Αστικές αναπλάσεις στην πόλη του Ρεθύμνου

Αστικές αναπλάσεις στην πόλη του Ρεθύμνου Γιώργος Πατσουμάς Αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ giopats@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείμενο της εργασίας είναι οι αναπλάσεις που πραγματοποιούνται σήμερα στην πόλη του Ρεθύμνου. Πρόκειται για ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αστικής ανασυγκρότησης με κύριο αντικείμενο τους δημόσιους χώρους της πόλης και το κυκλοφοριακό δίκτυο. Οι παρεμβάσεις αφορούν στη δημιουργία νέων πλατειών και την ανάπλαση υπαρχόντων καθώς και σε μια συνολική αναθεώρηση του τρόπου που συμβαίνει η κυκλοφορία στην πόλη, παλιά και νέα με βάση τις αρχές της βιώσιμης κινητικότητας. Εξετάζονται τα ιδιαίτερα πολεοδομικά χαρακτηριστικά του Ρεθύμνου, όπως έχουν προκύψει από τις διάφορες ιστορικές περιόδους που έχουν αφήσει πλούσια κληρονομιά στην πόλη, προσδίδοντας και το αποτύπωμα στο οποίο αναφέρεται και η σύγχρονη πόλη. Επιχειρείται μια ανάλυση του τρόπου που λειτουργούν οι αναπλάσεις σε σχέση με τον ιστό και τη φυσιογνωμία της πόλης η οποία καταλήγει στην αξιολόγηση των δράσεων σύμφωνα με τους στόχους που τίθενται από τη σύγχρονη μεθοδολογία των αναπλάσεων. ABSTRACT The subject of this essay is the regeneration now taking place in the town of Rethymno. This is an extensive programme of urban reconstruction that concentrates on the public spaces of the city and the traffic network. The interventions apply to the creation of new public squares and the renovation of existing ones as well as an overall review of circulation and traffic upon the principles of sustainable mobility. The particular urban characteristics of Rethymno are examined, as obtained from different historical periods that have left a rich legacy in the city, providing the imprint on which the modern city refers to. An analysis of the function of the regeneration in relation to the character of the city is provided. This results in the evaluation of the actions in accordance with the objectives set by the modern method of regeneration. 1. ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ 1. 1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ Το θέμα της ανάπλασης έχει εξέχουσα θέση στην εξέλιξη των πόλεων και παρουσιάζεται ιδιαίτερα επίκαιρο. Με σειρά πολλών εφαρμογών σε ευρωπαϊκό αλλά και σε ελληνικό πεδίο περιλαμβάνει δράσεις μεγάλης έκτασης και ριζικής αναδιάρθρωσης όσο και πιο περιορισμένες επεμβάσεις. Απασχολεί η ελληνική εμπειρία για την εξαγωγή συμπερασμάτων στο θέμα των αναπλάσεων του Ρεθύμνου. Θεσμική περιγραφή στον όρο γίνεται στον οικιστικό νόμο 1337/83 όπου : «ανάπλαση θεωρείται η επέμβαση σε μια περιοχή, η οποία περιλαμβάνει σύνολο κατευθύνσεων, μέτρων, παρεμβάσεων και διαδικασιών πολεοδομικού, κοινωνικού, οικονομικού, οικιστικού και ειδικού αρχιτεκτονικού χαρακτήρα με σκοπό τη βελτίωση των όρων διαβίωσης των κατοίκων, τη βελτίωση του δομημένου περιβάλλοντος, καθώς και την προστασία και ανάδειξη των πολιτιστικών, ιστορικών, μορφολογικών και αισθητικών στοιχείων και χαρακτηριστικών της περιοχής. Στο σύγχρονο θεσμικό πλαίσιο εφαρμογής των αναπλάσεων αναφέρεται το Κεφάλαιο Β «Αναπλάσεις, Αναμορφώσεις και σχετικές Ρυθμίσεις» του Ν 2508/97. Τα προγράμματα αναπλάσεων εφαρμόζονται με πρωτοβουλία του οικείου Οργανισμού Τοπικής Αυτοδιοίκησης,

της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης, του ΥΠΕΧΩΔΕ, της ΔΕΠΟΣ ή και οικοδομικού συνεταιρισμού στα όρια της έκτασής του. Σύμφωνα με το άρθρο 8 του προαναφερθέντος νόμου: «Περιοχές ανάπλασης είναι εκείνες οι περιοχές των εγκεκριμένων σχεδίων πόλεων ή οριοθετημένων οικισμών, στις οποίες διαπιστώνονται προβλήματα υποβάθμισης ή αλλοίωσης του οικιστικού περιβάλλοντος που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με τις συνήθεις διαδικασίες της αναθεώρησης του σχεδίου πόλεως και των όρων δόμησης. Η περιοχή ανάπλασης μπορεί να περιλαμβάνει μία ή περισσότερες πολεοδομικές ενότητες ή τμήματα πολεοδομικών ενοτήτων.» 1.2. ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ Η έως τώρα εμπειρία των αναπλάσεων στον ελληνικό χώρο κρίνεται κυρίως από τις μεγάλες μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας, τις αναπλάσεις της Πλάκας, την ανάπλαση του ιστορικού-εμπορικού τριγώνου και η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων. Στην Πλάκα η ανάπλαση στις αρχές της δεκαετίας του 80 θεωρείται ότι προστάτευσε την κεντρική παραδοσιακή συνοικία της Αθήνας, με μαζικές ανακηρύξεις διατηρητέων, σχέδιο για τις χρήσεις γης που ενίσχυε την κατοικία, νέα κυκλοφοριακή μελέτη και δεκάδες σημειακές παρεμβάσεις. Κριτική έχει δεχτεί στο ότι αποτέλεσε το πρώτο παράδειγμα gentrification, διατηρώντας το χαρακτήρα της γειτονιάς και αποσοβώντας την ακραία τουριστικοποίηση αλλά με όρους αστικού εξευγενισμού. Η μελέτη του εμπορικού τριγώνου έφερε ένα νέο κανονισμό για τη δόμηση και τις χρήσεις γης, και την ανάδειξη και συμμετοχή των υπαίθριων χώρων. Μετέβαλε την κυκλοφορία και θεωρείται ότι πέτυχε να βελτιώσει την εικόνα του κέντρου και να προβάλλει τον εμπορικό του χαρακτήρα, όσο και τον υπερτοπικό του ρόλο. Στο θέμα της κατοίκησης και της υποβάθμισης του κέντρου όμως απέτυχε καθώς δεν υπήρξε συγκράτηση μονίμων κατοίκων ενώ έντονο υπήρξε το θέμα της γκετοποίησης της περιοχής. Η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων που ξεκίνησε το 1998 από την ΕΑΧΑ με τις παρεμβάσεις σε έξι περιοχές του ιστορικού κέντρου της Αθήνας επανέφερε στην Αθήνα το τοπίο του ιστορικού της κέντρου με τον μεγάλο περίπατο στην πεζοδρόμηση των λεωφόρων Αποστόλου Παύλου και Διονυσίου Αρεοπαγίτου περί την Ακρόπολη και της οδού Ερμού. Η απόδοση της Πλατείας Μοναστηρακίου και η προσθήκη στο χάρτη του Μουσείου Ακρόπολης είναι οι πλευρές ενός νομίσματος που επίσης περιλαμβάνει την αγνόηση της Δυτικής πλευράς στην Ακαδημία Πλάτωνος και την Ιερά Οδό και την αμηχανία στις συνδέσεις με τις «αναπλασμένες γειτονιές» στο Γκάζι και του Ψυρρή. Μείζον θέμα αποτελεί για την Αθήνα η διπλή ανάπλαση στο Βοτανικό και τη λεωφ. Αλεξάνδρας όπου περίφημα καταδεικνύεται το εκρηκτικό μίγμα της έλλειψης πολιτικής για το χώρο και των αξιώσεων που δημιουργεί η πίεση του επενδυτικού κεφαλαίου. Περιφερειακά τα παραδείγματα των αναπλάσεων στον ελληνικό χώρο παρουσιάζουν αντίστοιχο ενδιαφέρον. Οι αναπλάσεις των κέντρων της Λάρισας της Κομοτηνής και της Καρδίτσας θεωρούνται παραδείγματα αναπλάσεων που μετέβαλλαν επί το θετικότερο τη σχέση κατοίκων και πόλης με το κέντρο και έφεραν την έννοια του πεζοδρόμου και του ποδηλατοδρόμου ενεργά στη ζωή της πόλης. Αντίστοιχα στο Ηράκλειο οι αναπλάσεις του ιστορικού κέντρου και της πλατείας Ελευθερίας συμπληρώνονται από νέες δράσεις που αφορούν στο παραλιακό μέτωπο της πόλης και με το πρόγραμμα URBAN II βρίσκονται σε εξέλιξη μεταμορφώνοντας την εικόνα της χαώδους πόλης του πρόσφατου παρελθόντος. Η πόλη αποκτά φυσιογνωμία, κυκλοφορία, περιπάτους, σχέση με τη θάλασσα και το λιμάνι της, ενώ αποσαφηνίζονται οι σχέσεις του ιστορικού της κελύφους με τη σύγχρονη πόλη.

Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι οι αναπλάσεις αποτελούν πραγματικά εργαλεία για την αστική ανασυγκρότηση, αν όχι μεταμόρφωση των ελληνικών πόλεων, οι οποίες υποφέρουν από την έλλειψη σχεδιασμού και την εγκατάλειψη του δημόσιου χώρου και της πολεοδομικής-αρχιτεκτονικής τους κληρονομιάς. Τα φαινόμενα παθογένειας στην υλοποίηση των αναπλάσεων, που διακρίνονται στα παραπάνω παραδείγματα είναι αντικείμενο προς διερεύνηση και στην περίπτωση που εξετάζουμε. 2. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ 2.1. ΓΕΝΙΚΑ Το Ρέθυμνο είναι μια σύγχρονη πόλη 33.000 κατοίκων, στη βόρεια παραλία της Κρήτης, μεταξύ Ηρακλείου και Χανίων, έδρα του ομώνυμου Νομού και Καποδιστριακού Δήμου. Η παλιά πόλη του Ρεθύμνου διατηρεί σε μεγάλο βαθμό τον πολεοδομικό της ιστό, όπως αυτός διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια της ενετοκρατίας, με τις μεταβολές που επέφερε η τουρκική κατάκτηση και η συνεχής κατοίκηση έως τις μέρες μας. Έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο και παραδοσιακός οικισμός. Η πόλη αναπτύσσεται σε μεγάλη έκταση ανατολικά και δυτικά κατά μήκος της παραλίας, ενοποιείται με τους περιβάλλοντες οικισμούς στα ανατολικά και αποκτά προάστια σε οικισμούς στην ενδοχώρα έχοντας καταλάβει τον περιορισμένο μεσογειακό χώρο στα νότια. Η εικόνα της αλλάζει στις μέρες με το ευρύ πρόγραμμα αναπλάσεων που βρίσκεται σε ισχύ τόσο στο ιστορικό κέντρο της όσο και περιφερειακά και αυτή τη μεταβολή και τη σχέση με την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης εξετάζει η εργασία αυτή. 2.2. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Στο ύψωμα Παλαιόκαστρον, όπου σήμερα υπάρχει το ενετικό φρούριο, η Φορτέτζα, υπήρχε η ακρόπολη της αρχαίας πόλης του Ρεθύμνου. Το ύψωμα περιβαλλόταν από θάλασσα με εξαίρεση μια στενή ζώνη που το συνέδεε με το υπόλοιπο νησί. Κατά τη ρωμαϊκή και πρώτη βυζαντινή περίοδο το Ρέθυμνο παρήκμασε και κατέληξε άσημο χωριό. Στο χώρο ανάμεσα στο λιμάνι και το ύψωμα υπάρχουν τα λιγοστά σπίτια της μικρής πόλης που μάλλον ήταν ένας ψαράδικος οικισμός. O οικισμός προστατεύεται με περιμετρικό τείχος, το Castel Vecchio που περικλείει σχεδόν ασφυκτικά το σύνολο των κτιρίων. Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Βενετούς το 1210 είναι ένα γεγονός που επηρέασε την εξέλιξη και το χαρακτήρα του Ρεθύμνου. Είναι η εποχή που σε όλη τη Κρήτη παρατηρείται αύξηση του μεγέθους των οικισμών σε μεγάλα αστικά κέντρα με πρώτο το Χάνδακα. Ακολουθούν τα Χανιά και μετά το Ρέθυμνο. Μέσα στο Castel Vecchio βρίσκεται το κέντρο της μικρής πόλης με την κατοικία του Ρέκτορα (διοικητή της πόλης), την καγκελαρία, και το κτίριο της φρουράς. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, το Ρέθυμνο επεκτάθηκε στο χώρο της χερσονήσου. Αρχικά η επέκταση έδινε την εικόνα προαστίου, είναι το burgo του Ρεθύμνου που οι Ενετοί οχύρωσαν αργότερα. Το τείχος με τους προμαχώνες του εκτεινόταν σε ευθεία γραμμή από την αμμουδιά της ανατολικής παραλίας ως τους απότομους βράχους της δυτικής πλευράς. Η πύλη Guora ήταν η κύρια είσοδος της πόλης και βρισκόταν στην μέση του τείχους. Ανατολικά στην αμμουδιά υπήρχε η πύλη της Άμμου. Στην πρώτη οδηγούσε ο δρόμος από τα χωριά της ορεινής ενδοχώρας και στην δεύτερη ο δρόμος από τους παραλιακούς οικισμούς του κάμπου. Από τις δύο κύριες πύλες ξεκινούσαν οι δρόμοι που κατέληγαν στην κεντρική πλατεία ή piazza, επί της παραλίας ακριβώς εκτός των ορίων του Castel Vecchio. Στην κεντρική πλατεία υπήρχε η λέσχη των ευγενών ή Loggia, η κρήνη Rimondi, ο πύργος του ρολογιού και άλλα για την θέση των οποίων μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν (κτίριο της

φρουράς). Κοντά στην πλατεία βρισκόταν η εκκλησία Santa Maria με το μοναστήρι των Αυγουστινιανών μοναχών που αργότερα έγινε τζαμί και σήμερα είναι το Ωδείο της πόλης. Η piazza είναι το επίκεντρο της εξουσίας και της κοινωνικής ζωής στα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας. Η σύνδεση της πλατείας και της πύλης της Άμμου γινόταν με την αμμουδιά (Sabbionara) που συμπίπτει με τη σημερινή οδό Αρκαδίου. Η πλατεία, ο παραλιακός και ο κεντρικός δρόμος είναι οι βασικοί πολεοδομικοί συντελεστές αυτή την εποχή και, καθορίζουν την δομή του χώρου αργότερα ακόμα και σήμερα. Στις 7 Ιουνίου του 1571 σε επιδρομή των Τούρκων η πόλη παραδόθηκε στις φλόγες.. Όμως τα χνάρια των δρόμων διατηρήθηκαν και η πόλη ακολούθησε περίπου τις ίδιες αρχές οργάνωσης του παρελθόντος. Στα ανατολικά δίνεται η εντύπωση ενός οργανικού δικτύου δρόμων που παρακολουθούν την καμπυλότητα της παραλίας αλλά στο δυτικό τμήμα μετά, το Μακρύ Στενό, φαίνονται κανονικά οικοδομικά τετράγωνα και πλατείες. Το Μακρύ Στενό, είναι η σημερινή οδός Νικηφόρου Φωκά, ο μοναδικός ευθύγραμμος δρόμος και συνδέει τα τείχη απευθείας με το ύψωμα της Φορτέτζας. Το κάστρο της Φορτέτζας στο ύψωμα της πόλης είναι το σημαντικότερο οχυρωματικό έργο των Ενετών και κατασκευάστηκε για να μεταφερθεί εκεί μέσα η πόλη. Η πόλη του Ρεθύμνου σε αυτή την περίοδο αποδίδεται σε χάρτη του 1618 του Fr. Basilicata και σε ζωγραφική απεικόνιση ενός Ρεθεμνιώτη ζωγράφου. Εικόνα 1. Απεικόνιση του Ρεθύμνου στις αρχές του 17 ου αιώνα Πρόκειται για την εικόνα μιας ώριμης και ολοκληρωμένης πόλης στην οποία υπάρχουν οι αστικοί συντελεστές που καθορίζουν την λειτουργία και την φυσιογνωμία της. Διακρίνεται το ενετικό λιμάνι, ο παραλιακός δρόμος στην αμμουδιά, και η παραλιακή πλατεία με τη Loggia και τον πύργο του ρολογιού. Πίσω από το ενετικό λιμάνι τα κτίρια είναι μικρά, πυκνά και ορίζουν ένα σχήμα που θυμίζει το Castel Vecchio. Ξεχωρίζουμε τον σχετικά ευρύ δρόμο που οδηγεί στη Fortezza που ξεκινά από τη piazza και περνάει γύρω από την πολεοδομική ενότητα του ενετικού λιμανιού.

Αριστερά διακρίνεται η πύλη της Άμμου και το φαινόμενο του προαστίου (burgo), επαναλαμβάνεται κατά μήκος της παραλίας αλλά και σε επικλινές έδαφος για πρώτη φορά. Όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ρέθυμνο ο πληθυσμός ήταν εφτά χιλιάδες και το τουρκικό-μουσουλμανικό στοιχείο υπερτερεί αριθμητικά γεγονός που άλλαξε την φυσιογνωμία της ως τότε χριστιανικής πόλης. Εκκλησίες μετατρέπονται σε τζαμιά ενώ κτίζονται και νέα. Στα θυρώματα των σπιτιών, προστίθενται τουρκικές επιγραφές πλάι στις λατινικές αλλά η κύρια μετατροπή είναι τα μεγάλα ξύλινα σαχνισιά. Σημαντικά στοιχεία της Βενετσιάνικης πόλης αναιρούνται όπως η piazza που καταργείται με την ανέγερση σπιτιών στο χώρο της πλατείας. Δίπλα της όμως, στην διασταύρωση Εθνικής Αντιστάσεως και Παλαιολόγου, καταργείται ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο και δημιουργείται η νέα πλατεία της πόλης. Είναι η σημερινή πλατεία Πετυχάκη. Η κεντρική πλατεία ως ο κύριος αστικός συντελεστής δεν καταργήθηκε αλλά μεταφέρθηκε εξυπηρετώντας με διαφορετικό τρόπο την λειτουργία της πόλης. Στη παραλία που έχει διευρυνθεί λόγω προσάμμωσης προστίθεται μια σειρά από επιμήκη οικοδομικά τετράγωνα και η σημερινή οδός Αρκαδίου παύει να είναι παραλιακή αλλά γίνεται κεντρικός δρόμος της πόλης με σημαντική εμπορική κίνηση. Οι κάθετοι δρόμοι του βενετσιάνικου δικτύου δεν καταλήγουν πια στην ακτή και η πόλη αποκόπτεται από την θάλασσα ενώ τα νέα σπίτια της παραλίας βρίσκονται ελάχιστα μέτρα από το νερό. Γίνονται εργασίες στην πύλη της Άμμου που της δίνουν την μορφή που είχε κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας και ως το 1900. Ο χώρος μέσα και έξω από το φρούριο της Φορτέτζας καταλαμβάνεται από κτίρια. Σχέδια της εποχής δείχνουν οικοδομικά τετράγωνα μέσα στο κάστρο και έξω στον υπαίθριο χώρο (spianatta) που προοριζόταν για την άμυνα του. Η πρόνοια των Ενετών για επαρκή ποσότητα δημόσιου χώρου δεν υπάρχει και οι ελεύθεροι χώροι περιορίζονται στους απολύτως απαραίτητους. Το εμπορικό κέντρο της πόλης βρίσκεται στους δρόμους Εθνικής Αντιστάσεως, Σουλίου, Παλαιολόγου και Αρκαδίου. Ανάμεσα τους αναπτύσσονται επιμέρους θύλακες κατοικίας που ορίζουν την οθωμανική και την χριστιανική συνοικία. Το Μακρύ Στενό (Νικηφόρου Φωκά-Ουζούν γιόλ ή Ουζούν σοκάκ) και η οδός Μελλισηνού αποτελούν την ραχοκοκαλιά της πολυπληθούς τούρκικης συνοικίας. Όπως και στην ενετική περίοδο, η ζωή της πόλης είναι προσανατολισμένη στην ανατολική παραλία όπου βρίσκονται οι ελάχιστοι αλλά κύριοι δημόσιοι χώροι, τα μαγαζιά και οι πύλες της πόλης. Στα δυτικό τμήμα οι χάρτες παριστάνουν μια μικρή έκταση χωρίς τα κτίσματα που υπήρχαν στην ενετική περίοδο. Νότια υπήρχε, το τουρκικό νεκροταφείο, τα σφαγεία και, το τουρκικό μοναστήρι (τεκές). Σημαντικές πληροφορίες για τις αλλαγές στην πολεοδομία του χώρου υπάρχουν στους χάρτες του 1850 (Wilkinson), και του 1900 (Gerola). Αν τους συγκρίνουμε με ένα σύγχρονο τοπογραφικό διάγραμμα φαίνεται ότι στο σημερινό Ρέθυμνο διατηρούνται πολύ καλά τα ίχνη των αστικών συντελεστών της οθωμανικής πόλης. Μετά το 1850 κατασκευάζεται, στον κενό χώρο στο δυτικό τμήμα, το κτίριο της οθωμανικής διοίκησης, και οι ρώσικοι στρατώνες (που κατεδαφίστηκαν αργότερα), για την στέγαση των στρατιωτών που επέβλεπαν το καθεστώς αυτονομίας της Κρήτης. Ο χώρος και τα κτίρια ακολουθούν νεοκλασικές αρχές οργάνωσης. Πρόκειται για το διοικητικό κέντρο που παραμένει ως σήμερα στην ίδια θέση με τις υπηρεσίες της Νομαρχίας, την Αστυνομία και τα Δικαστήρια γύρω από την πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου. Κατεδαφίζεται η πύλη της Άμμου και μπροστά της δημιουργείται η πλατεία Ηρώων Άγνωστου Στρατιώτη. Στο περίγραμμα των κτιρίων που ορίζουν το χώρο της πλατείας έχει διασωθεί το σχέδιο της πύλης και των προμαχώνων.

Η πρώτη πολεοδομική επέκταση εκτός των παλαιών τειχών γίνεται νότια μεταξύ των οδών Δημακοπούλου και Κουντουριώτη στο χώρο της τάφρου και υποδηλώνεται από τα μακρόστενα οικοδομικά τετράγωνα. Η Κουντουριώτου που είναι παράλληλη με το ίχνος του τείχους αποτελεί βασικό άξονα του πολεοδομικού δικτύου εκτός του ιστορικού κέντρου. Ο χώρος του οθωμανικού νεκροταφείου, το 1925 μετατρέπεται σε Δημοτικό Κήπο. Δίπλα του διαμορφώνεται η υπαίθρια αγορά της πόλης που συγκεντρώνει κίνηση από όλο το νομό. Πρόκειται για το νέο εμπορικό κέντρο, έξω από την πύλη Guora, που είναι προέκταση του παλιού της Εθνικής Αντιστάσεως. Οι νότιες επεκτάσεις σταδιακά μεγαλώνουν και μεταφέρουν το κέντρο βάρους της πόλης εκτός παραδοσιακών ορίων. Τα πρώτα αστικά κτίρια της εποχής είναι στοιχεία της φυσιογνωμίας της μικρής επαρχιακής πόλης. Εντός της παλιάς πόλης γίνονται τροποποιήσεις της πολεοδομίας με σημαντικότερη την επέκταση της Αρκαδίου ως την είσοδο του νέου λιμανιού. Στη λογική(;) της διαπλάτυνσης της οδού κατεδαφίζεται ο εναπομείναν πύργος του Ρολογιού οπότε και διαλύεται η οργάνωση του χώρου που βασιζόταν στο Castel Vecchio. Δυτικά της πόλης, στη θέση Κουμπές σχηματίζεται η βιομηχανική ζώνη με εργοστάσια σαπωνοποιίας, βυρσοδεψεία και αποθήκες. Η βιομηχανική ζώνη ήταν η πιο παραμελημένη περιοχή του Ρεθύμνου αλλά λόγω απόστασης από την πόλη δεν την επιβάρυνε με θόρυβο και ρύπανση, ενώ ήταν κοντά στα χωριά της ορεινής ενδοχώρας που προμήθευαν τα προϊόντα και τις πρώτες ύλες για την κατεργασία τους. 2.3. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Για πρώτη φορά το 1960 ο πληθυσμός ξεπέρασε τους 15.000 κατοίκους και το μέγεθος της νέας πόλης είναι πλέον μεγαλύτερο από το ιστορικό κέντρο. Το εμπορικό κέντρο μεταξύ των οδών Κουντουριώτου - Μοάτσου ενισχύεται και γίνεται βασικός συγκοινωνιακός κόμβος της παλιάς εθνικής οδού της Βόρειας Κρήτης. Μέχρι την κατασκευή της νέας εθνικής οδού στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και την ολοκλήρωση της παράκαμψης της πόλης το 1994 η διαμπερής κίνηση διεξάγεται από την οδό Κουντουριώτου. Παράλληλα γίνονται εντάξεις νέων περιοχών. Η Παλιά Πόλη ανακηρύχθηκε Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο το 1967 και Παραδοσιακός Οικισμός το 1978 και άρχισαν εργασίες συντήρησης των υποδομών και των μνημείων. Παράλληλα απαγορεύονται οι οικοδομικές εργασίες που δεν συμβαδίζουν με τους όρους της προστασίας. Σήμερα λειτουργεί ειδική υπηρεσία, το γραφείο της Παλιάς Πόλης, στα πλαίσια προγραμματικής σύμβασης που παρακολουθεί την πορεία του Προγράμματος Προστασίας και Ανάδειξης της Παλιάς Πόλης, συντάσσει μελέτες και επιβλέπει τα έργα. Από την δεκαετία του 1970 ο τουρισμός, διαμορφώνει κατά ένα μεγάλο μέρος την οικονομική δραστηριότητα και την ζωή της πόλης. Σταδιακά η Παλιά Πόλη αναδείχθηκε σε πόλο αναψυχής όλων των κατοίκων του Ρεθύμνου, των τουριστών το καλοκαίρι και των φοιτητών το χειμώνα. Στην νέα πόλη δημιουργείται η μεγάλης κλίμακας ξενοδοχειακή υποδομή που απλώνεται κυρίως κατά μήκος της παραλιακής ζώνης ως, το οικισμό της Σκαλέτας. Εδώ συγκεντρώνεται το 70% των τουριστικών κλινών του Νομού Ρεθύμνου σύμφωνα με στοιχεία του 1982(ΥΧΟΠ). Απευθύνονται κυρίως σε τουρισμό Α κατηγορίας. Σήμερα το Ρέθυμνο ως πρωτεύουσα Νομού και του ομώνυμου Καποδιστριακού δήμου αποτελεί κέντρο υπηρεσιών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Είναι έδρα του Πανεπιστημίου Κρήτης και της Φιλοσοφικής Σχολής και στα σχολεία του συγκεντρώνεται μεγάλο μέρος από τους μαθητές της ενδοχώρας.

3. ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ 3.1. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ Το πολεοδομικό συγκρότημα του Ρεθύμνου εκτείνεται κυρίως κατά μήκος του παραλιακού μετώπου, και λιγότερο προς την ενδοχώρα. Η εικόνα που έχει σήμερα κάποιος που κινείται στο χώρο είναι ότι το Ρέθυμνο απλώνεται σε μια έκταση 15 χιλιομέτρων που μπορεί να χωριστεί σε πολεοδομικές ενότητες ως εξής α. Η παλιά πόλη, το φρούριο (Fortezza) και το ενετικό λιμάνι β. Η παραλία από το ενετικό λιμάνι ως την Πλατεία Ηρώων γ. Η νέα πόλη νότια του Ιστορικού Κέντρου δ. Η δυτική παραλία από τη Φορτέτζα ως το στρατόπεδο. ε. Η ανατολική παραλία ως το τέλος του κάμπου. Εικόνα 2. Το Ρέθυμνο, διακρίνεται η φορτέτσα, η παλιά πόλη, το ενετικό λιμάνι, η παραλία ως την πλατεία Ηρώων, τμήμα της νέας πόλης στο όριο της οδού Κουντουριώτη, ο Κήπος και η Νομαρχία Αυτές οι ενότητες είναι αρκετά διακριτές και προέκυψαν κατά την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης όπως αναπτύχθηκε παραπάνω. Αποτελούν το συνεκτικό κομμάτι του Ρεθύμνου, που λειτουργεί ως αδιάσπαστη πόλη με την δραστηριότητα των κατοίκων της να αναπτύσσεται διαδοχικά σε κάθε μία από αυτές στη διάρκεια του 24ώρου. Έχουν ως σταθερή αναφορά το θαλάσσιο μέτωπο της πόλης, στο οποίο αναπτύσσονται γραμμικά. Η ακρογιαλιά είναι η εξωτερική ραχοκοκαλιά του Ρεθύμνου και οι ποιότητες που αντιστοιχούν στις αστικές καταστάσεις της πόλης είναι ιστορικά, οργανικά και λειτουργικά κατοχυρωμένες. Σε συνάρτηση με τα παραπάνω έχει ενδιαφέρον ότι η αντίληψη του τοπίου του Ρεθύμνου συνολικά περιλαμβάνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά όλων των ενοτήτων. Η καθημερινότητα των κατοίκων συναντά τις διάφορες ποιότητες των τόπων της πόλης διαδοχικά και καθιστά την εμπειρία της ζωής στην πόλη εξόχως ενδιαφέρουσα. Εδώ εντοπίζεται και η σημασία της ανάγνωσης των αστικών συντελεστών κάθε ενότητας, ο τρόπος με τον οποίο αυτοί συνεπικουρούν στην εικόνα και την εμπειρία της πόλης. Αντίστοιχη

σημασία έχει και η ανάγνωση της επαφής, της διάχυσης και της επικοινωνίας των επιμέρους ενοτήτων. Με την διεργασία αυτή θα καταστεί σαφής η ιστορική συνέχεια των τόπων και των δραστηριοτήτων τους και θα γίνει εντοπισμός των νευραλγικών θέσεων και η απόδειξη της σημασίας των τόπων των σημερινών επεμβάσεων στο χαρακτήρα της πόλης. Μέσω αυτής της ανάγνωσης καθίσταται δυνατή η αξιολόγηση των αναπλάσεων τόσο στη θέση και τη λειτουργία τους όσο και στο ύφος και την αρχιτεκτονική τους. 3.2. ΑΣΤΙΚΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ Οι αστικοί συντελεστές μέσα στην Παλιά Πόλη είναι τα διάφορα μνημεία της, ο χώρος γύρω από αυτά και τα διάφορα πλατώματα. Αποτελούν κύριο μέρος της συνολικής ταυτότητας της πόλης, καθώς εκφράζουν την λειτουργία μιας σύγχρονης πόλης πάνω στις δομές της παλιάς. Εμπεριέχουν τις ιστορικές μνήμες της πόλης που εμπλουτίζουν τις νέες χρήσεις. Οργανώνονται σε ενότητες δημοσίου χώρου: α. η Loggia και ο χώρος γύρω της, το Ωδείο με το μιναρέ και ο χώρος της πλατείας Πετυχάκη, η πλατεία της Κρήνης Rimondi και τα διάφορα στενά με τα καταστήματα. Πρόκειται για τον πυρήνα της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου, το σημείο συνάντησης και αυτό που συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη κίνηση επισκεπτών στις χρήσεις αναψυχής και τουρισμού που βρίσκονται εδώ. Τα έργα των προηγούμενων ετών έχουν αποκαταστήσει σε μεγάλο βαθμό την όψη και την προσβασιμότητα της περιοχής και έχουν δημιουργήσει τις συνθήκες για την συνεχή βελτίωσή της. Με την πάροδο των ετών έχουν ισορροπήσει οι λειτουργίες και πλέον υπάρχει μια ενδιαφέρουσα μίξη εμπορίου, αναψυχής, εστίασης, τουριστικών εξυπηρετήσεων, καταλυμάτων, ξενοδοχείων και κατοικιών με την αντίστοιχη κυκλοφορία κατοίκων, επισκεπτών, τουριστών και φοιτητών. β. η πύλη Guora και ο δημόσιος χώρος μέσα και έξω από την παλιά πόλη. Πρόκειται για την διευρυμένη αρχή της Εθνικής Αντιστάσεως με τα καταστήματα λιανικού εμπορίου και τουρισμού μέσα στην παλιά πόλη και την πλατεία των Τεσσάρων Μαρτύρων με την εκκλησία και τα μαγαζιά γύρω της και τον κεντρικό διαμπερή δρόμο του Ρεθύμνου στο αποτύπωμα της ιστορικής περιτοίχησης του Castel Vecchio. Κρίσιμος είναι ο μεγάλος ελεύθερος χώρος του υπαίθριου parking απέναντι από την πλατεία και τον κήπο επί της Κουντουριώτου. γ. η οδός Αρκαδίου σε όλο το τμήμα της από το νέο λιμάνι ως την πλατεία Ηρώων. Αποτελεί κύριο εμπορικό δρόμο με τα καταστήματα που λειτουργούν καθ όλη τη διάρκεια του έτους και την κυκλοφορία οχημάτων εκ περιτροπής. Ενώνεται κάθετα σε τρία σημεία με την Ελ. Βενιζέλου στην παραλία όπου τα καταστήματα έχουν εποχικό τουριστικό χαρακτήρα, ενώ κάποια από αυτά αποτελούν παλαιές και νέες σταθερές στην καθημερινή ζωή του Ρεθύμνου. δ. Ο χώρος του Αγ. Φραγκίσκου και το σχολικό συγκρότημα που βρίσκονται στο μεγαλύτερο σε διαστάσεις οικοδομικό τετράγωνο, στο κέντρο της παλιάς πόλης, στο επίκεντρο της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής, σε επαφή με την πλατεία Πετυχάκη, περιγράφεται από τους κυριότερους πεζοδρόμους της παλιάς πόλης τη Νικηφόρου Φωκά (μακρύ στενό) με τον κύριο οικιστικό πυρήνα, τον εμπορικό δρόμο της Εθν.Αντιστάσεως που καταλήγει στην πύλη Guora, τη Βερνάδου με τα στέκια της νεολαίας, το ιστορικό-λαογραφικό μουσείο και το Ωδείο. ε. Ο μητροπολιτικός Ναός και η πλατεία. Πρόκειται για κεντροβαρικό σημείο της παλιάς πόλης ανάμεσα στην Αρκαδίου και την Γερακάρη, με ποιότητες πολύ διαφορετικές από το πολύβουο εμπορικό και τουριστικό κομμάτι παλιάς και νέας πόλης. στ. η πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου με το κτίριο της Νομαρχίας και τα υπόλοιπα διοικητικά κτήρια. Όλο το δυτικό κομμάτι της πόλης αποτελεί ξεχωριστή ενότητα και περιλαμβάνει τα Δικαστήρια, το σταθμό των ΚΤΕΛ, το γήπεδο, χώρους στάθμευσης, πράσινο

και μικρότερες πλατείες. Ο χώρος εδώ παρουσιάζεται αποσπασματικός, οι χρήσεις δεν έχουν κυκλοφοριακή συνοχή ενώ η θέση της στάσης-στάθμευσης των ΚΤΕΛ προβληματίζει. Πρόκειται για το δυτικό μπαλκόνι της παλιάς πόλης, τη βόλτα που κυκλώνει τη Fortezza και προβληματίζει σχετικά με τη λειτουργική σύνδεση και τη συνάφεια με το ιστορικό κέντρο αλλά και την σύγχρονη πόλη. Η περιοχή του Κουμπέ, στα δυτικά της πόλης είναι μια ενότητα προς διερεύνηση. Αποτελώντας την πολύβουη δυτική έξοδο της πόλης με το βιομηχανικό παρελθόν, εξυπηρετεί τους κόμβους του Ατσιπόπουλου και του Γάλου, έχει έντονη οικιστική ανάπτυξη στον περιορισμένο χώρο ως το τεχνητό όριο του ΒΟΑΚ και σχέση έντονης προβληματικής με τη θάλασσα. Η παραλία του Κουμπέ, ενδιαφέρουσα σε ανάγλυφο, κτιριακό ιστό και χρήσεις τόσο επί του παραλιακού μετώπου όσο και επί της οδικού της άξονα αποτελεί ένα τεράστιο απόθεμα για την πόλη το οποίο ανακαλύπτεται τον τελευταίο διάστημα. Η αίσθηση της περιοχής είναι αυτή της προσδοκίας για ένα νέο τοπίο στην είσοδο της πόλης που θα αποκαταστήσει τη συνάφεια με το κέντρο και θα έχει ως στοιχεία προσδιορισμού το βιομηχανικό χαρακτήρα, την τραχιά παραλία το έντονο ανάγλυφο και την πανοραμική θέα στα δυτικά της χερσονήσου. Η πρόσφατη ανακήρυξη του φουγάρου του Κουμπέ ως μνημείο της νεότερης βιομηχανικής περιόδου του Ρεθύμνου, με οριακή πλειοψηφία από Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων ύστερα και από γραπτή παρέμβαση του δημάρχου και βουλευτή του Δήμου είναι ενδεικτική της αναγνώρισης των συνιστωσών της περιοχής. Η αντίθεση και η παραπληρωματική σχέση με την ευρεία ανατολική παραλία είναι ενδεικτική της συνέχειας της πόλης του Ρεθύμνου που εξασφαλίζει η θάλασσα και η θέα προς το βράχο της φορτέτσας. Η ανατολική παραλία που παλαιότερα είχε ως ακραίο σημείο της το Ξενία απέναντι από τη νέα μαρίνα της πόλης επεκτείνεται ως συνεκτικό κομμάτι της πόλης ως τα Περιβόλια. Πρόκειται για την αμμουδιά, την costa, του Ρεθύμνου που χαρακτηρίζεται από τα ξενοδοχεία και τα τουριστικά καταστήματα κατά μήκος της. Σημαντική είναι η παρουσία κατοικιών στο παραλιακό μέτωπο, ενώ ενδιαφέρον έχουν και οι γειτονιές που συνωστίζονται σε 2 ο πλάνο μεταξύ του παραλιακού δρόμου και της παλαιάς Εθνικής οδού (Πορτάλιου, Μάχης Ποταμών, Μαχητών Σχ.Χωροφυλακής, Οπλαρχηγού Παχλά). Η παραλία είναι το κύριο τουριστικό προϊόν της πόλης και επεκτείνεται σε μήκος χιλιομέτρων μέχρι τη Σκαλέτα, γεγονός που ορίζει και την περιοδικότητα στην ένταση των χρήσεων. Οπωσδήποτε η παραθαλάσσια βόλτα που προσεγγίζει το κέντρο είναι ένας εξαιρετικός παράγοντας τοπίου, χαρακτηριστικός για τη σύγχρονη εικονογραφία του Ρεθύμνου. Η προβληματική στο χώρο αυτό έχει να κάνει με την διαμόρφωση του παραλιακού μετώπου, τις συνδέσεις του με την παλαιά εθνική οδό και την διαχείριση της κυκλοφορίας των οχημάτων που έχει παραμείνει σε παλαιότερες λογικές. Προβληματίζει επίσης και το τρόπος που ο παραλιακός δρόμος τερματίζει στο ανατολικό του άκρο στο σημείο που συνεχίζει η παραλία -με το μεγάλο πλάτος, τα μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα και τις ζώνες υψηλής γεωργικής απόδοσης- καθώς και η σύνδεση του με την παλιά εθνική οδό στον ενιαίο αστικό χώρο του ανατολικού άκρου του δήμου του Ρεθύμνου που συνεχίζει στους οικισμούς Περιβόλια, Μισίρια, Πλατανές, Τσεσμές, Άδελε, Σφακάκι, Εσταυρωμένος μέχρι τη Σκαλέτα. 3.3. ΑΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Οι επεκτάσεις της πόλης προς την ενδοχώρα και κατά μήκος της παραλίας δημιούργησαν ένα πολεοδομικό συγκρότημα πολύ μεγαλύτερης κλίμακας από το ιστορικό του κέντρο. Κατά τις δεκαετίες 1980-1990 η έκταση του Ρεθύμνου υπερδιπλασιάστηκε αν συνυπολογίσουμε την ημιαστική περιοχή του κάμπου που πλέον δημιουργεί ένα σχεδόν συνεκτικό αστικό χώρο με διάφορες εντάσεις ως την περιοχή της Σκαλέτας. Αυτό φαίνεται και σε δύο αεροφωτογραφίες της πόλης : το 1948 η πόλη είναι το ιστορικό κέντρο της και οι

μικρές επεκτάσεις στις παρυφές του, το 1988 οι επεκτάσεις είναι πολύ μεγαλύτερες από αυτό και αποτελούν αυτοδύναμες πολεοδομικές ενότητες. Κυριαρχούν νέα στοιχεία πολύ μεγαλύτερης κλίμακας από αυτής των αστικών συντελεστών της Παλιάς Πόλης (νέο Πανεπιστήμιο Γάλλου, λιμάνι, νέα εθνική οδό μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα κλπ). Οι στόχοι που είχαν τεθεί με το ΓΠΣ του 1986 και οι σχετικές προτάσεις έχουν προ πολλού ξεπεραστεί από την ίδια την πραγματικότητα που συνεχώς μεταβάλλεται. Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Ρεθύμνου (ν. Ρεθύμνης), Φ.Ε.Κ. 453Δ/1986, 20-5-1986 το οποίο εκπονήθηκε και θεσμοθετήθηκε στα πλαίσια της Ε.Π.Α (1982-1984) αναθεωρήθηκε και αποτελεί, σύμφωνα με την υπ' αρ. 9572/1845/06.04.2000 Απόφαση Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ, το «πλήρες χωροταξικό σχέδιο του Καποδιστριακού Δήμου». Η μελέτη αναθεώρησης εκπονείται σε δυο (2) στάδια Α και Β. Το Β στάδιο υποδιαιρείται σε δυο υποστάδια Β1 και Β2. Α Στάδιο: Περιλαμβάνει την «ανάλυση» της υπάρχουσας κατάστασης, τη «διάγνωση των προβλημάτων, των προοπτικών και των τάσεων» και τη «διατύπωση της προκαταρκτικής πρότασης». Β1 Στάδιο: Περιλαμβάνει τη «λεπτομερή επεξεργασία του ΓΠΣ», με βάση την προκαταρκτική πρόταση του Α Σταδίου και τις οδηγίες - κατευθύνσεις της Διευθύνουσας Υπηρεσίας. Β2 Στάδιο: Αφορά στην «προσαρμογή των προτάσεων» του Σταδίου Β1, σύμφωνα με την 761/07 απόφαση του ΔΣ του Δήμου και την σχετική εντολή της Διευθύνουσας Υπηρεσίας. Αποτελεί την οριστική πρόταση όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τις συμμετοχικές διαδικασίες / γνωμοδοτήσεις. 4. Εικόνα 3. Αναθεώρηση ΓΠΣ, Δομικό Σχέδιο Χωρικής Οργάνωσης

ΟΙ ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ 4.1. ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ Τα έργα ανάπλασης όπως υλοποιούνται ή μελετώνται στη παρούσα φάση είναι τα εξής: Πλατεία Μικρασιατών, Πλατεία Ηρώων, Πλατεία Μητροπόλεως., Πλατεία Καθολικών, Ανάπλαση οδού Αποστόλου Αποστολάκη, οδών Κουρμούλη Κριάρη (περιλαμβάνεται το ρέμα Κριάρη), οδών Κουντουριώτου Πορτάλιου, οδών Μοάτσου-Ζυμβακάκη, οδών Γερακάρη Δημακοπούλου., οδού Παχλά, Προκυμαία, πλατεία Καλλιρρόης Σιγανού Παρρέν, Διαμόρφωση αναβάθμιση δυτικής παραλιακής ζώνης. Οι αναπλάσεις, αφορούν στο σύνολο σχεδόν του αστικού ιστού της πόλης και έχουν να κάνουν με δομικά στοιχεία αυτού, όπως αυτά που αναπτύχθηκαν παραπάνω.. Οι αναπλάσεις (μελέτες-υλοποίηση) πραγματοποιούνται με χρηματοδότηση από προγράμματα ΠΕΠ, «Θησέας», ΣΑΤΑ, ΕΤΠΑ, ΕΣΠΑ. Μεγάλης έκτασης είναι ο σχεδιασμός που αφορά στην παλιά πόλη, άρρηκτα συνδεδεμένος με τη λειτουργία του συνόλου της πόλης αφού εδώ δημιουργούνται νέοι δημόσιοι χώροι ευρείας κλίμακας και αποκαθίστανται οι ήδη υπάρχοντες με κεντροβαρική παρουσία στον αστικό ιστό. 4.2. ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΠΛΑΤΕΙΩΝ Το σημαντικότερο έργο είναι η νέα πλατεία Μικρασιατών, (τούρκικο σχολείο) στο χώρο του Αγίου Φραγκίσκου, η οποία καταλαμβάνει το εσωτερικό του μεγαλύτερου σε έκταση Ο.Τ. της παλιάς πόλης, όπως εξετάστηκε παραπάνω. Αποτελεί έναν ελεύθερο χώρο πλατείας μεγαλύτερο των 6 στρεμμάτων στο γεωγραφικό και λειτουργικό κέντρο της παλιάς. Πρόκειται ουσιαστικά για τη μοναδική πλατεία του Ρεθύμνου, η οποία αναφέρεται σε ολόκληρη την πόλη και χωροθετεί το νέο τόπο της κοινωνικής ζωής. Ο σχεδιασμός της υλοποιεί όλες τις απαραίτητες συνδέσεις με τις αρτηρίες της παλιάς πόλης. Ακόμα και στη σύνδεση με το Μακρύ στενό που ενώνει τη νέα πόλη με τη φορτέτσα ο δήμος απαλλοτρίωσε το ισόγειο κτίσματος στην περίμετρο του Ο.Τ. και πραγματοποίησε άλλη μια σημαντική επαφή του χώρου αυτού με τον ιστό της πόλης. Εδώ πλέον εκτονώνεται η κοινωνική ζωή της παλιάς πόλης αλλά και όλου του Δήμου και συμπληρώνονται με τον δέοντα τρόπο οι πολιτιστικές λειτουργίες που στεγάζονται στα ιστορικά κτίρια στην περίμετρό του. Η κριτική που έχει δεχθεί ο χώρος αυτός έχει να κάνει με τις αρχιτεκτονικές υλοποιήσεις του, την αναλογία του πρασίνου και τον εξοπλισμό του. Η λειτουργία του όμως ως κοινωνικός τόπος εντάχθηκε άμεσα στη ζωή της πόλης που τον είχε ανάγκη. Απόδοση σημαντικού δημόσιου χώρου στην πόλη έγινε και με την ανάπλαση της πλατείας Ηρώων στην αρχή της προκυμαίας. Στο σημείο της ιστορικής πύλης της Άμμου, πρόκειται ουσιαστικά για την ανατολική είσοδο στον ιστορικό ιστό και την ενότητα όπου εφάπτονται παλιά και νέα πόλη. Η νέα πλατεία αποκαθιστά με σύγχρονο ύφος το τοπίο στη νευραλγική αυτή θέση. Αποδίδει στην πόλη σημαντική επιφάνεια δημόσιου χώρου και το τακτοποιεί τις κινήσεις. Οριοθετεί την κυκλοφορία οχημάτων πεζών και ποδηλατών, τη στάθμευση, την πιάτσα των ταξί και τους υπαίθριους χώρους των καταστημάτων. Διαμορφώνει δηλαδή την απαραίτητη κατάσταση για τις λειτουργίες του κρίσιμου αυτό χώρο. Παραφωνία τεχνικής φύσης συνιστά η ύπαρξη του αντλιοστασίου του βιολογικού καθαρισμού στον παράκτιο χώρο στο βόρειο άκρο της πλατείας που εμποδίζει την οπτική συνέχεια με την παραλία και τη θάλασσα. Ένα τεχνικό έργο μετακίνησης του, θα έδινε άλλες αρχιτεκτονικές δυνατότητες για την δημιουργία μιας λειτουργικής επιφάνειας που θα άγγιζε το νερό.

Εικόνα 4-5-6. Πλατεία Μικραστιατών (τούρκικο σχολείο) στον Αγ. Φραγκίσκο Εικόνα 7-8. Πλατεία Ηρώων στην αρχή της Προκυμαίας.

Εικόνα 9. Ρυμοτομικό σχέδιο Ρεθύμνου με επισήμανση αναπλάσεων

Στο αναμορφωμένο δίκτυο των πλατειών της παλιάς πόλης προστίθεται και η πλατεία του Μητροπολιτικού Ναού. Λόγω της θέση της και των σχέσεων και συνδέσεων με το ιστορικό και νέο κέντρο, της σημασίας στη ζωή της πόλης και του «ήρεμου» χαρακτήρα της αποτελεί έναν ιδιαίτερο θύλακα. Η ανάπλαση που συμβαίνει εδώ για τους παραπάνω λόγους υπερβαίνει την αισθητική αναμόρφωση του χώρου και αποδίδει στην πόλη έναν τόπο αντάξιο της σημασίας της θέσης και της λειτουργίας του. Η μελέτη για την πλατεία του Πολωνικού Νεκροταφείου αφορά στη διαμόρφωσης του χώρου του πολωνικού νεκροταφείου και του παρακείμενου χώρου στάθμευσης μεταξύ των οδών Κριάρη, Τιμολέοντος Βάσου, Βαλάστρα και Κουμουνδούρου. Υλοποιεί ένα δημόσιο χώρο σε ζωτικό θύλακα της δυτικής νέας πόλης. Η κυκλική κυκλοφορία των οχημάτων του κέντρου ορίζει το σημείο ως ιδιαίτερα πολυσύχναστο η πυκνότητα της περιοχής είναι η γνωστή της νέας πόλης ενώ γειτνιάζει με το γενικό Νοσοκομείο. Η μεγαλύτερη ωστόσο πρόκληση είναι ο χώρος του υπαίθριου parking της Κουντουριώτου στους 4 Μάρτυρες. Το οικόπεδο του Δήμου με τη θέση, το μέγεθος και τον οικοδομικό του συντελεστή να προκαλούν χρόνιες έριδες και προβληματισμούς αποτελεί το σημαντικότερο πολεοδομικό απόθεμα στο κέντρο της πόλης, ταυτόχρονα με το μεγαλύτερο περιουσιακό στοιχείο του Δήμου. Οι αποφάσεις πλέον έχουν παρθεί, ο Δήμος δεν πρόκειται να κάνει εξάντληση της οικοδόμησης που δικαιούται ενώ ο λειτουργικός χαρακτήρας του κέντρου δεν θα διαταραχθεί καθώς αποσαφηνίζεται ότι δεν πρόκειται να κατασκευαστεί εμπορικό κέντρο ή δημαρχείο. Στις προθέσεις είναι ένας ελεύθερος δημόσιος χώρος της τάξης των επτά στρεμμάτων που θα λειτουργήσει συμπληρωματικά με τον κήπο του Ρεθύμνου και θα αποτελέσει την κεντρική πλατεία που τόσο χρειάζεται η πόλη. Ο κτιριακός όγκος των 2500 τμ που προτείνεται να κατασκευαστεί με τη (μάλλον λογική) σύμβαση παραχώρησης έπειτα από διεθνή διαγωνισμό θα στεγάζει και λειτουργίες του δήμου που ήδη συμβαίνουν εδώ, ενώ ο χώρος στάθμευσης των 220 οχημάτων υπερδιπλασιάζεται και μεταφέρεται υπόγεια. Η παραπάνω πρόθεση στην υλοποίησή της θα αποδώσει το σπουδαιότερο νέο δημόσιο χώρο του Ρεθύμνου με μέγεθος αντίστοιχο της σημαντικής του, στο κέντρο της νέας πόλης, στην πύλη Guora της παλιάς πόλης στο ίχνος του ιστορικού τείχους, στο σημείο του κεντρικού άξονα όπου απαντώνται οι αντιδιαμετρικές διαμπερείς κινήσεις στην πόλη. Μένει να αποσαφηνιστεί η πραγματική διάσταση της υλοποίησης που θα δικαιώσει τις μέχρι τώρα εξαγγελίες οι οποίες συνάδουν με τη φιλοσοφία του συνολικού σχεδίου των αναπλάσεων. 4.3. ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ Σε σύνθεση και αντιδιαστολή με τα παραπάνω, τονίζεται πως ο σημαντικότερος δημόσιος χώρος είναι αυτός που υλοποιούν και προβλέπουν οι μελέτες ανάπλασης των οδών στο σύνολο σχεδόν της επιφάνειας του Ρεθύμνου. Με το πρόγραμμα της ανάπλασης των οδών πραγματοποιείται η σημαντικότερη δράση για την εικόνα, τη λειτουργία, τη κυκλοφορία της πόλης. Οι μελέτες διαμόρφωσης πεζοδρομίων και ανάπλασης κοινοχρήστων χώρων των οδών, η δημιουργία δικτύου ποδηλατοδρόμων, η διαμόρφωση πλέγματος πεζοδρόμων και οι διαμορφώσεις των παρόδιων χώρων όπως υλοποιούνται, αποκαθιστούν το δημόσιο χώρο της πόλης. Η ευρύτητα του δικτύου συνιστά οργανωμένη πρόταση που πραγματεύεται το σύνολο της δημόσιας κυκλοφορίας. Ο κεντρικός διαμπερής άξονας κυκλοφορίας από την ανατολική είσοδο της πόλης στα Περιβόλια (ΠΕΟ) ως τη δυτική άκρη της πόλης στην περιοχή του Κουμπέ ανασχεδιάζεται με πλήρη εξοπλισμό και αποκαθίσταται η κυκλοφορία των πεζών που τώρα συμβαίνει ουσιαστικά στο κατάστρωμα της οδού. Στο κεντρικό τμήμα της πόλης (Πορτάλιου, Κουντουριώτου, Μοάτσου, Ηγ. Γαβριήλ) αναπτύσσεται πλήρες δίκτυο ποδηλατοδρόμων σε συνάρτηση με τους σημαντικούς κάθετους

δρόμους (Κουρμούλη, Κριάρη, Αποστολάκη), δίκτυο το οποίο επεκτείνεται συνέχεια με μελέτες προς έγκριση και για τις υπόλοιπες κάθετες οδούς. Αντίστοιχες διαμορφώσεις μελετώνται και υλοποιούνται και στον διαμπερή άξονα στο όριο της παλιάς πόλης από την Νομαρχία ως την πλατεία Ηρώων (Δημακοπούλου-Γερακάρη). Μετά, οδός Μοάτσου Εικόνα 10. Αναπλάσεις των οδών στα πλαίσια της βιώσιμης κινητικότητας Πριν, οδός Δημοκρατίας Η προκυμαία του Ρεθύμνου, ο πλέον ζωτικός παραλιακός χώρος και εκτόνωση της πόλης στη θάλασσα με τις κύριες λειτουργίες τουρισμού και αναψυχής, αποκτά πεζόδρομο και ποδηλατόδρομο, καθιστικά και περίπατο. Η νέα πλατεία στο δυτικό άκρο της στο Λύκειο Ελληνίδων υλοποιεί τον πολεοδομικό κόμβο προκυμαίας-ενετικού λιμανιού-παλιάς πόλης και προκρίνεται σε σημείο αναφοράς της πόλης. Εικόνα 11. Η προκυμαία με το νέο πεζόδρομο, ποδηλατόδρομο, περίπατο Πρόκειται για την εφαρμογή της μελέτης για τον σχεδιασμό της Βιώσιμης Κινητικότητας του Δήμου Ρεθύμνης από τη Μονάδα Βιώσιμης Κινητικότητας του ΕΜΠ με επιστημονικό υπεύθυνο τον κ. Θάνο Βλαστό - Καθηγητή ΕΜΠ. Η μελέτη πραγματεύεται τη βιώσιμη ανάπτυξη της πόλης του Ρεθύμνου μέσω της χάραξης συνδυασμένης πολεοδομικής και κυκλοφοριακής στρατηγικής. Στα πλαίσια της αναπτύσσονται πολεοδομικοί και κυκλοφοριακοί στόχοι και χαράσσονται άξονες πολιτικής. Η βελτίωση της προσπελασιμότητας με έργα ανάπλασης, η δημιουργία διαδοχικών ζωνών προστασίας από τις σήμερα αναπτυσσόμενες διαμπερείς ροές, η αποθάρρυνση χρήσης του αυτοκινήτου για μετακινήσεις μικρής απόστασης, οι κατασκευαστικές παρεμβάσεις για τον περιορισμό της κίνησης του αυτοκινήτου στον ιστορικό πυρήνα και στην κεντρική περιοχή (π.χ. διαπλάτυνση πεζοδρομίων, πλατώματα, υποδομή ποδηλάτου), η διευκόλυνση της κίνησης σε περιμετρικές

διαδρομές, η διαχείριση της ζήτησης στάθμευσης στις κεντρικές περιοχές και στις περιοχές κατοικίας, η σύνδεση του κέντρου με τις εκτός κέντρου περιοχές, με έμφαση στο ποδήλατο και τη δημόσια συγκοινωνία, ώστε η πόλη να λειτουργήσει πιο ήπια και πιο ενιαία, η ανάδειξη διαδρομών που πλεονεκτούν ποιοτικά, με ένταξη σε αυτές υποδομής για πεζούς και ποδηλάτες αποτελούν τα ζητούμενα της μελέτης που υλοποιείται. Η Α φάση έχει ολοκληρωθεί και αναμένεται η υλοποίηση της Β φάσης. Τηρούνται ανοικτές διαδικασίες, ενημέρωση καθώς και συμμετοχή του κοινού, για τη διαμόρφωση κλίματος κοινωνικής συναίνεσης για τις πολιτικές που θα εφαρμοστούν, στοιχείο που αποτελεί και αντικείμενο έρευνας της μελέτης. 5. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ Οι αναπλάσεις είναι ζωτικής σημασίας για τη δημόσια, την κοινωνική ζωή του τόπου. Ο τρόπος λειτουργίας του χώρου έχει αλλάξει. Μεταβάλλεται η φυσιογνωμία του χώρου. Έχει αλλάξει το μέσο με το οποίο ο κάτοικος και ο επισκέπτης βιώνουν την πόλη. Η ευρύτητα του δικτύου των παρεμβάσεων είναι τέτοια που προσθέτει ένα επιπλέον λειτουργικό και εικονογραφικό επίπεδο στην πόλη. Αποκτά το Ρέθυμνο ένα επιπλέον πολεοδομικό layer το οποίο επιδρά νοηματικά και μορφολογικά. Η αντίληψη της πόλης έχει αλλάξει καθώς η λειτουργικά άναρχη ως τώρα πόλη στο επίπεδο της κυκλοφορίας και εικονογραφικά άναρχη στο επίπεδο του ματιού και του δρόμου οργανώνεται σε ένα διαχειριστικό σχέδιο και γίνεται αντιληπτή μέσω μιας συνολικής σχεδιασμένης αντιμετώπισης του δημόσιου χώρου. Ειδικά το γραμμικό δίκτυο των δημόσιων χώρων που προστίθεται με την ανάπλαση των οδών, με τα πεζοδρόμια, τον ποδηλατόδρομο, τα πλατώματα και τα καθιστικά στα σημεία ασυνέχειας της οικοδομικής γραμμής, τις διαβάσεις και τις στάσεις, ενοποιεί κατά μήκος του λειτουργικά και μορφολογικά τις διαφορετικές ενότητες της πόλης που αναγνώσαμε παραπάνω. Αποδίδει μια συνολική εικόνα σύγχρονης πόλης, όπου το παλιό και το νέο αποκτούν ένα χωρικό επίπεδο διαλόγου και ώσμωσης. Αυτό είναι αντίστοιχο με τη θάλασσα, που ταυτόχρονα με το βόρειο όριο, είναι και το πολεοδομικό επίπεδο συνοχής της πόλης που αναπτύσσει τις ενότητες της γραμμικά στη ακτογραμμή. Εξαιτίας της αντιστοιχίας αυτής, που αν και ιδεατή είναι ξεκάθαρα αντιληπτή, είναι εξαιρετικά σημαντική η ανάπλαση που μελετάται στην περιοχή του Κουμπέ και πραγματεύεται την αποκατάσταση της χαμένης Εικόνα 12-13. Η περιοχή του Κουμπέ στα δυτικά, πρώην βιομηχανική ζώνη και η μελέτη ανάπλασης της δυτικής παραλίας.

σχέσης με τη θάλασσα και ουσιαστικά θα αποτελέσει την έναρξη του διαλόγου μεταξύ της νέας αντίληψης του δημόσιου χώρου που συμβαίνει στο Ρέθυμνο και της θάλασσας. Το γεγονός ότι αυτή η «χαμένη σχέση» στο παρελθόν δεν υπήρχε αλλά ανακαλύπτεται τώρα ως αναγκαία είναι δηλωτικό της σημασίας της επέμβασης που επεξεργάζεται και σοβαρά λειτουργικά θέματα (κόμβος Κεφαλογιάννη-Σταμαθιουδάκη, απομάκρυνση ΚΤΕΛ, δημιουργία πλατείας θέασης). Επίσης ανοίγει το θέμα της ανάπλασης της ανατολικής παραλίας, πέραν της μαρίνας ως τα Περιβόλια ως προς την λειτουργική κυκλοφοριακή μορφολογική συνάφεια με το συνολικό σχέδιο βιώσιμης κινητικότητας και πολεοδομικής ανασυγκρότησης της πόλης. Βασική παρατήρηση είναι ότι έχει επέλθει ουσιαστική μεταστροφή στη φιλοσοφία των αρχών περί του τι αποτελεί απόθεμα και επένδυση για τη ανάπτυξη και προκρίνεται ξεκάθαρα η αναβάθμιση της κοινωνικής ζωής και η βιώσιμη κινητικότητα με το δημόσιο χώρο να είναι ο βασικός συντελεστής για την αστική ανάπτυξη. Οι συμμετοχικές διαδικασίες και η δημιουργία κλίματος κοινωνικής συναίνεσης αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του σχεδιασμού. Οι σχετικές δράσεις συμβουλευτικής, δημοσιότητας, ευαισθητοποίησης, προβολής και δικτύωσης του προγραμμάτων αστικής ανάπτυξης χρηματοδοτούνται από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) και αποτελούν οργανικό κομμάτι των αναπλάσεων που μελετάμε. Η ενδεχόμενη κριτική στις παραπάνω αναπλάσεις έχει να κάνει με πιθανές σχεδιαστικές αστοχίες ή παραλείψεις. Η σημαντικότερη κριτική από πλευράς κατοίκων είναι η μειωμένη παρουσία δεντροφύτευσης στις νέες πλατείες που ενδεχομένως δεν συμβαδίζει με τις κλιματικές συνθήκες της πόλης. Η αρχιτεκτονική απόδοση των χώρων είναι επίσης ένα θέμα. Προσωπική άποψη είναι ότι ο σχεδιασμός είναι εικονογραφικά πετυχημένος, αντιμετωπίζει με συνολικό τρόπο τα θέματα και προσδίδει ένα κοινό ύφος στο σύνολο των περιοχών ανάπλασης. Σε επίπεδο τοπίου πόλης η κατάσταση αυτή λειτουργεί ενοποιητικά ενώ η προσοχή και η ομοιοτυπία στο σχεδιασμό, τη σήμανση και το πλήθος του εξοπλισμού στο εύρος των επεμβάσεων αποκαθιστά σε μεγάλο μέρος τη λειτουργικότητα στη ζωή της πόλης. Επιτυγχάνονται δηλαδή βασικοί όροι των αναπλάσεων στη λογική ενός εκτεταμένου σταδιακά αναπτυσσόμενου αστικού δικτύου. Κύριες κατευθύνσεις για την επίτευξη του παραπάνω, οι οποίες προκρίνονται στην περίπτωση του Ρεθύμνου είναι: Η συνέχεια του δημόσιου χώρου ως προς την ποιότητα, τη φροντίδα και τη χρήση ώστε να αποτελεί το στοιχείο που ενοποιεί την πόλη κοινωνικά και λειτουργικά. Η διευκόλυνση της κινητικότητας σχεδιασμός των ροών που αποτελεί και το στοιχείο λειτουργικής σύνδεσης των σημείων της παρέμβασης. Η αναβάθμιση της κίνησης του πεζού και ποδηλάτου. Η διατήρηση και ανάδειξη των στοιχείων της πόλης που συνδέονται με την συλλογική μνήμη και ιστορία. 6. ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Το όλο έργο των αναπλάσεων στο Ρέθυμνο δεν εξαντλείται στην αισθητική αναβάθμιση του χώρου. Πρόκειται για τη νέα ιστορική φάση στην πολεοδομική εξέλιξη του Ρεθύμνου. Η σημασία της είναι καθοριστική αφού προκρίνει την κοινωνική ζωή της πόλης και έχει ως επίκεντρο το δημόσιο χώρο και τη λειτουργία του που από την εποχή των Ενετών έρχεται σε 2 η μοίρα. Η ενοποιητική διάσταση της φάσης αυτής στον πολυσήμαντο ιστορικό χώρο του Ρεθύμνου με τις εξαιρετικά δυναμικές καταστάσεις της σύγχρονης εποχής τον προσδίδει στην πόλη ένα νέο επίπεδο αναφοράς και το πλαίσιο ανάπτυξης των σύγχρονων και μελλοντικών

δραστηριοτήτων. Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι η βιώσιμη και αειφόρος ανάπτυξη, που ευαγγελίζεται η σύγχρονη πολεοδομική νομοθεσία, επιχειρείται στο Ρέθυμνο με το πρόγραμμα αναπλάσεων και το προσδόκιμο επιτυχίας είναι σημαντικό. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Βλαστός Θ. (2008), Χάραξη συνδυασμένης πολεοδομικής και κυκλοφοριακής στρατηγικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη της πόλης του Ρεθύμνου, Συνάντηση Δικτύου Πόλεων Περιφέρειας Κρήτης, ΕΜΠ-σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχ. Τομέας Γεωγραφίας & Περιφερειακού Σχεδιασμού, Μονάδα Βιώσιμης Κινητικότητας Βλαστός Θ., Δ Μηλάκης (2007), Ένταξη του ποδηλάτου στην Ελλάδα. Ο πρωτοπόρος ρόλος του ΕΜΠ, ΕΜΠ-σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχ. Τομέας Γεωγραφίας & Περιφερειακού Σχεδιασμού, Μονάδα Βιώσιμης Κινητικότητας Βλαστός Θ., Μπιρμπίλη Τ. (2002). Τα πρώτα συμπεράσματα από έρευνα για τη βιώσιμη κινητικότητα σε 17 ελληνικές πόλεις-προς μια μεθοδολογία σχεδιασμού. Διεθνές Συνέδριο «Έρευνα και Μεταφορές στην Ελλάδα» Σύλλ. Ελλ.Συγκ/γων & Ελλ. Ινστ. Μεταφορών Βλαστός Θ. (1997), Κυκλοφοριακός σχεδιασμός προς τη βιώσιμη πόλη, Μέρος Δ, Κεφ.17,18,19,20 στο βιβλίο του Αραβαντινού Αθ. «Πολεοδομικός σχεδιασμός. Για μια βιώσιμη ανάπτυξη του Αστικού Χώρου» Συμμετρία, Αθήνα 1997 Πατρίκιος Γ., Πολύζος Ι., Πολυχρονόπουλος Δ. (2006), Στόχοι και πολιτικές των προγραμμάτων ήπιας ανάπλασης σε ιστορικά κέντρα πόλεων, Διεθνές Forum Αρχιτεκτονικών Παρεμβάσεων, Δημοτική Αναπτυξιακή Εταιρεία Καβάλας. Πατσουμάς Στ. (1999), Η πολεοδομική εξέλιξη του Ρεθύμνου, ΕΜΠ, Σχολή. Αρχιτεκτόνων, Διάλεξη. Μαρινάκης Γ. (2009), Αρθρογραφία του Δημάρχου Ρεθύμνης σχετικά με τις αναπλάσεις, (online) http://www.rethimno.gr/ Γραφείο Προγραμματικής Σύμβασης Παλιάς Πόλης, Τεχνική Υπηρεσία (2010), Τεχνικά Έργα, Μελέτες, Αναθεώρηση ΓΠΣ Ρεθύμνου, (online) website: http://www.rethymno.gr/