ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ Ενότητα 4: ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Τονίζεται η σχέση μεταξύ αξιώματος και διακονίας στην εφαρμογή του ποιμαντικού έργου της Εκκλησίας. Παρουσιάζονται τα άμφια των ιερέων σε σχέση με τις πνευματικές καταστάσεις που συμβολίζουν. Βεβαιώνεται ότι πρότυπο μίμησης για τους ιερείς είναι το πρόσωπο του Χριστού. Προβάλλεται η έννοια της βίας και η σημασία της για την ανταπόκριση του ανθρώπου στον θείο προορισμό του, καθώς και το χάρισμα της διάκρισης ως το σημαντικότερο εφόδιο της πνευματικής ζωής. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ. 5
Ποιμαντικής Διακονίας (1 από 19) Οι λειτουργοί του ιερού θυσιαστηρίου και ιδιαιτέρως οι επίσκοποι δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούν για ποιο λόγο τους κάλεσε ο Θεός στο αξίωμά τους. Ακόμη και τα άμφια που φέρουν συμβολίζουν καταστάσεις πνευματικές. Τα λεπτά λινά ρούχα, που φορούν οι διάκονοι όταν λειτουργούν στα άγια, υπενθυμίζουν την ταπείνωση του Κυρίου. 6
Ποιμαντικής Διακονίας (2 από 19) Το ωμοφόριο του επισκόπου είναι από μαλλί και όχι από λινάρι, γιατί συμβολίζει το χαμένο πρόβατο που αναζήτησε ο Κύριος και όταν το βρήκε το πήρε στους ώμους του. Ο επίσκοπος, λοιπόν, ως τύπος Χριστού εργάζεται το έργο Εκείνου. Ωστόσο, όταν με το άνοιγμα των ευαγγελίων ο αληθινός ποιμένας έρχεται αυτοπροσώπως, ο επίσκοπος σηκώνεται και βγάζει το σχήμα που φανερώνει τη μίμηση, δηλώνοντας έτσι ότι ο ίδιος ο Κύριος είναι παρών, ο αρχηγός του επισκοπικού αξιώματος, ο Δεσπότης και Θεός. 7
Ποιμαντικής Διακονίας (3 από 19) Ἰσιδώρου Πηλουσιώτου, Ἐπιστολῶν βιβλία πέντε, LIB I ΡΛς, PG78, 272CD: «ἡ ὀθόνη μεθ ἧς λειτουργοῦσιν ἐν τοῖς ἁγίοις οἱ διάκονοι, τὴν τοῦ Κυρίου ἀναμιμνήσκει ταπείνωσιν, νίψαντος τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν, καὶ ἀκμάξαντος. Τὸ δὲ τοῦ ἐπισκόπου ὠμοφόριον ἐξ ἐρέας ὄν, ἀλλ οὐ λίνου, τὴν τοῦ προβάτου δορὰν σημαίνει, ὅπερ πλανηθὲν ζητήσας ὁ Κύριος, ἐπὶ τῶν οἰκείων ὤμων ἀνέλαβεν. Ὁ γὰρ ἐπίσκοπος εἰς τύπον ὤν τοῦ Χριστοῦ, τὸ ἔργον ἐκείνου πληροῖ, καὶ δείκνυσι πᾶσι διὰ τοῦ σχήματος, ὅτι μιμητής ἐστι τοῦ ἀγαθοῦ καὶ μεγάλου ποιμένος, ὁ τὰς ἀσθενείας φέρειν τοῦ ποιμνίου περιβεβλημένος καὶ πρόσχες ἀκριβῶς. Ἡνίκα γὰρ αὐτὸς ὁ ἀληθινός ποιμὴν παραγένηται διὰ τῆς τῶν Εὐαγγελίων τῶν προσκυνητῶν ἀναπτύξεως, καὶ ὑπανίσταται καὶ ἀποτίθεται τὸ σχῆμα τῆς μιμήσεως ὁ ἐπίσκοπος, αὐτὸν δηλῶν παρεῖναι τὸν Κύριον, τὸν τῆς ποιμαντικῆς ἡγεμόνα, καὶ Θεὸν καὶ δεσπότην». 8
Ποιμαντικής Διακονίας (4 από 19) Στο σώμα του Χριστού, στην Εκκλησία, έχει σπάσει ο φραγμός της μεσιτικής ιεροσύνης καθώς διακηρύσσεται ότι «Εἷς γὰρ Θεὸς, εἷς γὰρ καὶ μεσίτης Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, ἄνθρωπος Χριστὸς Ἰησοῦς» (Α Τιμ. 2,5). Γι αυτό και είναι πάντοτε έγκυρα ανεξάρτητα από την ηθική ποιότητα των λειτουργών τους. 9
Ποιμαντικής Διακονίας (5 από 19) Το ότι μοναδικός μεσίτης μεταξύ Θεού και ανθρώπων είναι ο Χριστός επιβεβαιώνεται και από τη χαρακτηριστική ρήση του Μακαρίου "πρόβατον δὲ πρόβατον θεραπεῦσαι οὐ δύναται". Ο Ευάγριος αναγνωρίζει ότι κανένας προφήτης δεν μπόρεσε να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την αμαρτία παρά μόνο ο ίδιος ο Κύριος. 10
Ποιμαντικής Διακονίας (6 από 19) Η συναίσθηση της ανθρώπινης αδυναμίας τελικά παραπέμπει στην παντοδυναμία της θείας ύπαρξης. Ο άνθρωπος είναι κτιστός και αδυνατεί να ξεπεράσει τα όριά του. Η αποστολή του Λόγου, αποκαλυπτική της αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο, δε σημαίνει παρά τη σωματοποίησή του, η οποία κρίνεται απαραίτητη "ἵνα διὰ τοῦ ὁμοίου τὸ ὅμοιον σωθῇ". Το "διὰ τοῦ ὁμοίου" αναφέρεται στην ανθρώπινη φύση του Χριστού, ενώ το "ὅμοιον" αφορά το ανθρώπινο γένος. 11
Ποιμαντικής Διακονίας (7 από 19) Στο πρόσωπο του Χριστού αντανακλάται η καθαρότητα της ανθρώπινης φύσης που αναστηλώνει την ανθρώπινη ύπαρξη. Διαφορετικά, η σωτηρία της ανθρωπότητας αποδεικνύεται αδύνατη: "Εἰ μὴ γὰρ σεσάρκωται, τὴν ἡμετέραν δίχα τῆς ἁμαρτίας λαβὼν φύσιν, δηλονότι οὐκ ἄν ἡμῖν ἡ σωτηρία ἐγένετο". Γι αυτό και ο ιερέας έχει ως πρότυπο μίμησης τον Χριστό. Σύμφωνα με τον άγιο Ισίδωρο τον Πηλουσιώτη στον ιερωμένο πλούτος είναι το κόσμημα της αρετής, ηδονή η σωφροσύνη, τρυφή η αυτάρκεια και ευφροσύνη η επίδοση των πιστών στην αρετή: «Τῷ ἱερωμένῳ πλοῦτος μὲν ὁ τῆς ἀρετῆς κόσμος, ἡδονὴ δὲ ἡ σωφροσύνη, τρυφὴ δὲ ἡ αὐτάρκεια, εὐφροσύνη δὲ ἡ τῶν ὑπηκόων πρὸς ἀρετὴν ἐπίδοσις, εἰ δὲ τις τἀναντία τούτων ἐπιτηδεύων ἱερωσύνης ὀνόματι ἐναβρύεται, οὗτος ἀνίερος τυγχάνει, καὶ τῆς ἀρχῆς ἀνάξιος». 12
Ποιμαντικής Διακονίας (8 από 19) Τι σημαίνει όμως ότι ο ιερέας και ιδιαιτέρως ο επίσκοπος πρέπει «ὅλον εἶναι ὀφθαλμὸν πάντα ὁρῶντα, καὶ μηδὲν παρορῶντα»; Όπως παρατηρεί και ο άγιος Ισίδωρος ο επίσκοπος οφείλει να γνωρίζει τη διακονία του από το ίδιο το όνομά του. Πρέπει λοιπόν να απλώνει την επίβλεψή του σε όλα όσα αφορούν την Εκκλησία του, γιατί αν κάτι ξεφύγει από την προσοχή του δεν θα ταλαιπωρήσει μόνο τον ίδιο αλλά ολόκληρη την Εκκλησία. 13
Ποιμαντικής Διακονίας (9 από 19) Γι αυτό και πρέπει να απλώνει τη φροντίδα του στις επιθέσεις των σκοτεινών δυνάμεων, στην οκνηρία των πιστών, στη νωθρότητα των μοναχών, στις βλαβερές επιρροές των αδίκων, στη δυστυχία των χηρών, στη φτώχεια των ορφανών, στις αδυναμίες των διακόνων, στα αμαρτωλά έργα των νέων καθώς και στις πονηρές επιδιώξεις των μεγαλύτερων. Η πνευματική προκοπή των χριστιανών οφείλει να είναι το μόνιμο ενδιαφέρον του, αλλά και ο αληθινός θησαυρός του. 14
Ποιμαντικής Διακονίας (10 από 19) Σε κάθε περίπτωση η προσπάθεια να μορφωθεί ο Χριστός στο είναι του ανθρώπου, προϋποθέτει ωδίνες και πόνους. Γι αυτό και στην αρχή της πνευματικής ζωής προβάλλεται η έννοια της βίας. Πρόκειται για την εσωτερική πίεση που ασκεί ο άνθρωπος στην ψυχική διάσταση της αυτεξούσιας προαίρεσης του, ώστε να ανταποκριθεί στην αγαθή κλήση και στον θείο προορισμό του. 15
Ποιμαντικής Διακονίας (11 από 19) Η ανθρώπινη συνεργία δε συνίσταται μόνο στην αρχική κατάφαση της πίστης, αλλά κυρίως στην καταβολή προσπαθειών από την πλευρά του ανθρώπου. Το υπόβαθρο της διδασκαλίας είναι ευαγγελικό, βασισμένο στα λόγια του Κυρίου: "Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βιάζεται καὶ βιασταὶ ἁρπάζουσιν αὐτήν" (Ματθ. 11, 12). Ο λόγος του Θεού είναι επιτακτικός πως πρέπει να γίνουμε "βιασταί" και πως η πορείας μας είναι "τεθλιμμένη ( Ματθ. 7, 13-15). 16
Ποιμαντικής Διακονίας (12 από 19) Συμβουλεύει λοιπόν ο Ευάγριος: "Πίεζε τὴν ψυχήν σου τοῦ κατ ἀρχὴν τῆς προσευχῆς δάκρυα χεῖν καί σε λυπῆσθαι ἵνα ἡ προσευχή σου πᾶσα ὠφέλιμος γένηται". Άλλωστε, ο Θεός αποδέχεται τον άνθρωπο όχι με βάση τους κόπους του αλλά κυρίως με κριτήριο την αυτοπροαίρετη διάθεσή του. 17
Ποιμαντικής Διακονίας (13 από 19) Ο Μακάριος προτείνει τη "βίαιη" επιδίωξη του αγαθού, ακόμη και όταν η καρδιά αντιστέκεται, με στόχο την αυτεξούσια συγκατάθεση για την προσέλευση της θείας αρωγής: "χρὴ βιάζεσθαι ἑαυτὸν εἰς τὸ ἀγαθὸ καὶ μὴ θελούσης τῆς καρδίας, προσδοκῶντα διὰ παντὸς ἐν πίστει ἀδιστάκτῳ τὸ ἔλεος αὐτοῦ, καὶ βιάζεσθαι ἑαυτὸν εἰς τὴν ἀγάπην, μὴ ἔχοντα ἀγάπην". 18
Ποιμαντικής Διακονίας (14 από 19) Στην έννοια της "βίας" αναγνωρίζεται η αποφασιστική θέση της ψυχής να αντιτάσσεται στη ραθυμία και τη χαυνότητα των κοσμικών επιθυμιών. Στην περίπτωση αυτή, η "βία" αφορά την ακλόνητη εσωτερική στάση απέναντι στις καταστάσεις που εμποδίζουν τον άνθρωπο από την πραγμάτωση του προορισμού του: :"εἰ δέ τις ἐν χαυνότητι καὶ ῥαθυμίᾳ μὴ προσεχόντως ἐν τῷ βίῳ τούτῳ πορεύεται, καὶ ἐκ θελήματος ἰδίου οὐκ ἀποστρέφεται πᾶσαν ἐπιθυμίαν τοῦ κόσμου... διὰ τοῦτο ἀπόβλητος τῆς βασιλείας γίνεται... ἐκείνῳ γὰρ βοήθειαν δίδωσι, τῷ ἀποστρεφομένῳ τὰς ὑλικὰς ἡδονὰς, καὶ προτέρας συνηθείας καὶ βίᾳ τὴν διάνοιαν πάντοτε πρὸς Κύριον ἕλκοντι ἀρνουμένῳ τε ἑαυτὸν καὶ τὸν Κύριον μόνον ἐπιζητοῦντι". 19
Ποιμαντικής Διακονίας (15 από 19) Η ορθή ποιμαντική χειραγώγηση διασφαλίζεται, όταν ο πνευματικός πατέρας έχει την ικανότητα να διακρίνει τις θείες από τις δαιμονικές ενέργειες. Το χάρισμα της διάκρισης, που εκφράζει τη συμφωνία της ανθρώπινης προαίρεσης με τη θεία χάρη, θεωρείται το σημαντικότερο εφόδιο της πνευματικής ζωής: "ἐν τῇ χάριτι καὶ τῷ Πνεύματι διακονοῦσα τῷ Θεῷ πολλῆς διακρίσεως καὶ γνώσεως χρῄζει, ὅπως μήτι σφαλῇ... τῇ τοῦ Πνεύματος διακονίᾳ, τὴν ἰδίαν προαίρεσιν μὴ συμφωνοῦσα τῇ χάριτι ἔχουσα" (Μακάριος Αιγύπτιος). 20
Ποιμαντικής Διακονίας (16 από 19) Τότε νους μπορεί να διακρίνει τις μεθοδίες των δαιμόνων, κάτι που είναι ανέφικτο όταν βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με τους λογισμούς. "Ὁ νοῦς τὸν ἐμπαθῆ πόλεμον πολεμῶν, οὐ θεωρήσει τοὺς λογισμοὺς τοῦ πολέμου... ἀπάθειαν δὲ κτησάμενος, ῥᾳδίως ἐπιγνώσεται τὰς μεθοδείας τῶν πολεμίων" (Ευάγριος Ποντικός). 21
Ποιμαντικής Διακονίας (17 από 19) Πρόκειται για τη νομοτέλεια της πνευματικής ζωής στη βαθμίδα της πρακτικής. «Οἱ νόμοι τῶν οὕτως πειραζομένων» επιβεβαιώνονται και από τη βιβλική περίπτωση του Ιώβ, ο οποίος πληροφορήθηκε την αιτία των πειρασμών μετά το τέλος της πνευματικής του δοκιμασίας: "Ὁ μακάριος Ιὼβ ὅς μετὰ τὸν ἐν τούτῳ τῷ δέρματι ἀγῶνα τὸν Θεὸν ἑώρακε καὶ παρ αὐτοὺ ἔμαθε τίς ἡ αἰτία ὧν ὑπέμεινε πειρασμῶν... οὗτοι, γάρ εἰσιν οἱ νόμοι τῶν οὕτως πειραζομένων" (Ευάγριος Ποντικός). 22
Ποιμαντικής Διακονίας (18 από 19) Ο Διάδοχος Φωτικής αναγνωρίζει πως όταν ο νους προκόπτει στην πνευματική εμπειρία, μπορεί πλέον να διακρίνει την απάτη του πονηρού. Στη διδασκαλία του το χάρισμα της διάκρισης ταυτίζεται με το φως της αληθινής γνώσης: "Φῶς ἐστι γνώσεως ἀληθινῆς τὸ διακρίνειν ἀπταίστως τὸ καλὸν ἐκ τοῦ κακοῦ". 23
Ποιμαντικής Διακονίας (19 από 19) Για την ασφαλέστερη διάκριση των πνευμάτων ο Μακάριος και ο Διάδοχος προτείνουν την αναγνώριση από τα αποτελέσματά τους. Στο σημείο αυτό, ο προβληματισμός τους στηρίζεται στην καινοδιαθηκική θεολογία και ιδιαιτέρως στο Γαλ. 5, 23 και Α' Ιω. 2, 16. Διακρίνει λοιπόν ο Μακάριος ότι "τὰ τῆς χάριτος χαρὰν ἔχει, εἰρήνην ἔχει, ἀγάπην ἔχει, ἀλήθειαν ἔχει. Αὕτη ἡ ἀλήθεια ἀναγκάζει τὸν ἄνθρωπον ἀλήθειαν ἐπιζητεῖν τὰ δὲ τῆς ἁμαρτίας εἴδη ἐστὶ τεταραγμένα, καὶ οὐκ ἔχει ἀγάπην καὶ χαρὰν πρὸς Θεόν". Ιδιαίτερα η αίσθηση της ειρήνης και της αγάπης είναι για τον προσευχόμενο απόδειξη ότι ενεργεί στην ψυχή του το Άγιο Πνεύμα. 24
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 25
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 26
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 27