ αντίθετα στις αστικές περιοχές η γυναικεία ανεργία (6,8%) και η ανδρική (6,2%) είναι κοντά. Η ανεργία των νέων ήταν σημαντικά υψηλότερη τόσο στις σημαντικά αγροτικές όσο και στις κύρια αγροτικές περιοχές, 17,6% και 16% αντίστοιχα, συγκριτικά με 11% στις αστικές.

Απασχόληση στην ελληνική ύπαιθρο Το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα η Ελλάδα μετεξελίχθηκε από καθαρά γεωργική χώρα σε χώρα του τριτογενούς τομέα. Η συμβολή της γεωργίας στο σχηματισμό του ΑΕΠ της χώρας βρίσκεται σήμερα στο 4,5%. Η απασχόληση στη γεωργία μειώθηκε από 58,8% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας το 1951 στο 17% το 2000 και σε 14% περίπου σήμερα. Παρά ταύτα εξακολουθεί να είναι σε υψηλά ποσοστά συγκριτικά με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες και με το μέσο της Ε.Ε. που ανέρχεται μόλις στο 4%.

Απασχόληση στην ελληνική ύπαιθρο Από τα στοιχεία των δυο τελευταίων απογραφών Γεωργίας-Κτηνοτροφίας (1991, 1999/2000) προκύπτει ότι η συνολική απασχόληση μειώθηκε κατά την δεκαετία 1990 κατά 14.6%. Η μείωση αυτή οφείλεται κυρίως στον περιορισμό της απασχόλησης των κατοχών των εκμεταλλεύσεων και των μελών των νοικοκυριών τους κατά 20% περίπου. Αντισταθμίσθηκε όμως από την αύξηση της εργασίας των μόνιμων και εποχιακών εργατών κατά 84,5% και 42,5% αντίστοιχα.

Απασχόληση στην ελληνική ύπαιθρο Κατά την ίδια περίοδο παρά την σημαντική μείωση του συνολικού αριθμού των ημερών απασχόλησης δεν παρατηρείται μείωση του συνολικού αριθμού των απασχολούμενων. Αντίθετα παρατηρείται μια μικρή αύξηση, συνολικά, κατά 0,5%. Ο συνολικός αριθμός των απασχολούμενων διατηρείται στα 2.792.082 άτομα Η μείωση του συνολικού αριθμού των κατοχών αγροτικών εκμεταλλεύσεων και των μελών των οικογενειών τους (-9.0%) που αντιπροσωπεύει λίγο πάνω από το 50% του συνόλου των απασχολούμενων αντισταθμίσθηκε από την αύξηση του αριθμού των μόνιμων και εποχιακών εργατών που προσφέρουν μισθωτή εργασία κατά 71,4% και 12,5% αντίστοιχα Στη συνολική απασχόληση στον αγροτικό τομέα η οικογενειακή εργασία καλύπτει το 85% περίπου. Το υπόλοιπο 15% καλύπτεται κυρίως από εποχιακή και μόνιμη μισθωτή εργασία.

Απασχόληση στην ελληνική ύπαιθρο Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μείωση της μέσης απασχόλησης (ημέρες κατ έτος) συνολικά από 70 σε 60. Συγκεκριμένα, οι κάτοχοι αγροτικών εκμεταλλεύσεων και τα μέλη των οικογενειών τους μείωσαν την απασχόληση τους μεταξύ του 1991 και του 2000 κατά 14 ημέρες το χρόνο. Αυτό εξηγείται, κυρίως, από την αύξηση του αριθμού των εποχικών εργατών και από την αύξηση κατά 3 ημέρες περίπου του χρόνου της εργασίας που προσφέρουν. Κατά δεύτερο λόγο, η μείωση τόσο του αριθμού όσο και των ημερών απασχόλησης των κατοχών των αγροτικών εκμεταλλεύσεων καθώς και των μελών των νοικοκυριών τους αντισταθμίσθηκε από την αύξηση του αριθμού των μόνιμων εργατών και των ημερών εργασίας που προσφέρουν κατά μέσο όρο ο καθένας. Οι μόνιμοι εργάτες που προσφέρουν μισθωτή εργασία στη γεωργία της χώρας απασχολούνται κατά 265 ημέρες το χρόνο έναντι 238 το 1991.

Απασχόληση στην ελληνική ύπαιθρο Οι μόνιμοι εργάτες που προσφέρουν μισθωτή εργασία στη γεωργία απασχολούνται κατά 265 ημέρες το χρόνο έναντι 238 το 1991. Η πολυαπασχόληση των αγροτών συνεχίζει να διατηρείται σε υψηλά ποσοστά που αγγίζουν το 30% του συνόλου των αρχηγών διαχέεται όμως και στα «άλλα συμβοηθούντα μέλη» και κυρίως στις συζύγους, των οποίων η πολυαπασχόληση έχει διπλασιαστεί στη τελευταία δεκαπενταετία. Μέχρι σήμερα η πολυαπασχόληση αφορούσε τον αρχηγό της εκμετάλλευσης ενώ τα υπόλοιπα μέλη του νοικοκυριού προσέφεραν την εργασία τους αποκλειστικά στην εκμετάλλευση. Η διαφοροποίηση αυτή μπορεί να εξηγηθεί αν ληφθούν υπόψη οι αλλαγές στην στρατηγική των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων, με βάση τα δεδομένα και τους περιορισμούς που θέτει η οικονομία γενικότερα

Απασχόληση στην ελληνική ύπαιθρο Η δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι άνδρες στην εύρεση εξωαγροτικής απασχόλησης και οι αυξημένες δυνατότητες των γυναικών και των άλλων μελών του νοικοκυριού για απασχόληση εκτός της οικογενειακής εκμετάλλευσης (σε πεδινές και παράκτιες περιοχές κυρίως) συνέβαλαν στο διπλασιασμό τόσο της πολυαπασχόλησης τους όσο και της κατά κύριο λόγο εκτός εκμετάλλευσης απασχόλησης σε ποσοστά που ξεπερνούν το 20% του συνόλου αυτών. Ο ευέλικτος χαρακτήρας της απασχόλησης εντός και εκτός των αγροτικών εκμεταλλεύσεων έχει ένα σημαντικό στρατηγικό ρόλο στην ελληνική οικογενειακή γεωργία. Η ευελιξία της εργασίας των μελών της οικογενειακής εκμετάλλευσης και η μισθωτή εποχική εργασία αποτελούν σημαντικό παράγοντα διαφοροποίησης των εκμεταλλεύσεων

Απασχόληση στην ελληνική ύπαιθρο Ο συνδυασμός της αγροτικής και της μη αγροτικής εργασίας για το νοικοκυριό, όπως επίσης της οικογενειακής και της μη οικογενειακής εργασίας για την εκμετάλλευση παίζει σημαντικό ρόλο για την επιβίωση της πλειοψηφίας των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων. Αυτό προφανώς διαφοροποίησε σημαντικά τις πηγές του οικογενειακού εισοδήματος. Πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ εκτιμούν ότι η συμβολή του εξωαγροτικού εισοδήματος εγγίζει το 40% του συνολικού εισοδήματος του αγροτικού νοικοκυριού. Μια άλλη διάσταση της πολυαπασχόλησης είναι αυτή που αφορά στους μη κατοίκους της υπαίθρου που ασκούν γεωργική δραστηριότητα. Έχει ενδιαφέρον ότι το ποσοστό των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα που ζει στις αγροτικές περιοχές μειώθηκε από 79,2% στο 74,9% μεταξύ 1985 και 2002

Συμπεράσματα Οι αγροτικές περιοχές της Ευρώπης έχουν αποκλίνοντα χαρακτηριστικά. Μερικές από αυτές είναι περιθωριοποιημένες, χωρίς πληθυσμό, που εξαρτώνται από τη γεωργία, αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες προκλήσεις σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη, την απασχόληση και τη βιωσιμότητα. Αυτά περιλαμβάνουν: χαμηλότερα επίπεδα εισοδήματος, δυσοίωνη δημογραφική κατάσταση, χαμηλότερη απασχόληση και υψηλότερη ανεργία, βραδύτερη ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα, αδυναμίες στις επιδεξιότητες και στο ανθρώπινο κεφάλαιο, μείωση των ευκαιριών για τις γυναίκες και τα παιδιά, έλλειμμα των απαραίτητων δεξιοτήτων σε τμήματα του αγροτικού τομέα και της αγροτο-τροφικής βιομηχανίας. 46

Συμπεράσματα Παράλληλα, όμως, δημιουργούνται ευκαιρίες, καθώς: Αρκετές αγροτικές περιοχές προσφέρουν πραγματικές ευκαιρίες για ανάπτυξη σε νέους τομείς όπως οι προσφορές αγροτικών υπηρεσιών και τουρισμού, η ελκυστικότητά τους ως τόπος εργασίας και διαμονής και ο ρόλος τους σαν δεξαμενή φυσικών πόρων και τοπίου υψηλής αισθητικής. Η Ευρώπη προσφέρει πολλά προϊόντα υψηλής ποιότητας. Ο γεωργικός τομέας και ο τομέας διατροφής πρέπει να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες που προσφέρονται από τις νέες τεχνολογίες και καινοτομίες για να ανταποκριθούν στη ζήτηση της εξελισσόμενης Ευρωπαϊκής και παγκόσμιας αγοράς. Με δυο λόγια, οι αγροτικές περιοχές της Ευρώπης πρέπει να εκμεταλλευτούν τις δυνατότητές τους για ανταποκριθούν στους στόχους της Λισσαβόνας, ειδικά για τις απομακρυσμένες και περισσότερο γεωργικές περιοχές. 47

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει: Να διατηρηθεί η διαδικασία της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ, με προσανατολισμό στην αγορά και τη σταθεροποίηση του εισοδήματος με άμεση βοήθεια. Τα Κ-Μ θα πρέπει να εκμεταλλευτούν τις υπάρχουσες ευκαιρίες για να ενθαρρύνουν και στηρίξουν την καλλιέργεια ενεργειακών φυτών και επιχειρήσεων ανανεώσιμων πηγών που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη σταθεροποίηση της απασχόλησης στις αγροτικές περιοχές και να συμβάλλουν στην βιωσιμότητά τους. Με δεδομένες τις ειδικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν πολλές αγροτικές περιοχές, η ένταξη των νέων Κ-Μ και η αναδιάρθρωση της γεωργίας θα παραμείνουν ως προτεραιότητα τα επόμενα χρόνια. Τα Κ-Μ θα πρέπει να αξιοποιήσουν τις κατευθύνσεις της Κοινότητας και να προσαρμόσουν τα προγράμματα ανάπτυξής τους προς αυτούς τους στόχους. 48