ικαίωµα στη ενεργό ζωή: Υποστηρικτική Τεχνολογία και Εναλλακτική Επικοινωνία Κατερίνα Μαύρου (PhD Cand - University of Birmingham)

ικαίωµα στη ενεργό ζωή: Υποστηρικτική Τεχνολογία και Εναλλακτική Επικοινωνία Κατερίνα Μαύρου (PhD Cand - University of Birmingham) ιεθνές Σεµινάριο Η Αρχή της µη-διάκρισης και των ίσων ευκαιριών για άτοµα µε αναπηρία: Στρατηγική, προτεραιότητες και ο ρόλος των οργανώσεων ατόµων µε αναπηρία Λευκωσία, 9 Ιουνίου 2005 Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων Τµήµα Εργασίας Υπηρεσία Μέριµνας Αναπήρων Περίληψη 1 Το άρθρο αυτό αποτελεί ένα γενικό αναλογισµό γύρω από τις δυνατότητες της υποστηρικτικής τεχνολογίας και της εναλλακτικής επικοινωνίας, για την υποστήριξη του δικαιώµατος στην ενεργό ζωή των ατόµων µε αναπηρίες. Η τεχνολογική εξέλιξη της εποχής µας παρουσιάζει το εξής παράδοξο: από τη µια γίνεται τόσο ραγδαία που κάποτε αποκλείει όσους δεν έχουν τη δυνατότητα άµεσης πρόσβασης σε αυτή, και από την άλλη µπορεί να προσφέρει ανεξίτηλες δυνατότητες σχετικά µε αυτή την πρόσβαση και την παροχή ίσων ευκαιριών. Η χρυσή τοµή βρίσκεται στο σχεδιασµό τεχνολογικών µέσων τέτοιων ώστε να παρέχουν όσο το δυνατό περισσότερες ευκαιρίες πρόσβασης και να έχουν τη δυνατότητα προσαρµογής στις ιδιαιτερότητες του κάθε ατόµου. Ως αποτέλεσµα αυτού, υπάρχουν σήµερα στη διάθεσή µας µεγάλος αριθµός τεχνολογικών µέσων τα οποία έχουν δηµιουργηθεί µε σκοπό να ανταποκρίνονται στις ανάγκες ατόµων µε αναπηρίες σε κάθε τοµέα της ζωής µας: στην εκπαίδευση, στο χώρο εργασίας, στην καθηµερινότητα, στην κοινωνική ζωή και ψυχαγωγία. Βεβαίως η αποτελεσµατική χρήση της τεχνολογίας στον τοµέα αυτό εξαρτάται από βασικές προϋποθέσεις όπως είναι πρώτα απ όλα η σωστή και ολοκληρωµένη αξιολόγηση, ο καλός συνδυασµός τεχνολογίας και συστηµατοποιηµένης εκπαίδευσης, ο καλός συνδυασµός τεχνολογίας και θετικών στάσεων απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις, οι κατάλληλες συνθήκες και διαδικασίες χρηµατοδότησης και σίγουρα η τεχνική υποστήριξη, επαναξιολόγηση και επανατροφοδότηση τόσο σε σχέση µε τις εξελίξεις της τεχνολογίας όσο και σε σχέση µε τις αλλαγές στις ανάγκες των ατόµων. Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 1

Εισαγωγή Η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη και ανάπτυξη επιφέρει µεγάλες αλλαγές στην καθηµερινότητα και στη διευκόλυνση της ζωής µας. Ταυτόχρονα όµως ένα µεγάλο ποσοστό πληθυσµού της γης άτοµα µε αναπηρίες αποκλείονται από αυτή την τεχνολογική επανάσταση, µε βασικό λόγο τις δυσκολίες πρόσβασης τόσο σε προσωπικό επίπεδο (π.χ. πρόσβαση στον προσωπικό τους Η.Υ.) όσο και διαπροσωπικό επίπεδο και επικοινωνία (π.χ. τηλεπικοινωνίες). Παράλληλα και κάπως παράδοξα, την ίδια ακριβώς στιγµή που η χρήση της τεχνολογίας αποτελεί ουσιαστικό µέρος της οικονοµικής, εκπαιδευτικής και κοινωνικής ζωής του κάθε Ευρωπαίου πολίτη, γεννιέται και η ανησυχία κατά πόσο τα νέα µέσα και εξελίξεις είναι προσβάσιµα για τα άτοµα µε αναπηρίες. Είναι γενικώς παραδεκτό ότι η τεχνολογία προσφέρει µεγάλες δυνατότητες για τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ατόµων µε αναπηρίες, φτάνει να υπάρχει ένα πλαίσιο σχεδιασµού και ανάπτυξης µέσων για όλους (Dickerson, 2004; Standen and Brown, 2004; Vardakastanis, 2004)! Ο στόχος προφανώς είναι η αυτονοµία και η λειτουργική ανεξαρτησία των ατόµων µε αναπηρίες, ούτως ώστε να διεκδικούν ισότιµα το δικαίωµα στην εκπαίδευση, στην επαγγελµατική ανάπτυξη, στην κοινωνικοποίηση, στην αυτοµέριµνα και στην ψυχαγωγία. Το ζητούµενο είναι πάντοτε οι ίσες ευκαιρίες και τα ίσα δικαιώµατα. Μια τέτοια στάση και πολιτική όµως απαιτεί άµεση αλλαγή στα κριτήρια ανάπτυξης τεχνολογικών µέσων µε βάση τις βασικές αρχές πρόσβασης και ευκαιρίες χρήσης από όλους, αφού σύµφωνα και µε τα Ευρωπαϊκά δεδοµένα (Vardakastanis, 2004) η ίση πρόσβαση και χρήση της τεχνολογίας αποτελεί πλέον αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωµα. Ο πρωταρχικός στόχος είναι να παρέχει όλες τις διευκολύνσεις σε άτοµα µε αναπηρίες, καθώς επίσης και να δώσει όλες τις κατάλληλες τεχνικές και δεξιότητες για να διαχειριστούν τις ανάγκες τους και να αναδιοργανώσουν τη ζωή τους, καταρρίπτοντας τα εµπόδια και παρέχοντας ίσες ευκαιρίες πρόσβασης, µάθησης και επικοινωνίας 3. Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 2

Ορισµοί Προτού προχωρήσουµε σε περαιτέρω ανάπτυξη του θέµατος σωστό θα ήταν να δώσουµε σύντοµα τον ορισµό των δύο όρων οι οποίοι αναφέρονται στον τίτλο του παρόντος άρθρου. Με τον όρο λοιπόν Υποστηρικτική Τεχνολογία εννοούµε οποιαδήποτε µορφή τεχνολογικού προϊόντος, το οποίο χρησιµοποιείται για να αυξήσει, να διατηρήσει ή και να βελτιώσει τις δυνατότητες των ατόµων µε αναπηρίες, ως εργαλείο που υποστηρίζει το δικαίωµα τους στη ζωή (King's Fund Consultation, 14th March 2001). Ο όρος Εναλλακτική Επικοινωνία, αναφέρεται σε µια µεγάλη ποικιλία τεχνικών οι οποίες χρησιµοποιούνται ως εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνίας για άτοµα που δεν έχουν λεκτική επικοινωνία. Παρέχει τη δυνατότητα χρήσης και ανάπτυξης ενός γλωσσικού συστήµατος επικοινωνίας και µπορεί να περιλαµβάνει νεύµατα, νοηµατική γλώσσα, εικόνες, συσκευές και συστήµατα χαµηλής και υψηλής τεχνολογίας (American Speech-Language- Hearing Association 1997-2005). 1. Αρχίζοντας από τα θεµέλια: η Τεχνολογία στην Εκπαίδευση Έχοντας ως βασικό στόχο της τεχνολογίας την κατάρριψη εµποδίων και την παροχή ίσων ευκαιριών για επιτυχία σε όλους, η σχολική και κοινωνική ένταξη είναι ο τρόπος και ο χώρος δοκιµασίας αυτού του στόχου (Xin 1999; Rahamin, 2004). Σύµφωνα µε τις διακηρύξεις, νοµοθεσίες και κανονισµούς για την ειδική εκπαίδευση σε όλο τον κόσµο, το αναλυτικό πρόγραµµα πρέπει να είναι εφικτό, να προσαρµόζεται στις εξατοµικευµένες ανάγκες του κάθε µαθητή και παράλληλα να ανταποκρίνεται σε αυτές. Απώτερος σκοπός είναι η εκπαίδευση των παιδιών µε ειδικές ανάγκες στο χώρο του «συνηθισµένου» σχολείου (ας µου επιτραπεί ο όρος) µαζί µε τους συµµαθητές τους. Η γραφειοκρατία και µόνο δεν είναι αρκετή για την επιτυχηµένη εφαρµογή µιας τέτοιας πολιτικής. Βέβαια έχουν γίνει κατά καιρούς αρκετές προσαρµογές τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Κύπρο για την προετοιµασία και εφαρµογή της ένταξης. Με την πάροδο Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 3

όµως του χρόνο και την εξέλιξη των διαφόρων µέσων εκπαίδευσης, έχει φανεί ότι η τεχνολογία αποτελεί ένα βασικό στοιχείο υποστήριξης τόσο της ένταξης όσο και της εκπαίδευσης των παιδιών µε ειδικές ανάγκες γενικότερα. Η εισαγωγή της τεχνολογίας στην εκπαίδευση γενικά αναπτύσσεται ραγδαία τόσο στο εξωτερικό όσο και στη χώρα µας. Είναι λοιπόν σηµαντικό να αρχίσουµε ως εκπαιδευτικοί να αντιλαµβανόµαστε την προστιθέµενη της αξία και την προσφορά της στο δικό µας έργο. Στο χώρο της ειδικής εκπαίδευσης η τεχνολογία κατέχει και πρέπει να κατέχει ιδιαίτερα σηµαντική θέση. Αυτό δεν πρέπει να αφορά µόνο αυτούς που την εφαρµόζουν στο «πεδίο της µάχης» αλλά και αυτούς που προγραµµατίζουν, χρηµατοδοτούν και αναπτύσσουν τα διάφορα προγράµµατα παρέµβασης, εκπαίδευσης και παροχής εξοπλισµού. Ο όρος τεχνολογίες της πληροφορίας και επικοινωνίας (ΤΠΕ ICT) αναφέρεται σε ένα µεγάλο φάσµα τεχνολογιών εξοπλισµού, λογισµικού, περιφερειακών, καθώς και στην ίδια την τεχνολογία ως θέµα διδασκαλίας στο αναλυτικό πρόγραµµα. Αυτή η πολύπλευρη πτυχή των ΤΠΕ δίνει και τη δυνατότητα για πολύπλευρη προσέγγιση και αξιοποίησή τους (Florian, 2004). Τοµείς Αξιοποίησης της Τεχνολογίας Σε πολλές περιπτώσεις ειδικά στον τοµέα της ειδικής εκπαίδευσης η τεχνολογία αποτελεί ουσιαστικό και καθηµερινό τρόπο ζωής. Ο βασικότερος τοµέας αξιοποίησής της είναι η πρόσβαση (Banes and Walter, 2002). Πρόσβαση όσον αφορά τη φυσική πτυχή του θέµατος - για παιδιά µε κινητικές δυσκολίες και σωµατικές αναπηρίες µε τη χρήση εξειδικευµένου εξοπλισµού, περιφερειακών και λογισµικού (Lilley, 2004). Πρόσβαση όσον αφορά τη µαθησιακή πτυχή του θέµατος για παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες και την πρόσβασή τους στη µάθηση, µε τη χρήση πολυµέσων, απλοποιηµένων µορφών παρουσίασης ενός θέµατος, προσαρµογής της δραστηριότητας στον προσωπικό ρυθµό µάθησης, άµεσης ανατροφοδότησης (Standen and Brown, 2004). Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 4

Η εξατοµίκευση προγράµµατος, στόχων και δραστηριοτήτων αποτελεί άλλο ένα βασικό τρόπο αξιοποίησης της τεχνολογίας στην ειδική εκπαίδευση (Florian, 2004). Εξατοµίκευση µε τη βοήθεια της τεχνολογίας µπορεί να γίνει τόσο στην αίθουσα αναφοράς κατά τη διάρκεια του ατοµικού εκπαιδευτικού προγράµµατος, αλλά πολύ περισσότερο µπορεί να γίνει στην τάξη ένταξη, µε τη διαφοροποίηση και προσαρµογή της διδασκαλίας στις ατοµικές ανάγκες των µαθητών. Η προώθηση της συνεργατικής µάθησης αποτελεί επίσης βασικό τοµέα αξιοποίησης της τεχνολογίας και του ηλεκτρονικού υπολογιστή (Crook, 1999; Vulliamy and Webb, 1992). Ιδιαίτερα σε εκπαιδευτικά συστήµατα όπως το δικό µας, όπου η παροχή εξοπλισµού στις τάξεις είναι περιορισµένη (το µοντέλου του ενός υπολογιστή), ο ένας Η.Υ. µπορεί να αξιοποιηθεί για την προώθηση της συνεργασίας των παιδιών µε δυσκολίες και των συµµαθητών τους µε σκοπό όχι µόνο τη µεγιστοποίηση του µαθησιακού αποτελέσµατος αλλά και την κοινωνικοποίηση, αλληλεπίδραση, αποδοχή και εµπλοκή των µαθητών (McAteer et al., 1991 ; Hooper, 1992). Όλα τα πιο πάνω συντελούν στην παροχή κινήτρων και προτροπής του ενδιαφέροντος των µαθητών και αποτελούν στοιχεία τόσο προώθησης τόσο της ένταξης όσο και της εξυπηρέτησης ατοµικών αναγκών του κάθε µαθητή. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι η τεχνολογία αποτελεί ένα από τους βασικούς τρόπους παροχής ευελιξίας στην εκπαίδευση (Kasoulides, 2001). Επιπρόσθετα, η αξιοποίηση της τεχνολογίας στη εκπαίδευση των παιδιών µε ειδικές ανάγκες µπορεί να γίνει και από την πλευρά της χρήσης της για τον ίδιο τον εκπαιδευτικό. Υπάρχει ένας µεγάλος αριθµός προγραµµάτων για την οργάνωση της τάξης, του ατοµικού εκπαιδευτικού προγράµµατος των µαθητών, των αξιολογήσεων και των εκθέσεων, κτλ, τα οποία διευκολύνουν κατά πολύ το έργο τόσο του ειδικού δασκάλου όσο και του δασκάλου της τάξης (Hegarty, 2004). Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 5

2. Στηρίζοντας το Μέλλον: Η τεχνολογία στον επαγγελµατικό χώρο Όπως και στην εκπαίδευση έτσι και στον επαγγελµατικό χώρο ο βασικός στόχος της τεχνολογίας για τα άτοµα µε αναπηρίες είναι η κατάρριψη εµποδίων και η παροχή ίσων ευκαιριών για επαγγελµατική επιτυχία και ανέλιξη (Vardakastanis, 2004). Η εργοδότηση ατόµων µε αναπηρίες σε ένα µεγάλο αριθµό επαγγελµάτων δεν είναι καινούρια υπόθεση για τα Κυπριακά δεδοµένα (Symeonidou, 2005). Αυτό που η τεχνολογία προσθέτει στο χώρο της επαγγελµατικής αποκατάστασης των ατόµων µε αναπηρίες είναι το ίσο δικαίωµα και οι ίσες ευκαιρίες για εργοδότηση, γεφυρώνοντας το χάσµα και ανατρέποντας τα εµπόδια και τους περιορισµούς ως προς την επιλογή του επαγγελµατικού χώρου. Παράλληλα η τεχνολογική εξέλιξη αφαιρεί κατά κάποιον τρόπο και τη «δικαιολογία» από διάφορους φορείς εργοδότησης για την πρόσβαση στην εργασία, την καταλληλότητα του χώρου και των µέσων, µε σκοπό την απόρριψη συγκεκριµένων ατόµων για εργοδότηση. Αντίθετα, παρέχεται µια µεγάλη πρόκληση για µορφοποίηση του χώρου και προσαρµογή των µέσων, ούτως ώστε να δοθεί ευκαιρία τόσο στον εργοδότη όσο και στον εργοδοτούµενο να αξιοποιήσει δυνατότητες που δε θα ήταν εφικτό να φανούν µε άλλο τρόπο. Τοµείς Αξιοποίησης της Τεχνολογίας Πρωταρχικό ρόλο έχει και πάλι η πρόσβαση ως τοµέας αξιοποίησης της τεχνολογίας στον επαγγελµατικό χώρο. Αρχίζοντας από την κυριολεκτική έννοια του όρου πρόσβαση, είναι απαραίτητη η διαµόρφωση του φυσικού περιβάλλοντος εργασίας από τη στιγµή που κάποιος φτάνει στο χώρο εργασίας του µέχρι την είσοδό του στον προσωπικό του χώρο εργασίας (π.χ. χώρος στάθµευσης, οδηγοί για προβλήµατα όρασης, καθοδήγηση µε εικόνες, σύµβολα και σηµατοδότηση για άτοµα µε δυσκολία στη γλωσσική αντίληψη, οµιλούντες και κατάλληλα σηµατοδοτούµενοι ανελκυστήρες, αυτόµατες πόρτες, ράµπες, τουαλέτες αναπήρων κτλ.) (Ministry of Communications and Works, 1999). Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 6

Η έννοια της προσβασιµότητας στον επαγγελµατικό χώρο επεκτείνεται και στη δυνατότητα του κάθε ατόµου να έχει εύκολη πρόσβαση στο περιεχόµενο της εργασίας του. Αυτό σηµαίνει να του παρέχονται όλα τα απαραίτητα µέσα για να είναι τόσο παραγωγικός όσο και αποτελεσµατικός στην εργασία του. Οι διευκολύνσεις αυτές µπορεί να αποτελούνται από χαµηλής τεχνολογίας µέσα όπως π.χ. υπενθυµίσεις και σηµατοδότηση µε σύµβολα, απλές οµιλούντες συσκευές, ακουστικά κτλ., ως υψηλής τεχνολογίας µέσα, όπως εξειδικευµένα περιφερειακά και λογισµικά για πλήρη έλεγχο του Η.Υ (π.χ. έλεγχος µε το βλέµµα, πληκτρολόγια, εναλλακτικά ποντίκια, αναγνώστες οθόνης κτλ.), διαδικτύου επικοινωνία, συσκευές ελεγχόµενες µε φωνητικές εντολές κτλ. 3. Στηρίζοντας τη Ζωή: Η τεχνολογία στην καθηµερινότητα και στην κοινωνική ζωή Όσο σηµαντική είναι η τεχνολογία στην εκπαίδευση και την επαγγελµατική αποκατάσταση των ατόµων µε αναπηρίες, άλλο τόσο σηµαντική είναι στην καθηµερινότητα και στην κοινωνική ζωή. Εδώ δεν υπάρχουν νοµοθεσίες και κανονισµοί που να διέπουν τέτοια πολιτική. Υπάρχει όµως ένας πιο ισχυρός γνώµονας, αυτός των ίσων ανθρώπινων δικαιωµάτων. Ο ρόλος της τεχνολογίας στην καθηµερινότητα δε διαφοροποιείται ιδιαίτερα από τα όσα αναφέρονται πιο πάνω. Οι δυνατότητα πρόσβασης στο περιβάλλον της καθηµερινής ζωής καθώς και στην επικοινωνία µε τους γύρω µας, είναι δύο βασικοί παράγοντες ποιοτικής ζωής. Τοµείς Αξιοποίησης της Τεχνολογίας Η πρόσβαση έρχεται και πάλι ως πρωταρχικός τοµέας αξιοποίησης της τεχνολογίας στην καθηµερινότητα των ατόµων µε αναπηρίες. Βασικό στοιχείο στην πρόσβαση είναι τα διάφορα µέσα για µετακίνηση τα οποία όπως ακριβώς και στο χώρο εκπαίδευσης και εργασίας, είναι απαραίτητα για τη µετάβαση στα επόµενα στάδια της κοινωνικής ζωής. Προσαρµογές σε µέσα και χώρους διακίνησης µπορούν να είναι ανάµεσα σε πολλά άλλα, Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 7

συσκευές προειδοποίησης εµποδίων, οµιλούντα µπαστούνια, ηλεκτρονικά καροτσάκια, σύµβολα, κοκ. Ουσιαστικός βέβαια τοµέας αξιοποίησης της τεχνολογίας στην κοινωνική ζωή και στην καθηµερινότητα είναι η επικοινωνία. Άτοµα µε σοβαρές δυσκολίες στην επικοινωνία βασίζονται σχεδόν ολοκληρωτικά σε κάποιο τρίτο παράγοντα ούτως ώστε να έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν τις ανάγκες και τις απόψεις τους. Το να εκφράζεται κανείς µέσω ενός άλλου ατόµου αντιµετωπίζει ένα µεγάλο αριθµό ηθικών διληµµάτων και σηµείων. Η οποιασδήποτε µορφής τεχνολογία η οποία χρησιµοποιείται για την παροχή εναλλακτικού τρόπου επικοινωνίας για τα άτοµα αντιµετωπίζει κάπως τα ηθικά αυτά θέµατα που αφορούν το... «τρίτο» άτοµο. Έτσι, έχουν κατά καιρούς αναπτυχθεί τεχνικές εναλλακτικής επικοινωνίας απλές και σύνθετες, οι οποίες µπορεί να περιλαµβάνουν απλά νοήµατα ή νεύµατα, σύµβολα, εικόνες, αλλά και υψηλής τεχνολογίας συσκευές µε συνθετική ή και µαγνητοφωνηµένη φωνή (ASHA, 2005). Η επιλογή του εναλλακτικού τρόπου επικοινωνίας για κάθε άτοµο δεν είναι απλή υπόθεση ούτε και υπάρχει συνταγή γι αυτό. Πρόκειται για την παροχή µιας εναλλακτικής µορφής γλωσσικής έκφρασης. Και η γλώσσα βέβαια είναι ένας πολυδιάστατος, περίπλοκος και ζωντανός «οργανισµός» που καθηµερινά οι περισσότεροι από εµάς χρησιµοποιούµαι αυτόµατα (Dockrell and Messer, 1999). Τι γίνεται όµως στην περίπτωση των ατόµων όπου αυτή η «αυτονόητη» σχεδόν λειτουργία είναι περιορισµένη; Στην πραγµατικότητα η ανάπτυξη ενός προγράµµατος επικοινωνίας για ένα άτοµο απαιτεί οργανωµένη αξιολόγηση τόσο του ατόµου όσο και του περιβάλλοντός του, καθώς και συνεχείς δοκιµές µε διάφορα µέσα ούτως ώστε να εντοπισθεί το καλύτερο δυνατό µέσο που θα ανταποκρίνεται στο «γλωσσικό» τύπο του ατόµου (ASHA, 2005). Ο τοµέας της επικοινωνίας περιλαµβάνει επίσης και άλλα µέσα επικοινωνίας που αφορούν στις τηλεπικοινωνίες. Το τυπικό τηλέφωνο δεν είναι προσβάσιµη συσκευή για όλα τα άτοµα. Έτσι, η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει αναπτύξει πρακτικές εφαρµογές εναλλακτικών µορφών τηλεφώνων (µε δόνηση, µε οθόνη, µε αναγνώστες οθόνης κτλ) κατάλληλων για άτοµα µε αναπηρίες (π.χ. οπτική ή ακουστική αναπηρία). Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 8

Τέλος είναι πολύ βασικό να αναφέρουµε ότι η τεχνολογία στην επικοινωνία και γενικότερα στην κοινωνική ζωή γίνεται όλο και περισσότερο σηµαντικός παράγοντας τόσο στην κοινωνικοποίηση όσο και στην ψυχαγωγία των ατόµων µε αναπηρίες, καθώς και στην οµαλή ένταξη τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. 4. Τεχνολογικά Μέσα τα οποία µπορούν να αξιοποιηθούν σε καθένα από τους πιο πάνω τοµείς 2 Στη συνέχεια αναφέρεται µια σειρά από τεχνολογίες οι οποίες έχουν αναπτυχθεί και είναι αξιοποιήσιµες για τη βελτίωση της εκπαίδευσης, επαγγελµατικής αποκατάστασης, κοινωνικής ζωής και καθηµερινότητας των ατόµων µε αναπηρίες, έχοντας ως βασικό στόχο την παροχή ίσων ευκαιριών. Υπάρχουν βέβαια πολλά εναλλακτικά µέσα για κάθε λειτουργία και κανένα από αυτά από µόνο του δεν πρέπει να θεωρείται πανάκεια.. Όπως θα αναφερθεί και στη συνέχεια, σηµαντικό ρόλο έχει η σωστή αξιολόγηση, η πλήρης αξιοποίηση και η κατάλληλη στάση απέναντι στα διάφορα µέσα. Εξοπλισµός Περιφερειακά - Συσκευές Υπάρχει µια µεγάλη συλλογή εξοπλισµού ιδιαίτερα για άτοµα µε σωµατικές αναπηρίες για τη διευκόλυνση της πρόσβασης τόσο στο σχολείο, στην εργασία όσο και στην καθηµερινότητα. Απλός εξοπλισµός που εύκολα µπορεί αποκτηθεί και να χρησιµοποιηθεί: Εξειδικευµένες συσκευές εισόδου: εξειδικευµένα και προσαρµοσµένα πληκτρολόγια, εξειδικευµένοι διακόπτες και ποντίκια, µοχλοί, οθόνες αφής. Συστήµατα επικοινωνίας: απλές συσκευές επικοινωνίας µε µαγνητοφωνηµένη φωνή µε 1 ως 40 µηνύµατα, διακόπτες επικοινωνίας µε απλές οδηγίες. Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 9

Υψηλότερης τεχνολογίας εξοπλισµός Εξειδικευµένες συσκευές εισόδου: Εναλλακτικά ποντίκια όπως: Οπτικός έλεγχος του ποντικιού, έλεγχος ποντικιού µε φωτοκύτταρο, αναγνώριση φωνής, διακόπτης µε φύσηµα., πληκτρολόγια και σχάρες, διακόπτες, στηρίγµατα συσκευών Έλεγχος περιβάλλοντος: Μηχανισµός ελέγχου περιβάλλοντος (µε οποιοδήποτε εναλλακτικό µέσο), «σαρωτές» χώρου Συστήµατα επικοινωνίας: συσκευές επικοινωνίας υψηλής τεχνολογίας για συµβολική ή γραπτή επικοινωνία, αναγνώστες εντολών και συµβόλων, ακουστικά & βοηθήµατα ακοής Προσαρµογές: σε τροχοκαθίσµατα, ειδικά καθίσµατα, επιφάνειες, µοχλοί υποστήριξης εξοπλισµού (για κεφάλι, αγκώνα, κτλ.). Άλλες µορφές πρόσβασης: Μεγεθυντές (π.χ. CCTV, MonoMouse), συστήµατα Braille (εκτυπωτές, οθόνες, µεταφραστές, γραφοµηχανές), οµιλούντες ηλεκτρονικές συσκευές, συσκευές µε δόνηση (π.χ. Ξυπνητήρια), τηλέφωνα µε δόνηση, τηλέφωνα µε οθόνη και πληκτρολόγιο. Λογισµικό Μαθησιακός τοµέας Αναλυτικό πρόγραµµα: Λογισµικό που αφορά τοµείς του αναλυτικού προγράµµατος (π.χ. γλωσσική ανάπτυξη, µαθηµατικά, ατοµική φροντίδα, γεωγραφία, χαρτογράφηση, µοντελοποίηση κτλ.) Εξειδικευµένο λογισµικό: Λογισµικό επικοινωνίας µε ανάγνωση κειµένου και εντολών, λογισµικό εκπαίδευσης - ερέθισµα-αντίδραση, λογισµικό ανάπτυξης δεξιοτήτων (χρώµατα, έννοιες, διάκριση ήχων, εικόνων κτλ), αναγνώριση φωνής Λογισµικό πρόσβασης: Αναγνώστες οθόνης, µεγέθυνση οθόνης, µετασχηµατισµός σε Braille και Moon, αναγνώριση φωνής, σαρωτές οθόνης Λογισµικό εξάσκησης: για απόκτηση δεξιότητας χρήσης συγκεκριµένου εξοπλισµού (π.χ. εξάσκηση για ποντίκι, διακόπτη, κτλ). Πληροφόρηση, Επικοινωνία, Ψυχαγωγία: ιαδίκτυο µε όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις πρόσβασης για κάθε αναπηρία., σύµβολα, λογισµικά µε µαγνητοφωνηµένη φωνή ή συνθετική φωνή, λογισµικά µετάφρασης σε νοηµατική γλώσσα Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 10

5. Αξιολόγηση Η αξιολόγηση έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην παροχή εξειδικευµένου εξοπλισµού για τη διευκόλυνση της ζωής των ατόµων µε αναπηρίες. Η επιτυχής απόκτηση και εφαρµογή τέτοιου εξοπλισµού βασίζεται σε µια ολοκληρωµένη και εµπεριστατωµένη αξιολόγηση. Για µια αποτελεσµατική αξιολόγηση είναι απαραίτητα τα πιο κάτω (α) να γίνεται από πολυθεµατική οµάδα ειδικών από όλες τις πτυχές που παρακολουθείται το άτοµο (θεραπευτές, εκπαιδευτικοί, τεχνικοί, κτλ.) (β) να είναι προγραµµατισµένη σε συγκεκριµένο χρόνο και χώρο µε όλα τα απαραίτητα στοιχεία και µέσα συγκεντρωµένα από πριν. Αυτό περιλαµβάνει τόσο πληροφορίες για το άτοµο που θα αξιολογηθεί όσο και µέσα που θα χρησιµοποιηθούν κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης (γ) να είναι οργανωµένη και ευέλικτη, ούτως ώστε να υπάρχει η ευχέρεια αντιµετώπισης σχεδόν οποιασδήποτε ανάγκης ή δεδοµένου προκύψει κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης. (δ) να γίνονται ξεκάθαρες παρατηρήσεις από όλους τους εµπλεκόµενους (ε) να δίνονται τεκµηριωµένες εισηγήσεις, µε συγκεκριµένες αναφορές στη συµπεριφορά, αντιδράσεις και επιθυµίες του ατόµου που αξιολογείται. (στ) να συνοδεύεται από επαναξιολογήσεις σε τακτά και έκτακτα αν χρειαστεί χρονικά διαστήµατα µε συνεχή ανατροφοδότηση. Τόσο οι ανάγκες µας όσο και η τεχνολογία αλλάζουν συνεχώς. Η αξιολόγηση για παροχή εξοπλισµού πρέπει να αποτελείται από 3 βασικά στάδια: 1. Προγραµµατισµός Αξιολόγησης Συλλογή πληροφοριών από γονείς/συγγενείς, φροντιστές, εκπαιδευτικούς, άλλους ειδικούς για την κατάσταση του ατόµου (κινητική, µαθησιακή, συναισθηµατική), τα ενδιαφέροντα του, τρόπος επικοινωνίας, τεχνολογία που χρησιµοποιείται µέχρι τώρα, κίνητρα, φαρµακευτική αγωγή Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 11

Μαγνητοσκόπηση όπου και αν είναι δυνατόν συγκεκριµένων δραστηριοτήτων που απαιτούν τον εξοπλισµό για τον οποίο παραπέµπεται το άτοµο Καθορισµός χώρου αξιολόγησης Καθορισµός ατόµων που θα παρευρεθούν (γονείς, εκπαιδευτικοί, θεραπευτές, συνοδός, κτλ) Προετοιµασία χώρου και εξοπλισµού που θα χρειαστεί κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης. Προετοιµασία δραστηριοτήτων προγράµµατος αξιολόγησης 2. Αξιολόγηση Να είναι καλά οργανωµένη και σωστά δοµηµένη Να παρέχει κίνητρα ενδιαφέροντα ατόµου Να είναι ευχάριστη διαδικασία Να υπάρχει ευελιξία αλλαγή / προσαρµογή περιβάλλοντος, εξοπλισµού, δραστηριότητας Προσεκτική παρατήρηση σε αντιδράσεις και εκφράσεις του ατόµου Συνεργασία µε άλλους ειδικούς όπου είναι δυνατόν Έλεγχος της τεχνολογίας που χρησιµοποιείται Προσοχή σε όλους τους τοµείς ανάπτυξης (κινητικό, γνωστικό, µαθησιακό, κοινωνικό, ψυχολογικό, αισθητηριακό, συναισθηµατικό, επικοινωνία, συµπεριφορά) Αξιολόγηση στο περιβάλλον της τάξης και εκτός (εξατοµικευµένο πρόγραµµα αίθουσα αναφοράς) Συζήτηση µε ενδιαφερόµενους µετά την αξιολόγηση εισηγήσεις, παρεµβάσεις κτλ. Μαγνητοσκόπηση αξιολόγησης ή φωτογράφηση όπου είναι δυνατόν Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 12

3. Έκθεση Εισηγήσεις Περιληπτικά στοιχεία από εκθέσεις άλλων ειδικών για τοµείς γνωστικής, κινητικής, συναισθηµατικής ανάπτυξης για να δίνεται µια πιο ολοκληρωµένη εικόνα του ατόµου Σύντοµο ιστορικό και τρέχουσα εκπαιδευτική κατάσταση του ατόµου ηµογραφικά στοιχεία ατόµου Ηµεροµηνία και χώρος αξιολόγησης Με λεπτοµέρεια η διαδικασία της αξιολόγησης Με λεπτοµέρεια ο εξοπλισµός που χρησιµοποιήθηκε και σχόλια για το κάθε σηµείο Λεπτοµέρειες για τα σηµεία της αξιολόγησης που αναφέρονται πιο πάνω (θέση, κάθισµα, επικοινωνία, κινητικότητα, αντίδραση κτλ). Σχεδιαγράµµατα / φωτογραφίες όπου είναι δυνατόν Συµπεράσµατα Παρατηρήσεις Συγκεκριµένες εισηγήσεις µε αναφορά στα συµπεράσµατα -παρατηρήσεις Καθορισµός εξοπλισµού και λογισµικού µε συγκεκριµένες προδιαγραφές (και κόστους όπου είναι δυνατόν) Καθορισµός προσαρµογών σε υφιστάµενο εξοπλισµό ή περιβάλλον Τακτές ή έκτακτες συναντήσεις / συζητήσεις για επαναξιολόγηση, πρόσθετες εισηγήσεις, στήριξη, εκπαίδευση κτλ. (ACE Center, Oxford) 6. Χρηµατοδότηση Η χρηµατοδότηση των µέσων υποστηρικτικής τεχνολογίας και εναλλακτικής επικοινωνίας είναι ένα µεγάλο κεφάλαιο για κάθε χώρα, και ιδιαίτερα για την Κύπρο όπου η πολιτική και η πρακτική αυτού του τοµέα δεν έχει ακόµη πλήρως διαµορφωθεί. Ένας από τα σηµαντικότερα σηµεία στο θέµα αυτό είναι το αρκετά ψηλό κόστος των συγκεκριµένων τεχνολογικών µέσων. Πρόκειται για µέσα που αναφέρονται σε συγκεκριµένο πληθυσµό, το καθένα εξειδικευµένο στη λειτουργία του, µε αποτέλεσµα η ζήτηση να είναι περιορισµένη και το κόστος κατασκευής και διάθεσης να αναβαίνει. Το Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 13

θέµα του κόστους αποτελεί δυστυχώς πολύ συχνά ανασταλτικό παράγοντα στην απόκτηση και χρήση µέσων υποστηρικτικής τεχνολογίας και εναλλακτικής επικοινωνίας. Στην πραγµατικότητα δεν είναι θέµα απλά απόκτησης ενός µέσου, αλλά ταυτόχρονα εκπαίδευσης στη χρήση του, συντήρησης και συνεχής αξιολόγησης του. Παρόλα αυτά, σήµερα τα δεδοµένα αλλάζουν σταδιακά και καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται, υπάρχει γενικά µεγαλύτερη ανταπόκριση και υποστήριξη για χρηµατοδότηση τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και µέσου του κρατικού τοµέα (πχ. Υπουργεία, Ιδρύµατα και Οργανισµοί), καθώς και µέσω διαφόρων Ευρωπαϊκών προγραµµάτων. Αυτό που είναι πιστεύω απαραίτητο να γίνει είναι η ορθή δόµηση ενός συστήµατος αξιολόγησης, έρευνας και χρηµατοδότηση (µέσω οποιωνδήποτε φορέων ή και συνεργασίας αυτών), για την πιο αποτελεσµατική ανταπόκριση της ανάγκες του κάθε Κύπριου και Ευρωπαίου πολίτη σε ότι αφορά την υποστηρικτική τεχνολογία και εναλλακτική επικοινωνία για άτοµα µε αναπηρίες. Κλείνοντας... Η τεχνολογία αποτελεί σήµερα ένα βασικό τοµέα στην ανάπτυξη τεχνικών και µέσων για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ατόµων µε αναπηρίες. εν πρέπει βέβαια να θεωρηθεί πανάκεια και δεν µπορεί να λειτουργήσει αποτελεσµατικά από µόνη της. Για την επιτυχηµένη εφαρµογή της υποστηρικτικής τεχνολογίας και εναλλακτικής επικοινωνίας υπάρχουν απαραίτητες προϋποθέσεις όπως είναι ο καλός συνδυασµός τεχνολογίας και συστηµατοποιηµένης εκπαίδευσης, ο καλός συνδυασµός τεχνολογίας και των θετικών στάσεων απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις, η ολοκληρωµένη αξιολόγηση ατόµων και χώρων, καθώς επίσης και οι κατάλληλες συνθήκες και διαδικασίες χρηµατοδότησης. Απαραίτητη είναι επίσης η στήριξη από ειδικούς (π.χ. τεχνικούς, υπηρεσίες παροχής λογισµικού, εκπαιδευτές), για την απόκτηση της τεχνολογίας, για εκπαίδευση στη χρήση της, κατά τη διάρκεια της χρήσης της και σίγουρα κατά την αξιολόγηση των εφαρµογών. Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 14

Τελειώνοντας είναι σηµαντικό να αναφερθεί ότι τα µηνύµατα των τελευταίων χρόνων τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Κύπρο είναι πολύ ενθαρρυντικά και διαφαίνεται µια θετική πορεία της τεχνολογίας για την υποστήριξη του ίσου δικαιώµατος στην ενεργό ζωή για κάθε άτοµο. Βιβλιογραφία ACE (Aiding Communication in Education) Center, Oxford - http://www.acecentre.org.uk American Speech-Language-Hearing Association (ASHA) (2005). Introduction to Augmentative and Alternative Communication - http://www.asha.org/public/speech/disorders/augmentative-and-alternative.htm Banes, D. and Walter, R. Internet for All. London: David Fulton Publishers Crook, Ch. (1999) Computers in the community of classrooms. In K. Littleton and P. Light (Eds.) Learning with computers: Analyzing productive interactions. London: Roudledge. (pp. 102-107) Dickerson, K. (2004). Use of Standards to support Accessibility. Paper presented in the International Workshop on Accessibility Requirements For Public Procurement: In The Ict Domain: International Workshop on Accessibility Requirements - Brussels 19-21 October 2004. Dockrell, J. and Messer, D. (1999). Children s Language and Communication Difficulties. London: Cassell Florian, L. (2004). Uses of technology that support pupils with special educational needs. In L. Florian and J. Hegarty (Eds). ICT and Special Educational Needs: A tool for inclusion. Maidenhead: Open University Print (pp. 7-20). Hegarty, J. (2004). Managing innovations in ICT: Issues for Staff Development. In L. Florian and J. Hegarty (Eds). ICT and Special Educational Needs: A tool for inclusion. Maidenhead: Open University Print (pp. 128-146). Hooper, S. (1992) Cooperative Learning and Computer Based Instruction. Educational Technology Research and Development, 40, (3). 21-38. Kasoulides, A. (2001). To montelo tou enos electornicou ypologisti stin taxi: I prooptiki enos periorismou [The one-computer model in classroom: The prospect of a restriction]. Nicosia. King's Fund Consultation, 14th March 2001 - http://www.fastuk.org. Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 15

Lilley, C. (2004). A whole-school approach to ICT for children with physical disabilities. In L. Florian and J. Hegarty (Eds). ICT and Special Educational Needs: A tool for inclusion. Maidenhead: Open University Print (pp. 80-95). McAteer, E., Anderson, T., Orr, M., Demissie, A. and Woherem, E. (1991). Computer- Assisted Learning and Groupwork: The Design of an Evaluation. Computers Education, 17, (1), 41-47. Ministry of Communications and Works (1999). The 1999 Act for the Public Roads and Buildings Regulations Κ Π 186/2001, Nicosia. Rahamin, L. (2004). From Integration to Inclusion: Using ICT to support learners with special educational needs in the ordinary classroom. In L. Florian and J. Hegarty (Eds). ICT and Special Educational Needs: A tool for inclusion. Maidenhead: Open University Print (pp.35-45). Standen, P. and Brown, D. (2004). Using virtual environments for pupils with learning difficulties. In L. Florian and J. Hegarty (Eds). ICT and Special Educational Needs: A tool for inclusion. Maidenhead: Open University Print (pp.96-108). Symeonidou, S. (2005). Understanding and Theorising Disability and Disability Politics: The case of the Cypriot Disability Movement. Unpublished PhD Thesis, University of Cambridge. Vardakastanis, Y. (2004) User Needs for European eaccessibility Requirements Paper presented in the International Workshop on Accessibility Requirements For Public Procurement: In The Ict Domain: International Workshop on Accessibility Requirements - Brussels 19-21 October 2004. Vulliamy, G. and Webb, R. (1992). New directions in special educational needs research. In G. Vulliamy and R. Webb (Eds.) Teacher Research and Special Educational Needs. London: David Fulton Publishers. (pp.1-21) Xin, J.F (1999) Computer-assisted cooperative learning in integrated classrooms for students with and without disabilities. Information Technology in Childhood Education., 1999, p. 61-78. Σηµειώσεις: 1. Πρέπει να σηµειωθεί ότι το άρθρο αυτό αποτελεί ένα γενικό αναλογισµό γύρω από τις δυνατότητες της υποστηρικτικής τεχνολογίας και της εναλλακτικής επικοινωνίας. Γίνεται αναφορά σε διάφορους τοµείς καθένας από τους οποίους χρίζει ξεχωριστής ανάλυσης και συζήτησης, κάτι που ξεφεύγει από τους σκοπούς που αρχικά αναπτύχθηκε αυτή η παρουσίαση στο πλαίσιο του συγκεκριµένου συνεδρίου. Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 16

2. Ευχαριστίες προς την εταιρεία MK Prosopsis Ltd, για τη διάθεση µέσων υποστηρικτικής τεχνολογίας και εναλλακτικής επικοινωνίας, τα οποία χρησιµοποιήθηκαν για ζωντανή επίδειξη κατά τη διάρκεια της παρουσίασης και του συνεδρίου. 3. Κατά τη διάρκεια της οµιλίας παρουσιάστηκαν µαγνητοσκοπηµένες σκηνές από χρήστες υποστηρικτικής τεχνολογίας και εναλλακτικής επικοινωνίας, καθώς επίσης και φωτογραφίες µέσων, για καλύτερη διευκρίνιση των µέσων που αναφέρθηκαν. Για πρόσβαση στο υλικό αυτό µπορείτε να επικοινωνήσετε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: kmavrou@cytanet.com.cy Κατερίνα Μαύρου Ιούνιος 2005 17