Η αντιµετώπιση του δηµόσιου χώρου στους παραδοσιακούς οικισµούς της βόρειας Ελλάδας: Μια πρώτη αξιολόγηση*

Η αντιµετώπιση του δηµόσιου χώρου στους παραδοσιακούς οικισµούς της βόρειας Ελλάδας: Μια πρώτη αξιολόγηση* ηµήτριος Ζυγοµαλάς Αρχιτέκτων, Κάτοχος ΜΤΣ στη Συντήρηση Ιστορικών Κτηρίων και Τόπων : Σόλωνος 101, 54248 Θεσσαλονίκη Τ: 2310319476 (οικ.), 2310 214497 (γρ.) Email: jim_zs@yahoo.com ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διαφύλαξη και ανάδειξη των αποκαλούµενων «παραδοσιακών» οικιστικών συνόλων, τόσο των διεσπαρµένων στην ύπαιθρο, όσο και των ενταγµένων ως παλιές συνοικίες στα αστικά κέντρα, αποτελεί σχετικά πρόσφατη εξέλιξη για τα ελληνικά πράγµατα. Έχοντας αντιµετωπίσει ευρείας κλίµακας εγκατάλειψη και απαξίωση στη σκιά της µεταπολεµικής αστυφιλίας, τα ιστορικά αυτά σύνολα άρχισαν να καταγράφονται συστηµατικά κατά τη δεκαετία του 1970. Το 1978, από τους περίπου 2.000 αξιόλογους οικισµούς που είχαν εντοπιστεί σε ολόκληρη τη χώρα, οι 432 χαρακτηρίστηκαν «παραδοσιακοί». Πενήντα από αυτούς, εντάσσονταν στη βόρεια Ελλάδα, το πεδίο εστίασης της παρούσας εργασίας. Κατά τη δεκαετίες του 1980 και 1990, οι χαρακτηρισµοί συνεχίστηκαν, καταγράφοντας δύο ακόµη µαζικές εντάξεις σε καθεστώς προστασίας, µια το 1988 και µια το 1998. Παράλληλα, ξεκίνησε η υλοποίηση προγραµµάτων προστασίας, σε πρώτη φάση µε αργό ρυθµό και από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 µε πιο έντονο. Εντούτοις, µε το εγχείρηµα της διατήρησης να επικεντρώνεται στη συντήρηση και αποκατάσταση µεµονωµένων υφιστάµενων κατασκευών, καθώς και στην ένταξη νέων κτηρίων στο ιστορικό περιβάλλον, άλλες πτυχές του µε εξίσου µεγάλη σηµασία παραβλέφθηκαν. Ανάµεσά τους, ήταν η αντιµετώπιση του δηµόσιου χώρου, δηλαδή των οδών και των πλατειών. Ειδική µέριµνα για τα παραπάνω δεν έχει εκδηλωθεί ακόµη στους περισσότερους προστατευόµενους οικισµούς. Η στροφή των τοπικών κοινωνιών στον τουρισµό και η προσπάθεια εξασφάλισης καλύτερων συνθηκών διαβίωσης έχουν αποδώσει, όµως, ορισµένα δείγµατα διαχείρισης στον βορειοελλαδικό χώρο τα οποία επιτρέπουν µια πρώτη αξιολόγηση. Παρακάτω, θα αποτολµήσουµε την αξιολόγηση αυτή, εστιάζοντας στις παρεµβάσεις και τα µέτρα που λήφθηκαν σε τέσσερις κατάλληλα επιλεγµένους οικισµούς. Πρόκειται για το Νυµφαίο του νοµού Φλωρίνης (αρχικός χαρακτηρισµός: 1978), την Κυριώτισσα της Βέροιας (αρχικός χαρακτηρισµός: 1977), την Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης (χαρακτηρισµός: 1979) και την Άφυτο της Χαλκιδικής (χαρακτηρισµός: 1995). ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Τα κριτήρια που είναι απαραίτητα για την πραγµατοποίηση της αξιολόγησης προκύπτουν αβίαστα µέσα από τους διεθνείς χάρτες. Πρόκειται για τα κείµενα τα οποία συντάχθηκαν µε τη συνεργασία ειδικών από διάφορες χώρες κυρίως µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο προκειµένου να παρέχουν καθοδήγηση σε πλευρές της προστασίας για τις οποίες οι εθνικές νοµοθεσίες δεν παρείχαν επαρκείς υποδείξεις. Τα εν λόγω κείµενα έθιξαν για πρώτη φορά το ζήτηµα της αντιµετώπισης του δηµόσιου χώρου το 1933, για να ακολουθήσει συστηµατική εντρύφηση από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 µέχρι σήµερα. Οι υποδείξεις τους µπορούν εύκολα να οµαδοποιηθούν, καθώς αναφέρονται σε συγκεκριµένες ενέργειες. Η πρώτη ενέργεια είναι η διευθέτηση της κίνησης των πεζών και των οχηµάτων. Έχει απασχολήσει επανειληµµένα τους διεθνείς χάρτες και ειδικότερα τα Συµπεράσµατα του ΙV ιεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, γνωστά και ως Χάρτης των Αθηνών (CIAM, 1933), τη ιακήρυξη του Split για τις Πόλεις Ιστορικού Ενδιαφέ- 1

ροντος (ΣτΕ, 1971), τα Ψηφίσµατα της Bruges: Αρχές για την Αποκατάσταση Ιστορικών Πόλεων (ΣτΕ, 1975), τη Σύσταση για τη ιαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών (UNESCO, 1976), τα Ψηφίσµατα του Συµποσίου για τη Μελέτη του Οδικού Πλέγµατος των Ιστορικών Πόλεων (ICOMOS, 1978), τη Σύσταση R (86) 11 για τον Ελεύθερο Αστικό Χώρο (ΣτΕ, 1986) και τον Χάρτη της Ουάσιγκτον για την Προστασία των Ιστορικών Πόλεων και Αστικών Περιοχών (ICOMOS, 1987). Σε γενικές γραµµές και µε γνώµονα τη συµφιλίωση της κίνησης των οχηµάτων και των πεζών µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του οδικού πλέγµατος, τα εν λόγω κείµενα συστήνουν την αποφυγή διέλευσης αυτοκινητοδρόµων από το εσωτερικό των οικισµών, τη µέγιστη δυνατή συγκράτηση της κυκλοφορίας οχηµάτων στο εσωτερικό τους, σε συνδυασµό µε διευκόλυνση της κίνησης των πεζών και των οχηµάτων πρώτης ανάγκης, και τέλος, την οργάνωση της στάθµευσης µε διαµόρφωση των απαραίτητων χώρων στάθµευσης σε κατάλληλα επιλεγµένες τοποθεσίες. εύτερο πεδίο εστίασης των χαρτών αποτελεί η διαµόρφωση του δηµόσιου χώρου και η εγκατάσταση του αστικού εξοπλισµού. Τα δύο αυτά θέµατα έχουν σχολιαστεί σε µικρότερο βαθµό από τη διευθέτηση της κυκλοφορίας των πεζών και των ο- χηµάτων, συγκεκριµένα από τη Σύσταση για τη διατήρηση των πολιτιστικών αγαθών που απειλούνται από δηµόσια ή ιδιωτικά τεχνικά έργα (UNESCO, 1968), τη ιακήρυξη του Split για τις Πόλεις Ιστορικού Ενδιαφέροντος (ΣτΕ, 1971), τη Σύσταση για τη ιαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών (UNESCO, 1976) και τα Ψηφίσµατα του Συµποσίου για τη Μελέτη του Οδικού Πλέγµατος των Ιστορικών Πόλεων (ICOMOS, 1978). Κοινό τόπο αποτελεί η ενθάρρυνση της προσεκτικής σχεδίασης των χώρων και αντικειµένων, ώστε να εναρµονίζονται αισθητικά µε το περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται, χωρίς, όµως, να αποκρύπτεται και ο σύγχρονος χαρακτήρας τους. Επιπλέον, συστήνεται η αποµάκρυνση και υπογείωση των εναέριων ηλεκτρικών και τηλεφωνικών δικτύων, η αποµάκρυνση των µεγάλης κλίµακας διαφηµιστικών πινακίδων και η εγκατάσταση διακριτικών µέσων διαφήµισης και σήµανσης των καταστηµάτων. Λαµβάνοντας, τέλος, υπόψη ότι οι «παραδοσιακοί» οικισµοί αποτελούν εν δυνάµει πόλους έλξης επισκεπτών από άλλους προορισµούς, αξίζει να σηµειωθεί και η υπόδειξη του ιεθνούς Χάρτη Πολιτιστικού Τουρισµού (ICOMOS, 1999) για πρόβλεψη όλων των απαραίτητων στοιχείων και εγκαταστάσεων για την άνεση και ασφάλεια των επισκεπτών, χωρίς επιβάρυνση των σηµαντικών χαρακτηριστικών του δοµηµένου περιβάλλοντος. ΤΑ ΥΟ ΣΚΕΛΗ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Ακολουθώντας την οµαδοποίηση των υποδείξεων των διεθνών χαρτών, θα προχωρήσουµε τώρα στον σχολιασµό των επιδόσεων των τεσσάρων επιλεγµένων οικισµών στο ζήτηµα της διαχείρισης του δηµόσιου χώρου. α) ιευθέτηση κυκλοφορίας πεζών και οχηµάτων Ξεκινώντας από τη διευθέτηση της κυκλοφορίας των πεζών και των οχηµάτων, θα πρέπει καταρχήν να υπογραµµιστεί ότι, όπως συµβαίνει γενικότερα στους ιστορικούς οικισµούς της χώρας µας, το οδικό πλέγµα των τεσσάρων επιλεγµένων δεν α- ποτέλεσε προϊόν σχεδιασµού. Αντίθετα, συγκροτήθηκε µε δυναµικό τρόπο ο οποίος, ανάλογα µε την κλίση του εδάφους, δηµιούργησε σύνολα αλλού απλωµένα στον χώρο και αλλού συνεκτικά, σε κάθε περίπτωση, όµως, µε ορισµένα κοινά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για τον λαβυρινθώδη χαρακτήρα του πλέγµατος, το µικρό πλάτος των οδών σε σχέση µε τα σηµερινά δεδοµένα, την ύπαρξη πολλαπλών αδιεξόδων και τον περιορισµό των χώρων κοινωνικής συναναστροφής σε έναν µικρό αριθµό πλατειών και σε λιγοστές διευρύνσεις στις διασταυρώσεις των δρόµων. Η διευθέτηση των βασικών αναγκών κυκλοφορίας στο εσωτερικό ενός τέτοιου δικτύου, χωρίς να υποβαθµιστούν οι ιδιαίτερες ποιότητές του, είναι άµεσα συναρτηµένη από τη διαφύλαξη ακέραιου του οδικού πλέγµατος, µε σηµειακές µόνο παρεµβά- 2

σεις για την κάλυψη απολύτως απαραίτητων αναγκών. Οι εν λόγω παρεµβάσεις ο- φείλουν να είναι οι ελάχιστες αναγκαίες και οι µικρότερες δυνατές. Το αίτηµα αυτό έχει ικανοποιηθεί σε γενικές γραµµές στους τέσσερις οικισµούς, όχι, όµως, εξαιτίας αποκλειστικά και µόνο συνειδητών επιλογών. Η περίπτωση της Άνω Πόλης είναι ενδεικτική της συνδροµής και συγκυριακών παραγόντων. Πιο συγκεκριµένα, το οδικό πλέγµα της αποδείχθηκε ανθεκτικό στις προτάσεις διάνοιξης οδών οι οποίες είναι βέβαιο ότι θα επαύξαναν ανεπανόρθωτα την κίνηση των οχηµάτων στο εσωτερικό του οικισµού, όχι λόγω κάποιας εκ των υστέρων συνειδητοποίησης της συνακόλουθης επιβάρυνσης, αλλά εξαιτίας της έλλειψης πόρων για την πραγµατοποίηση των αναγκαίων απαλλοτριώσεων. υστυχώς, η έλλειψη αυτή ακύρωσε ταυτόχρονα και τις τοπικές παρεµβάσεις που θα εξυπηρετούσαν αποκλειστικά και µόνο τη διευκόλυνση της πρόσβασης των κατοίκων στις κατοικίες τους, καθώς και των οχηµάτων πρώτης ανάγκης στο εσωτερικό του οικισµού γενικότερα, χωρίς ουσιαστική αλλοίωση του ιστορικού ιστού. Η περαιτέρω εξισορρόπηση των αναγκών κυκλοφορίας µε την ιδιαίτερη µορφή του οδικού πλέγµατος προϋποθέτει έλεγχο του όγκου των εισερχόµενων οχηµάτων και οργάνωση της στάθµευσής τους. Μια συγκροτηµένη στάση απέναντι στα δύο αυτά ζητήµατα απαντάται στο Νυµφαίο, όπου η είσοδος µε όχηµα επιτρέπεται µόνο στους κατοίκους και στις επιχειρήσεις τροφοδοσίας καταστηµάτων. Οι επισκέπτες υποχρεούνται να σταθµεύσουν σε ειδικό χώρο σε µικρή απόσταση από την κεντρική είσοδο του οικισµού και σε θέση εκτός των βασικών οπτικών φυγών από και προς αυτόν. Η επιπρόσθετη λειτουργία περιφερειακής οδού δίνει λύση στην προσέγγιση τµηµάτων του οικιστικού συνόλου που βρίσκονται σε απόσταση από την κύρια είσοδο, χωρίς επιβάρυνση της κυκλοφορία στο εσωτερικό του. Έτσι, οι δρόµοι του Νυµφαίου αναδεικνύονται σε τόπο κυκλοφορίας πρωτίστως των πεζών, επίτευγµα που θα µπορούσε να βελτιστοποιηθεί µε τη λήψη µέτρων για την οργανωµένη στάθµευση και των οχηµάτων των κατοίκων. Στους υπόλοιπους οικισµούς, η εικόνα είναι κατά πολύ διαφορετική. Στην Άνω Πόλη, το µεγάλο µέγεθος του οικιστικού χώρου αποκλείει εξαρχής την απαγόρευση της κίνησης των επισκεπτών µε αυτοκίνητο. Εντούτοις, χωρίς έλεγχο του όγκου των εισερχόµενων οχηµάτων και κυρίως των πολλαπλών διελεύσεων από το εσωτερικό του οικισµού προς γειτονικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης, καθώς και της στάθµευσης, τα οχήµατα αποκτούν απόλυτη προτεραιότητα. Η κίνηση των πεζών καθίσταται προβληµατική έως ιδιαίτερα δύσκολη, και µαζί της η στάση και η συναναστροφή των κατοίκων στις κατά κανόνα κατακλεισµένες -περιµετρικά και όχι µόνο- από αυτοκίνητα πλατείες. Στην Άφυτο, η ελεύθερη είσοδος και στάθµευση των οχηµάτων επιβαρύνει ανεπανόρθωτα το κεντρικό τµήµα του οικισµού, στο οποίο οι πεζοί παίρνουν τον πρώτο λόγο µόνο κατά τις απογευµατινές και βραδινές ώρες του καλοκαιριού, οπότε και α- παγορεύεται η κυκλοφορία οχηµάτων. Ακόµη και τότε, όµως, το πρόβληµα παραµένει, µετατοπιζόµενο σε περιφερειακές θέσεις του οικισµού. Στην Κυριώτισσα, διαπιστώνεται και πάλι ανυπαρξία ελέγχου της κυκλοφορίας και της στάθµευσης των οχηµάτων. Εντούτοις, το µικρό πλάτος ορισµένων δρόµων α- φήνει συµπτωµατικά υπολογίσιµο χώρο για την άνετη κυκλοφορία των πεζών. Σε σχέση µε τον συγκεκριµένο οικισµό, αξίζει κανείς να σταθεί και σε µια σπάνια απόπειρα δηµιουργίας χώρου κοινωνικής συναναστροφής πέρα από τους ήδη υπάρχοντες. Η κρίσιµη αυτή συνεισφορά στην ποιότητα ζωής των κατοίκων, λαµβάνοντας υπόψη τη γενικότερη ισχνότητα των συγκεκριµένων χώρων στους συνεκτικούς οικισµούς, επιτεύχθηκε µέσω κατάλληλης διαµόρφωσης του χώρου ενός κατεστραµµένου κτίσµατος, χωρίς να προκληθεί σοβαρή αλλοίωση στη µορφή του αστικού ιστού. β) ιαµόρφωση δηµόσιου χώρου και εγκατάσταση αστικού εξοπλισµού Περνώντας στο δεύτερο πεδίο της αξιολόγησης, τη διαµόρφωση του δηµόσιου χώρου και την εγκατάσταση του αναγκαίου αστικού εξοπλισµού, δεν µπορεί να γίνει λόγος παρά για τον µεγάλο δρόµο που αποµένει να καλυφθεί και στα τέσσερα οικι- 3

στικά σύνολα. Οι δρόµοι και οι πλατείες τους είναι γεγονός ότι έχουν προστατευτεί από τις µεγάλες διαφηµιστικές πινακίδες και την αισθητική επιβάρυνση που αυτές συνεπάγονται. εν έχουν προστατευθεί, όµως, και από τα εναέρια ηλεκτρικά και τηλεφωνικά δίκτυα τα οποία, ειδικά στην Άνω Πόλη, την Άφυτο και την Κυριώτισσα, καθιστούν την εξεύρεση µιας ανεµπόδιστης οπτικής φυγής στο εσωτερικό των οικισµών καθαρή σύµπτωση. Στο Νυµφαίο, η παρουσία των χαρακτηριστικών άκοµψων στύλων µε το άτακτα αναρτηµένο δίκτυο καλωδίων αποδεικνύεται πιο διακριτική. Εντούτοις, η αισθητική επιβάρυνση είναι και πάλι γεγονός στο οποίο έρχεται να προστεθεί η εξίσου άκοµψη παρουσία κεραίας κινητής τηλεφωνίας ακριβώς επάνω στην κεντρική πλατεία του οικισµού. Η εναλλακτική λύση της υπογείωσης των δικτύων, παρά την ευρεία εφαρµογή της σε χώρες του εξωτερικού, δε φαίνεται να βρίσκει ανταπόκριση στον βορειοελλαδικό χώρο. Ακόµη και στην Άνω Πόλη, όπου στα µέσα της δεκαετίας του 1980 κατασκευάστηκαν τα απαραίτητα φρεάτια κατά µήκος τριών κύριων διαδροµών, η ίδια η υπογείωση δεν έχει υλοποιηθεί µέχρι σήµερα. Κι αν οι µεγάλες διαφηµιστικές πινακίδες και τα εναέρια δίκτυα πρέπει να αποφεύγονται, τα λειτουργικά δεδοµένα για τους συγκεκριµένους τόπους που λειτουργούν ως ενεργοί οικιστικοί πυρήνες, αλλά και ως εν δυνάµει πόλοι έλξης τουριστών, καθιστούν άλλα στοιχεία απολύτως απαραίτητα. Από τα στοιχεία αυτά, την πιο έντονη παρουσία και διασπορά στο εσωτερικό των τεσσάρων οικισµών παρουσιάζουν οι φανοστάτες, αν και σε θέσεις αποµακρυσµένες από τις κύριες οδούς, ειδικά στην Άφυτο και το Νυµφαίο, ο φωτισµός γίνεται και µε ανάρτηση φανών από τους άκοµψους στύλους των εναέριων δικτύων. Στην Άφυτο και το Νυµφαίο, άξιο προσοχής είναι το µικρό ύψος των φανοστατών που περιορίζει σηµαντικά τη λειτουργικότητά τους, ενώ καθιστά επιπρόσθετα επικίνδυνη έως έναν βαθµό την παρουσία τους. Τα υπόλοιπα είδη αστικού εξοπλισµού συγκεντρώνονται κατά βάση στις κεντρικές οδούς και τις πλατείες. Τα δοχεία απορριµµάτων, πολύ λιγότερα από τους αντίθετα ευρέως διεσπαρµένους κάδους απορριµµάτων, απαντώνται, µάλιστα, σε επιλεγµένα σηµεία κατά µήκος των κύριων οδών της Άνω Πόλης, της Κυριώτισσας και της Αφύτου. Καρτοτηλέφωνα, κρήνες και ειδικά διαµορφωµένα σηµεία στάσης και ανάπαυσης συµπληρώνουν τον κατάλογο των στοιχείων αστικού εξοπλισµού, εντοπιζόµενα, ωστόσο, µόνο στις πλατείες. Εξαίρεση αποτελεί ένας µικρός αριθµός κρηνών και θέσεων στάσης σε επιλεγµένα σηµεία του κύριου οδικού πλέγµατος της Αφύτου και του Νυµφαίου, καθώς και ελαφρώς µακρύτερα στην Άνω Πόλη. Στην Άφυτο και το Νυµφαίο, οι πλατείες φιλοξενούν και τραπεζοκαθίσµατα καφετεριών και εστιατορίων, τα οποία στη συγκεκριµένη περίπτωση δε δηµιουργούν σηµαντικά προβλήµατα στη λειτουργία των αντίστοιχων χώρων. Σε σχέση µε τις πλατείες, δεν µπορεί κανείς να παραβλέψει την απουσία κέντρων πληροφόρησης και εξυπηρέτησης των επισκεπτών, ενώ στον ευρύτερο δηµόσιο χώρο αξιοσηµείωτη είναι η παντελής απουσία δικτύων πινακίδων καθοδήγησης και σή- µανσης αξιόλογων κτηρίων και τοποθεσιών. Οι πολύ λίγες πινακίδες που υπάρχουν σήµερα στους τέσσερις οικισµούς παρουσιάζουν απόλυτα ανοργάνωτη τοποθέτηση, ενώ κατευθύνουν και σε µικρό αριθµό σηµείων ενδιαφέροντος. Απόντες είναι, τέλος, και οι χάρτες µε πλήρη σήµανση των σηµείων αυτών. Μόνο πριν εισέλθει κανείς στον οικισµό του Νυµφαίου συναντά µια πινακίδα µε συνολική απεικόνιση του οικισµού και των βασικών σηµείων ενδιαφέροντος. Ακόµη και αυτή, όµως, δεν µπορεί να παρέχει παρά µια πρωταρχική καθοδήγηση, καθώς στο εσωτερικό του οικισµού δεν υφίστανται ανάλογα στοιχεία. Από αισθητικής άποψης, ο υπάρχων αστικός εξοπλισµός επιδέχεται σηµαντικές βελτιώσεις. Οι φανοστάτες και τα καθιστικά αποτελούν και στους τέσσερις οικισµούς τυποποιηµένα προϊόντα µαζικής παραγωγής που µορφοποιούνται µε παραδοσιακό τρόπο, αδυνατώντας να εξισωθούν µε αισθητικά εναρµονισµένα, αλλά και σύγχρονα στοιχεία. Στην ίδια διαπίστωση οδηγείται κανείς και για τις περισσότερο αυτοσχέδιες κατασκευές ανάρτησης των καρτοτηλεφώνων, ενώ αξιοσηµείωτο είναι ότι τα δοχεία και οι κάδοι απορριµµάτων (µε την εξαίρεση των «παραδοσιακών στην όψη» δοχεί- 4

ων του Νυµφαίου), καθώς και οι πινακίδες, αντανακλούν απόλυτη αδιαφορία για τη δηµιουργική ενσωµάτωση του αστικού εξοπλισµού, όντας τα κοινά στοιχεία που α- παντώνται στις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Η αδιαφορία για την εναρµονισµένη δηµιουργικότητα και η ροπή προς τις παραδοσιακού χαρακτήρα λύσεις γίνεται αντιληπτή και στον τρόπο διαµόρφωσης των ση- µείων στάσης και ανάπαυσης, καθώς και των πλατειών. Η απλή, αλλά ταυτόχρονα καθαρά συντηρητική αντιµετώπιση του συνθετικού αυτού θέµατος, βρίσκουν µια ε- ξαίρεση στην πλατεία Καλλιθέας της Άνω Πόλης. Η διαµόρφωσή της στα τέλη της δεκαετίας του 1990 επέµεινε σε παλαιότερη κλιµακωτή διάταξη (αναµενόµενη για την κλίση του εδάφους στο συγκεκριµένο σηµείο), δίνοντας ταυτόχρονα στον χώρο σύνθετη µορφή, που µείωσε έως έναν βαθµό τη λειτουργικότητά του. Επιπλέον, το πράσινο µεταφράστηκε σε δυσανάλογα µικρό αριθµό ψηλών δέντρων και υπερυψωµένα παρτέρια τα οποία συρρίκνωσαν τον ωφέλιµο χώρο της πλατείας. Η αναφορά στο πράσινο µας δίνει την ευκαιρία να σταθούµε στη γενικότερη ανεπάρκεια του συγκεκριµένου στοιχείου, και κυρίως των δέντρων, στις πλατείες των τεσσάρων οικισµών. Στην κεντρική πλατεία της Αφύτου, η έλλειψη θα µπορούσε κανείς να πει ότι γίνεται προσπάθεια να αναιρεθεί, πλην όµως από ξεκάθαρα ασύµβατους -αισθητικά και κλιµατικά- φοίνικες. Η επίστρωση των πλατειών, καθώς και των οδών, συνιστά µια τελευταία και ιδιαίτερα κρίσιµη περίπτωση προτίµησης της παραδοσιακής αντί της εναρµονισµένης και ταυτόχρονα δηµιουργικής µορφολόγησης. Η χρήση και σε ορισµένες περιπτώσεις η αποµίµηση παραδοσιακών υλικών θα µπορούσε, βέβαια, να θεωρηθεί ότι εξασφαλίζει µια κάποια αισθητική συµβατότητα. Η συνολική εντύπωση, όµως, και κυρίως ο τρόπος διάταξης των υλικών αφήνουν ελάχιστα περιθώρια αναφοράς σε επιπρόσθετα δηµιουργικές και κυρίως συγκροτηµένες σε όλη την έκταση των οικισµών επιλογές. Ειδικά οι περισσότερο επεξεργασµένες λύσεις συνδυάζουν µη ισορροπηµένα µείγµατα υλικών µε υπερδιακοσµητικά µοτίβα που καθιστούν ακόµη και τη συµβατότητα που εξασφαλίζει αλλού η χρήση των ίδιων υλικών αµφίβολη. Άξια λόγου εξαίρεση αποτελεί η επίστρωση του κεντρικού δρόµου του Νυµφαίου. Εδώ, µια σύγχρονη τεχνική έδωσε αποτέλεσµα συµβατό από άποψη µορφής, υφής και χρώµατος, αναδεικνύοντας παράλληλα την ιεραρχία του οδικού πλέγµατος. Η ε- πίστρωση παρουσιάζει, ωστόσο, φθορές που αναιρούν κατά τόπους το θετικό οπτικό αποτέλεσµα και αναδεικνύουν τον παράγοντα της υλοποίησης έργων ποιότητας ως πρόσθετο ζητούµενο. Λίγα σχόλια µπορούν, βέβαια, να γίνουν για την Άνω Πόλη και την Άφυτο, όπου ορισµένοι δρόµοι εξακολουθούν να είναι επιστρωµένοι µε άσφαλτο. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ολοκληρώνοντας τον διττό σχολιασµό της αντιµετώπισης του δηµόσιου χώρου στους τέσσερις βορειοελλαδικούς οικισµούς, διαπιστώνουµε ότι η συνολική εικόνα δεν µπορεί να χαρακτηριστεί σε καµία περίπτωση ικανοποιητική. Η βέλτιστη διευθέτηση της κίνησης των πεζών και των οχηµάτων εξακολουθεί να αποτελεί στόχο, µε το Νυµφαίο να δείχνει, πάντως, έναν δρόµο για την Άφυτο και την Κυριώτισσα, και την Άνω Πόλη να έχει ανάγκη µιας πιο σύνθετης λύσης που θα διασφαλίζει τον έλεγχο του όγκου της εισερχόµενης κυκλοφορίας, της διασποράς της και της στάθµευσης των οχηµάτων. Η διαµόρφωση του δηµόσιου χώρου και η εγκατάσταση του αναγκαίου αστικού εξοπλισµού αφήνουν επίσης πολλά ζητούµενα για το µέλλον. Ο αστικός εξοπλισµός χρειάζεται να συµπληρωθεί και να επεκταθεί πέρα από τις βασικές οδούς και τις πλατείες, ενώ η αισθητική αφοµοίωση, χωρίς απόκρυψη του σύγχρονου χαρακτήρα, αποµένει να αναδειχθεί σε βασικό στόχο για τη µορφολόγηση του εν λόγω εξοπλισµού, τη διαµόρφωση των πλατειών και την επίστρωση των οδών και των χώρων στάσης και συναναστροφής. Πάνω απ όλα, όµως, ως επιτακτική ανάγκη προβάλει η υιοθέτηση ολιστικών προσεγγίσεων µε στόχο την ταυτόχρονη διευθέτηση όλων των παραπάνω ζητηµάτων. Μόνον τότε ο δηµόσιος χώρος θα καταστεί παράγοντας ουσιαστικής συνεισφοράς στη βιώσιµη ανάπτυξη των τεσσάρων οικισµών, αλλά και των οικισµών του βορειοελλαδικού χώρου γενικότερα. 5

* Η παρούσα εργασία αποτελεί εµπλουτισµένη µορφή οµότιτλης εισήγησης που παρουσιάστηκε στο ευρω-µεσογειακό συνέδριο «Παραδοσιακή µεσογειακή αρχιτεκτονική: Παρόν και µέλλον» (Βαρκελώνη, 12-15 Ιουλίου 2007). 6