Η απερήµωση των ορεινών οικισµών της υτικής Μακεδονίας κατά τον 20 o αιώνα. Μια χαρτογραφική κατόπτευση

Η απερήµωση των ορεινών οικισµών της υτικής Μακεδονίας κατά τον 20 o αιώνα. Μια χαρτογραφική κατόπτευση Ν. Καρανικόλας, Π. Λαφαζάνη, Μ. Μυρίδης,. Ράµναλης Τοµέας Κτηµατολογίου Φωτογραµµετρίας και Χαρτογραφίας Τµήµα Αγρονόµων και Τοπογράφων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, Α.Π.Θ. Περίληψη: Η Γεωγραφική περιοχή της υτικής Μακεδονίας αποτελεί µια κατ εξοχήν ορεινή περιφέρεια που κατατάσσεται στις λιγότερο αναπτυγµένες περιφέρειες της Ευρώπης. To οικιστικό της δίκτυο, απόρροια του γεωγραφικού αναγλύφου και του ιστορικού χρόνου, δηµιουργεί και οργανώνει τον οικονοµικό και κοινωνικό σκελετό όλης της περιοχής. Οι οικισµοί της, ως οι µόνες σταθερά χωροθετηµένες οντότητες στον διοικητικό τους χώρο, εκτός των γεωγραφικών τους συντεταγµένων, προσδιορίζονται και από όλα τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά που αναφέρονται σε αυτούς. Η δηµιουργία µιας Βάσης εδοµένων, όπου καταχωρούνται τα κάθε είδους δεδοµένα που συναρτώνται, είτε άµεσα, είτε έµµεσα, µε τους οικισµούς και είναι διαθέσιµα από σχετικές πηγές, και η σύνδεση της µε τη Χαρτογραφική Βάση της περιοχής, καθιστά δυνατή και εύκολη τη διαχείριση των δεδοµένων και την εξαγωγή πληροφοριών. Οι επεξεργασίες αυτών των πληροφοριών και η εστίαση στις προβληµατικές περιοχές της Περιφέρειας υτικής Μακεδονίας, και ειδικότερα στις ορεινές, αποδίδουν και τεκµηριώνουν, µε τον τρόπο τους, γεωγραφικά και χαρτογραφικά, την πληθυσµιακή αποδυνάµωση τους που παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες. Η οργάνωση αυτού του αυτοµατοποιηµένου εργαλείου, που παρακολουθεί τους οικισµούς της υτικής Μακεδονίας από τις αρχές του αιώνα µέχρι σήµερα, έχει ως αποτέλεσµα: 1. τη συστηµατική καταγραφή της δοµής του οικιστικού δικτύου και των αλλοιώσεων που αυτό υφίσταται, και 2. τη χαρτογράφηση του οικιστικού δικτύου η οποία οπτικοποιεί και αναδεικνύει τις παρατηρούµενες µεταβολές. Μια τέτοια καταγραφή και οπτικοποίηση έχει, επιπλέον, ως στόχο τον καλύτερα τεκµηριωµένο οικονοµικό, κοινωνικό και χωροταξικό σχεδιασµό της περιοχής, προσφέροντας τις δυνατότητες για πολλές αναλύσεις και γεωγραφικούς συσχετισµούς. 1 Εισαγωγή Η περιφέρεια υτικής Μακεδονίας κυριαρχείται από ορεινούς όγκους στο δυτικό, κεντρικό και ανατολικό τµήµα της, που τη διασχίζουν από Βορρά προς Νότο. Στο νοτιοανατολικό της τµήµα περιλαµβάνονται και πεδινές εκτάσεις, όπως µικρές πεδινές εκτάσεις παρατηρούνται βόρεια και βορειοανατολικά, στον Ν. Φλώρινας. Πρόκειται για περιοχή µε δυναµική παρουσία κατά τον 19 ο αιώνα όχι µόνο στον Ελλαδικό χώρο, αλλά και στις όµορες Βαλκανικές χώρες. Η ιστορική µνήµη είναι βαριά κληρονοµιά για όλη την περιοχή που χρήζει ιδιαίτερης µελέτης και προσοχής. Όλες οι συνιστώσες (ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον) συνηγορούν σ αυτό. Η κυριαρχία των ορεινών όγκων (Χάρτης 1) είναι το ερέθισµα για µια πρώτη προσέγγιση της «Ορεινής υτικής Μακεδονίας», που σχεδόν ταυτίζεται µε ολόκληρη την Περιφέρεια υτικής Μακεδονίας, η οποία συναρτάται µε τη διαχρονική πληθυσµιακή εξέλιξη των ορεινών οικισµών της από τις αρχές του 20 ού αιώνα έως σήµερα. Βέβαια, µερικές φορές, από έρευνες που γίνονται σε µεγαλύτερη, συνήθως, κλίµακα και µε εργασία πεδίου, προκύπτουν διαφορετικές εκτιµήσεις, ανατρεπτικές ίσως σε κάποιο βαθµό, αυτών που διαπιστώνονται σ αυτήν την έρευνα. Είναι απαραίτητο να διευκρινισθεί ότι σε έρευνες, όπως η παρούσα, όπου η χρήση στατιστικών δεδοµένων και η επεξεργασία τους αποτελεί τον βασικό ιστό ανάπτυξης της όποιας επιχειρηµατολογίας, η εξαγωγής συµπερασµάτων στηρίζεται ακριβώς στη σχετική δύναµη που οι στατιστικές επεξεργασίες προσφέρουν. Έτσι, παραµένει γεγονός ότι από τη µια µεριά οφείλουµε να είµαστε επιφυλακτικοί και σκεπτικοί µε τα αποτελέσµατα των στατιστικών επεξεργασιών, από την άλλη, όµως, αυτού του είδους οι έρευνες είναι ακριβώς αυτές που µπορούν να στηρίξουν την αξιοπιστία άλλων ερευνών, σχετικά αποµακρυσµένων από µεθοδολογίες, όπως αυτή που αναπτύσσεται στη συνέχεια. Ì Ì ÁÚÔÓfiÌˆÓ Î È ÔappleÔÁÚ ÊˆÓ ªË ÓÈÎÒÓ,..., 2003 applefi Ù ÛÙÚ ÛÙË ÁË Î È ÙÔÓ appleôïèùèûìfi ÊÈ ÚˆÌ ÛÙË ÌÓ ÌË ÙÔ ıëáëù Ï Í Ó ÚÔ ÛÈÔ ÌË ÛÂÏ. 121-143

Χάρτης 1: Το ανάγλυφο της υτικής Μακεδονίας από το 1907 έως και το 2001. 122

2 Η γεωγραφία της υτικής Μακεδονίας από το 1913 έως το 2001 Η πρώτη επίσηµη αναφορά των οικισµών της υτικής Μακεδονίας απαντάται στην απογραφή του 1913, µετά την προσάρτηση της περιοχής στο τότε Ελληνικό Κράτος. Η εικόνα των (σηµερινών) νο- µών της υτικής Μακεδονίας, από την απογραφή του 1913 µέχρι και αυτή του 2001 εµφανίζεται ως εξής: Στην περιοχή της υτικής Μακεδονίας, από την απογραφή του 1913 µέχρι σήµερα (απογραφή 2001), εντοπίσθηκαν 692 οικισµοί. Από το σύνολο αυτών των οικισµών οι 513 χαρακτηρίζονται ως ο- ρεινοί. Στον Χάρτη 2 φαίνεται η διασπορά των οικισµών της Περιφέρειας υτικής Μακεδονίας. Ο γεωγραφικός χώρος της περιοχής κυριαρχείται από τους ορεινούς οικισµούς (υψόµετρο µεγαλύτερο των 600 µέτρων), κυρίως, και κατά δεύτερο λόγο, από τους ηµιορεινούς (υψόµετρο µεγαλύτερο των 200 και µικρότερο των 600 µέτρων). Από το 1913 έως και το 1940, κυρίως, αλλά και σε µεταγενέστερες απογραφές, παρατηρείται το φαινόµενο της µετακίνησης όχι µόνον κάποιων οικισµών, αλλά και γεωγραφικών περιοχών ικανού µεγέθους µεταξύ όµορων νοµών. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα τη µεταβολή της γεωγραφικής περιοχής κάθε νοµού από απογραφή σε απογραφή, αναφορικά µε το πλήθος των οικισµών τους και τον πληθυσµό τους. Προκειµένου να είναι συγκρίσιµη η διαχρονική πληθυσµιακή εξέλιξη των νοµών, από τις αρχές του 20 ου αιώνα µέχρι σήµερα, έγινε αναγωγή κάθε νο- µού της Περιφέρειας υτικής Μακεδονίας, στη γεωγραφική περιοχή που καταλαµβάνει κάθε νοµός σύµφωνα µε την (τελευταία) απογραφή του 2001. Αυτό επετεύχθη ως εξής: ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 114 106 233 124 577 42.887 61.962 132.535 80.374 317.758 121 113 229 117 580 35.143 56.081 127.861 71.865 290.950 122 113 231 102 568 42.124 56.596 124.399 69.126 292.245 122 116 220 105 563 51.868 68.237 145.608 87.931 353.644 108 105 219 104 536 35.308 46.407 142.530 69.391 293.636 113 104 220 98 535 38.020 47.487 152.815 67.356 305.678 124 99 226 101 550 35.275 45.711 135.709 52.264 268.959 119 109 217 105 550 36.421 53.169 147.051 52.430 289.071 117 111 222 105 555 36.797 52.685 150.386 53.147 293.015 117 113 221 105 556 37.947 53.483 155.324 54.768 301.522 Πίνακας 1: Οικισµοί και πληθυσµός της υτικής Μακεδονίας από το 1913 έως και το 2001. 123

Χάρτης 2: Η διασπορά των οικισµών της υτικής Μακεδονίας σε σχέση µε το ανάγλυφο (2001). 124

Χάρτης 3: Οι ορεινοί οικισµοί της υτικής Μακεδονίας ανά Υψοµετρική Ζώνη (2001). 125

ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) 112 119 220 126 577 45.902 65.653 123.602 82.942 348.099 116 119 216 123 574 32.333 56.688 119.550 77.377 285.948 118 117 218 110 563 39.565 55.423 118.202 75.049 288.239 118 119 212 110 559 48.341 65.970 143.438 91.735 349.484 107 112 210 107 536 34.721 47.508 139.171 72.236 293.636 120 115 221 113 569 37.329 48.497 149.639 70.213 305.678 130 110 228 116 584 34.664 46.401 133.484 54.410 268.959 127 113 227 117 584 36.421 53.169 147.051 52.430 289.071 117 111 222 105 555 36.797 52.685 150.386 53.147 293.015 117 113 221 105 556 37.947 53.483 155.324 54.768 301.522 Πίνακας 2: Αναγωγή των νοµών της περιφέρειας υτικής Μακεδονίας στην κατάσταση της απογραφής 1991 ή 2001. ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ 1913 409,8 551,7 561,8 658,3 603,3 1920 278,7 446,4 553,5 629,1 498,2 1928 335,3 473,7 542,2 682,3 512,0 1940 409,7 554,4 676,6 834,0 625,2 1951 324,5 424,2 662,7 675,1 547,8 1961 311,1 421,7 677,1 621,4 537,2 1971 266,6 421,8 585,5 469,1 460,5 1981 286,8 470,5 647,8 448,1 495,0 1991 314,5 474,6 677,4 506,2 528,0 2001 324,3 473,3 702,8 521,6 542,3 Πίνακας 3: Μέσο πληθυσµιακό µέγεθος των οικισµών από τις αρχές του 20ού αιώνα µέχρι το 2001. Εκτός των κωδικών αριθµών που έχουν οι οικισµοί κατά τις απογραφές τους, τους έχει δοθεί και ένας κωδικός της µορφής: «κωδ. Νοµού ****», όπου «κωδ. Νοµού» είναι ο κωδικός αριθµός που έ- χει κάθε νοµός κατά ΕΣΥΕ το 1991, και είναι ο ίδιος και µε τον «Καποδίστρια» (πρόγραµµα «Ι. Καποδίστριας» - 1997) αλλά και µε την απογραφή του 2001, και «****» είναι ο αύξων αριθµός που 126

έχει ο οικισµός στον νοµό του κατά την απογραφή του 1991. Έτσι, π.χ. όλοι οι οικισµοί του Ν. Γρεβενών που απογράφηκαν το 1991 παίρνουν (και) τον κωδικό αριθµό «51****», όπου το 51 είναι ο κωδικός αριθµός του Ν. Γρεβενών και µε την απογραφή του 1991, και µε το πρόγραµµα «Καποδίστριας», και µε την απογραφή του 2001. Ο κωδικός αυτός είναι µοναδικός για τον κάθε οικισµό και τον ακολουθεί κατά τη διαδροµή του προς το παρελθόν, στην προσπάθεια να εντοπισθεί η χωρική και χρονική παρουσία του µέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα και ακόµα παλαιότερα, αλλά και προς το µέλλον. Με αυτόν τον τρόπο, εντοπίζονται εκείνοι οι οικισµοί π.χ. που σήµερα ανήκουν στον Ν. Γρεβενών, ενώ κατά τις απογραφές των ετών 1913, 1951 και 1961 καταγράφονται ως οικισµοί του Ν. Λάρισας, ή εντοπίζονται π.χ. εκείνοι οι οικισµοί που σήµερα ανήκουν στον Ν. Λάρισας, και το 1940 απαντώνται ως οικισµοί του (σηµερινού) Ν. Γρεβενών. Αφού, λοιπόν, όλοι οι οικισµοί έχουν τον ένα και µοναδικό κωδικό από την πρώτη τους εµφάνιση µέχρι σήµερα (2001), ανεξάρτητα σε ποιο νοµό έχουν καταγραφεί στις διάφορες απογραφές, το στατιστικό τους σύνολο για κάθε έτος απογραφής θα δίνει τη γεωγραφική περιοχή του νοµού στον οποίο θα ανήκαν εάν η τότε απογραφή γινόταν το 2001. (Μια περισσότερο αναλυτική περιγραφή της κωδικοποίησης των οικισµών περιλαµβάνεται στο Παράρτη- µα). Έτσι, µετά την αναγωγή που έγινε για τα πληθυσµιακά δεδοµένα, π.χ., του Ν. Γρεβενών, προκύπτουν τα εξής: Το 1913 απογράφονται ως Ν. Γρεβενών: 114 οικισµοί µε 42.887 κατοίκους. Από αυτούς, 3 οικισµοί έχουν ως µοναδικό κωδικό τον 58****, δηλαδή, ανήκουν σήµερα στον Ν. Κοζάνης και το 1913 συγκεντρώνουν 716 κατοίκους. Με την ίδια απογραφή, ο οικισµός «εσκάτη», µε µοναδικό κωδικό τον 510004 και πληθυσµό 3.298 κατοίκους, αναφέρεται στην επαρχία Ελασσόνας του σηµερινού Ν. Λάρισας που όµως τότε υπαγόταν στον Ν. Κοζάνης. Έτσι, ο ανηγµένος Ν. Γρεβενών του 1913 εµφανίζεται µε 112 οικισµούς και 45.902 κατοίκους. (Πίνακας 2) Κατά την χαρακτηριστική δεκαετία 1961 1971, είναι φανερές οι µεγάλες µειώσεις που υφίσταται ο πληθυσµός στον κάθε νοµό ξεχωριστά, αλλά και στο σύνολο της περιφέρειας υτικής Μακεδονίας (Πίνακας 2). Στη δεκαετία 1940 1951 παρατηρείται µείωση του πλήθους των οικισµών και του πληθυσµού τους σε κάθε νοµό, «φυσιολογικό» αποτέλεσµα µετά από ένα παγκόσµιο και ένα εµφύλιο πόλεµο. Κατά τη δεκαετία 1951 1961 παρατηρείται αύξηση του πλήθους των οικισµών σε όλους τους νοµούς. Ο πληθυσµός εµφανίζει αύξηση στους νο- µούς Γρεβενών, Καστοριάς, Κοζάνης, και, αντίθετα, µειώνεται στον Ν. Φλώρινας. Όµως, όπως έχει αναφερθεί, στη δεκαετία 1961 1971, ενώ αυξάνεται το πλήθος των οικισµών σε όλους τους νο- µούς εκτός του Ν. Καστοριάς, ο πληθυσµός µειώνεται αισθητά. Το φαινόµενο αυτό γίνεται φανερό και από το µειούµενο µέσο πληθυσµιακό µέγεθος των οικισµών σε κάθε νοµό, πλην του Ν. Καστοριάς, όπου η παράλληλη µείωση του πλήθους των οικισµών παρέχει ένα πλασµατικό µέσο µέγεθος οικισµών (Πίνακας 3). Όλοι οι νοµοί παρουσιάζουν το µέγιστο µέσο µέγεθος οικισµών κατά το 1940. Στις επόµενες δεκαετίες παρατηρείται συνεχής µείωση, µέχρι το 1981 που αρχίζει η ανάκαµψη η οποία συνεχίζει αυξητικά για όλους τους νοµούς. 3 Το δίκτυο των ορεινών οικισµών Η γενόµενη αναγωγή έχει ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία µιας νέας οικιστικής δοµής των νοµών στην οποία αναφέρεται και το πλήθος των ορεινών οικισµών του κάθε νοµού. Κατά συνέπεια, η διαχρονική τους πληθυσµιακή εξέλιξη, από τις αρχές του 20 ου αιώνα, γίνεται συγκρίσιµη τόσο στο εσωτερικό κάθε νοµού αναφοράς, όσο και µεταξύ των διαφορετικών νοµών. Όπως έχει αναφερθεί, ως ορεινοί οικισµοί χαρακτηρίζονται οι οικισµοί των οποίων το υψόµετρο είναι µεγαλύτερο των 600 µέτρων. Σύµφωνα µε αυτή την παραδοχή, δηµιουργούνται οι ακόλουθες υψο- µετρικές ζώνες: υψόµετρο από 601µ. έως 800µ., υψόµετρο από 801µ. έως 1000µ., υψόµετρο από 1001µ. έως 1200µ., υψόµετρο από 1201µ. έως 1400µ. και υψόµετρο µεγαλύτερο ή ίσο των 1401µ., όπως φαίνονται στους Πίνακες 8 & 9. Οι ζώνες αυτές, εκτός του περιγραφικού τους χαρακτήρα, χρησιµοποιούνται (και) στην ανάλυση των γεωγραφικών χαρακτηριστικών των οικισµών της υτικής Μακεδονίας. Στον Πίνακα 4 και στους Χάρτες 2 και 3, οι ορεινοί οικισµοί αποτελούν την πλειοψηφία των οικισµών και στους 4 νοµούς της περιοχής. Στον Ν. Καστοριάς το πλήθος των ορεινών οικισµών κυµαίνεται από 85,7%, το 1913, έως 100,0%, το 2001. Στους υπόλοιπους νοµούς είναι: Ν. Γρεβενών: 79,5% το 1913, 82,9% το 2001. Ν. Κοζάνης: 73,6% το 1913, 78,7% το 2001. Ν. Φλώρινας: 65,9% το 1913, 84,8% το 2001. Η µικρότερη αναλογία ορεινών οικισµών απαντάται στον Ν. Φλώρινας και ακολουθεί ο Ν. Κοζάνης (Πίνακας 5). 127

Έτος απογραφής 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) (οικ / πληθ.) 89 102 162 83 436 37.234 61.285 98.042 65.880 262.441 93 104 163 86 446 26.408 52.666 92.838 62.125 234.037 94 106 163 86 449 31.717 53.389 92.379 64.178 241.663 94 109 160 88 451 38.873 63.686 112.123 78.230 292.912 87 108 164 89 448 25.095 47.422 105.573 59.960 238.050 92 111 166 85 454 24.495 48.497 109.174 57.207 239.373 101 106 174 88 469 21.797 46.401 92.929 43.841 204.968 99 109 171 90 469 24.529 53.169 100.666 42.488 220.852 97 111 176 89 473 23.353 52.685 101.029 42.889 219.956 97 113 174 89 473 23.475 53.483 101.872 43.822 222.652 Πίνακας 4: Ορεινός Πληθυσµός της περιφέρειας υτικής Μακεδονίας ανά νοµό και περιφέρεια, µετά την αναγωγή που έγινε. Έτος απογραφής ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΥΤΙΚΗ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ Οικισµοσµοί Ορεινοί σµοί Οικι- % Οικι- % % Ορεινοί % Ορεινοί Οικισµοί % Ορεινοί Οικισµοί Ορεινοί 1913 112 79,5 119 85,7 220 73,6 126 65,9 577 75,6 1920 116 80,2 119 87,4 216 75,5 123 69,9 574 77,7 1928 118 79,7 117 90,6 218 74,8 110 78,2 563 79,8 1940 118 79,7 119 91,6 212 75,5 110 80,0 559 80,7 1951 107 81,3 112 96,4 210 78,1 107 83,2 536 83,6 1961 120 76,7 115 96,5 221 75,1 113 75,2 569 79,8 1971 130 77,7 110 96,4 228 76,3 116 75,9 584 80,3 1981 127 78,0 113 96,5 227 75,3 117 76,9 584 80,3 1991 117 82,9 111 100,0 222 79,3 105 84,8 555 85,2 2001 117 82,9 113 100,0 221 78,7 105 84,8 556 85,1 Μέσος όρος 79,8 94,1 76,2 77,5 80,8 Πίνακας 5: Ποσοστό του ανηγµένου πλήθους των ορεινών οικισµών ως προς το συνολικό (ανά νοµό και περιφέρεια). 128

Έτος απογραφής ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤΙΚΗ Πληθ. % ορεινός Πληθ. % ορεινός Πληθ. % ορεινός Πληθ. % ορεινός Πληθ. % ορεινός 1913 45.902 81,1 65.653 93,3 123.602 79,3 82.942 79,4 318.099 82,5 1920 32.333 81,7 56.688 92,9 119.550 77,7 77.377 80,3 285.948 81,8 1928 39.565 80,2 55.423 96,3 118.202 78,2 75.049 85,5 288.239 83,8 1940 48.341 80,4 65.970 96,5 143.438 78,2 91.735 85,3 349.484 83,8 1951 34.721 72,3 47.508 99,8 139.171 75,9 72.236 83,0 293.636 81,1 1961 37.329 65,6 48.497 100,0 149.639 73,0 70.213 81,5 305.678 78,3 1971 34.664 62,9 46.401 100,0 133.484 69,6 54.410 80,6 268.959 76,2 1981 36.421 67,3 53.169 100,0 147.051 68,5 52.430 81,0 289.071 76,4 1991 36.797 63,5 52.685 100,0 150.386 67,2 53.147 80,7 293.015 75,1 2001 37.947 61,9 53.483 100,0 155.324 65,6 54.768 80,0 301.522 73,8 Πίνακας 6: Ποσοστό του ανηγµένου ορεινού πληθυσµού ως προς τον συνολικό (ανά νοµό και περιφέρεια). Η διαχρονική εξέλιξη του πλήθους των ορεινών οικισµών δείχνει µια διακύµανση γύρω από το: 80% περίπου για τον Ν. Γρεβενών, 94% περίπου για τον Ν. Καστοριάς, 76% περίπου για τον Ν. Κοζάνης και 77% περίπου για τον Ν. Φλώρινας, όπως συνάγεται από τους Πίνακες 2 και 4 και φαίνεται στον Πίνακα 5. εν συµβαίνει όµως το ίδιο και µε τον ορεινό πληθυσµό. Αυτός παρουσιάζει συνεχή µείωση για όλους τους νοµούς. Η εξαίρεση εµφανίζεται το 1981 στον Ν. Γρεβενών, όπου αυξάνεται ο ορεινός πληθυσµός κατά 5 ποσοστιαίες µονάδες περίπου. Μειώνεται όµως και πάλι το 1991 και µειού- µενος εµφανίζεται και το 2001 (Πίνακας 6). Κατά τη δεκαετία 1940 1951 η µεγαλύτερη µείωση του ορεινού πληθυσµού παρουσιάζεται στον Ν. Γρεβενών, 13.778 κάτοικοι ή -35,4% (Πίνακες 4 και 7, Χάρτες 7 και 8) και ακολουθούν: Ν Καστοριάς µε 16.264 κατοίκους ή -25,5% και ο Ν. Φλώρινας µε: 18.270 κατοίκους ή -23,4%. Η περίοδος 1951 1961 χαρακτηρίζεται από ύφεση της πληθυσµιακής µείωσης και µάλιστα, στους νοµούς Καστοριάς και Κοζάνης εµφανίζεται αύξηση του ορεινού πληθυσµού κατά 2,3% και 3,4%, αντίστοιχα. Όµως, στην περίοδο 1961 1971, το φαινόµενο παρουσιάζει και πάλι όξυνση. Στον Ν. Φλώρινας ο ορεινός πληθυσµός µειώνεται κατά 23,4% ή 13.366 κατοίκους, στον Ν. Κοζάνης µειώνεται κατά 14,9% ή 16.245 κατοίκους και στον Ν. Γρεβενών µειώνεται κατά 11,0% ή 2.698 κατοίκους. Σε αυτή τη δεκαετία, σε αντίθεση µε την προηγούµενη, τη µικρότερη µείωση, -4,3% ή 2.096 κατοίκους, εµφανίζει ο Ν. Καστοριάς. (Πίνακες 4 και 7, Χάρτες 9 και 10). Μεγάλη ανάκαµψη παρουσιάζεται κατά τη δεκαετία 1971 1981 για τους νοµούς Γρεβενών (12,5%), Καστοριάς (14,6%) και Κοζάνης (8,3%), ενώ στον Ν. Φλώρινας η µείωση περιορίζεται στο -3,1% από το -23,4% της προηγούµενης δεκαετίας. (Πίνακας 7). Ο ορεινός πληθυσµός του Ν. Γρεβενών µειώνεται κατά 4,8% την περίοδο 1981 1991, ενώ στους υπόλοιπους νοµούς παρατηρείται στασιµότητα. Μικρές αυξητικές τάσεις παρουσιάζουν οι ορεινοί πληθυσµοί του Ν. Φλώρινας (2,2%) και του Ν. Καστοριάς (1,5%), ενώ συγκρατούν τον ορεινό πληθυσµό τους οι νοµοί Γρεβενών (0,5%) και Κοζάνης (0,8%), κατά την περίοδο 1991 2001. (Πίνακας 7, Χάρτες 10, 11, 12, 13). Στις χαρακτηριστικές δεκαετίες 1940 1951 και 1961 1971, η Περιφέρεια υτικής Μακεδονίας εµφανίζει ποσοστά µείωσης -18,7% ή 54.862 κατοίκους και -14,4% ή 34.405 κατοίκους, αντίστοιχα. Στη δεκαετία 1971 1981, ο ορεινός πληθυσµός της περιφέρειας αυξάνεται κατά 7,7% ή 15.884 κατοίκους, ενώ στη δεκαετία 1981 1991 µειώνεται κατά 0,4% ή 896 κατοίκους. Αύξηση κατά 1,2% ή 2.696 κατοίκους παρατηρείται στην δεκαετία 1991 2001. (Πίνακες 4 και 7). Οι Χάρτες 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, απεικονίζουν την εξέλιξη του πληθυσµού των ορεινών οικισµών από το 1913 έως και το 2001. Η σταθερότητα του πλήθους των ορεινών οικισµών και η ελάττωση του πληθυσµού τους αποτυπώνεται καθαρά µε τη µείωση των οικισµών µεγάλου µεγέθους και την αύξηση των οικισµών µικρού µεγέθους. 129

Χάρτης 4: Ορεινοί οικισµοί της υτικής Μακεδονίας: Πληθυσµός 1913. Χάρτης 5: Ορεινοί οικισµοί της υτικής Μακεδονίας: Πληθυσµός 1920. 130

Ο Πίνακας 6 δείχνει ότι από το 1951 και µετά, ο ορεινός πληθυσµός του Ν. Κοζάνης ελαττώνεται συνεχώς, ενώ στον Ν. Γρεβενών η γραµµή της πληθυσµιακής µείωσης εµφανίζεται ανοδική κατά το 1981 και συνεχίζει καθοδική στις επόµενες δεκαετίες. Βεβαίως ελαττώνεται ο ορεινός πληθυσµός και στους δύο νοµούς, όχι όµως δραµατικά. Μάλιστα, το ποσοστό µείωσης είναι το ίδιο και για τους δύο νοµούς 10,4 ποσοστιαίες µονάδες για τον Ν. Γρεβενών και 10,3 ποσοστιαίες µονάδες για τον Ν. Κοζάνης, στην περίοδο 1951-2001. Στον Ν. Φλώρινας, ο ορεινός πληθυσµός µειώθηκε κατά 3,0 ποσοστιαίες µονάδες µεταξύ των ετών 1951 και 2001, ενώ στο διάστηµα από το 1971 έως το 1991 εµφανίζει ένα σταθερό ποσοστό περίπου στο 81,0%. Όσον αφορά τον Ν. Καστοριάς, από το 1951 και µετά ο πληθυσµός του νοµού είναι µόνον ορεινός. Στο σύνολο της περιφέρειας της υτικής Μακεδονίας, από το 1951 και µετά, ο ορεινός πληθυσµός µειώνεται συνεχώς, εκτός των δεκαετιών 1971 και 1981 που εµφανίζεται σχεδόν σταθερός. Από το 81,1% (238.050 κάτοικοι) του 1951 φθάνει στο 73,8% (222.652 κάτοικοι) του 2001. Όπως φαίνεται, η συντελούµενη µείωση είναι ισχνή, επακόλουθο του γεωγραφικού αναγλύφου της περιοχής, όπου η µέση αναλογία των ορεινών οικισµών είναι 80,8%. Κατά συνέπεια, το φαινόµενο της απερήµωσης (εάν θεωρηθεί µόνον η πληθυσµιακή του διάσταση) δεν φαίνεται να εµφανίζει εδώ ακραίες τιµές. (Γράφηµα 3). Οι αναλογίες µείωσης, για τους νοµούς ξεχωριστά και για ολόκληρη τη υτική Μακεδονία, από το 1913 µέχρι και το 2001 είναι: 1:1,4 για τον Ν. Γρεβενών, 1:1 για τον Ν. Καστοριάς, 1:1,2 για τον Ν. Κοζάνης, 1:1,1 για τον Ν. Φλώρινας και 1:1,2 για την Περιφέρεια υτικής Μακεδονίας. Συνολικά, στον γεωγραφικό χώρο της υτικής Μακεδονίας εντοπίσθηκαν 513 ορεινοί οικισµοί από το 1913 έως και το 2001. Η κατάταξή τους ανά υψοµετρική ζώνη φαίνεται στον Πίνακα 8. Οι ορεινοί οικισµοί του 1991 ανέρχονται σε 473 και η κατάταξή τους ανά υψοµετρική ζώνη φαίνεται στον Πίνακα 9. Με δεδοµένο ότι το χαρτογραφικό υπόβαθρο αναφέρεται στη διοικητική διαίρεση της χώρας όπως αυτή παρουσιάζεται το 1991 και το 1997, ο Χάρτης 3 απεικονίζει το δίκτυο αυτών των ορεινών οικισµών. Η κατανοµή αυτών των ορεινών οικισµών παρουσιάζει ένα πρόσθετο ενδιαφέρον αναφορικά µε τις διαφορετικές οµάδες πληθυσµιακού δυναµικού στις οποίες κατηγοριοποιούνται (Γραφήµατα 1 και 2) για διαφορετικές χρονικές αναφορές. Η σύγκριση αναφέρεται µεταξύ των ετών 1940 (χαρακτηριστική χρονολογία πριν από ένα παγκόσµιο πόλεµο και ένα εµφύλιο σπαραγµό) και 2001 (η απαρχή του 21 ου αιώνα). Αυτό που συνάγεται είναι, αφ ενός, η µεγάλη συγκέντρωση οικισµών και πληθυσµού στις κατηγορίες 201 500 κάτοικοι και 501 1.000 κάτοικοι για το 1940, και αφ ετέρου µια έντονη µετατόπιση των οικισµών στις κατηγορίες 0 50 κάτοικοι και 51 100 κάτοικοι, και µια σχετικά έντονη µετατόπιση προς τις κατηγορίες 101 200 κάτοικοι και 201 500 κάτοικοι για το 2001. Με τη σύγκριση αυτή ενισχύεται η εικόνα της µείωσης των εύρωστων οικισµών και η αύξηση των οικισµών που βρίσκονται κάτω από το κατώφλι των 500 κατοίκων. Στο Γράφηµα 1 απεικονίζεται η κατακόρυφη αύξηση των οικισµών µε πληθυσµό 0 50 κατοίκους και 51 100 κατοίκους κατά το 2001. Στο Γράφηµα 2 φαίνεται καθαρά ότι κατά το 1940, στους οικισµούς των κατηγοριών 201 500 και 501 1.000 κάτοικοι συγκεντρωνόταν το 50,6% του ορεινού πληθυσµού, και στους οικισµούς της κατηγορίας 1.001 2.000 κάτοικοι (τα λεγόµενα «κεφαλοχώρια») κατοικούσε το 24,3%. Συνολικά, οι τρεις αυτές κατηγορίες συγκέντρωναν το 75% του ορεινού πληθυσµού. Το 2001, το 28,9% του ορεινού πληθυσµού συγκεντρώνεται στους ελάχιστους οικισµούς της κατηγορίας «περισσότεροι των 10.000 κατοίκων», ενώ στις κατηγορίες 201 500 κάτοικοι και 501 1.000 κάτοικοι συγκεντρώνεται το 35,5% του ορεινού πληθυσµού. Η αύξηση του πληθυσµού στους οικισµούς των κατηγοριών 0 50, 51 100 και 101 200 κάτοικοι, και η µείωση στους οικισµούς των υπόλοιπων κατηγοριών, κατά το 2001, δίνει τη διάσταση της απερήµωσης που δεν φαίνεται καθαρά από την ανάγνωση του Πίνακα 6. Η διάκριση των ορεινών οικισµών σε αυξανόµενους (δηµογραφική εξέλιξη µεγαλύτερη του 5%), στάσιµους (δηµογραφική εξέλιξη µεταξύ 5% και 5%) και µειούµενους (δηµογραφική εξέλιξη µικρότερη του 5%) καταγράφεται στον Πίνακα 10. Πρόκειται για οικισµούς που εµφανίζονται οι ίδιοι για δύο συνεχείς απογραφές. Οι αυξανόµενοι οικισµοί εµφανίζουν µεγάλα ποσοστά τις περιόδους 1920 1928 (54,7%), 1928 1940 (82,9%), 1971 1981 (34,0%) και 1991 2001 (30,2%), ενώ στο διάστηµα 1981 1991 το ποσοστό ανέρχεται σε 29,7%. Οι δύο πρώτες περίοδοι είναι αυτές µετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και η τρίτη είναι η δεκαετία της παλιννόστησης µετά το µεγάλο κύµα της µετανάστευσης του 1961. Οι δύο τελευταίες περίοδοι συνδέονται µε κάποια µέτρα της Πολιτείας αναφορικά µε τη διοικητική µεταρρύθµιση της χώρας. 135

ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ 1913-1920 -29,1-14,1-5,3-5,7-10,8 1920-1928 20,1 1,4-0,5 3,3 3,3 1928-1940 22,6 19,3 21,4 21,9 21,2 1940-1951 -35,4-25,5-5,8-23,4-18,7 1951-1961 -2,4 2,3 3,4-4,6 0,6 1961-1971 -11,0-4,3-14,9-23,4-14,4 1971-1981 12,5 14,6 8,3-3,1 7,7 1981-1991 -4,8-0,9 0,4 0,9-0,4 1991-2001 0,5 1,5 0,8 2,2 1,2 Πίνακας 7: Η Εξέλιξη του Ορεινού Πληθυσµού της υτικής Μακεδονίας. ΥΨΟΜΕΤΡΙΚΗ ΖΩΝΗ (µ) ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ (1913-2001) ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ (1991) Αριθµός % Αριθµός % Πληθυσµός % 601-800 300 73,9 282 69,5 175.434 78,8 801-1000 148 36,5 133 32,8 36.678 16,5 1001-1200 47 11,6 40 9,9 7.336 3,3 1201-1300 8 2,0 8 2,0 1.688 0,8 1301-1400 5 1,2 5 1,2 620 0,3 >1400 5 1,2 5 1,2 896 0,4 ΣΥΝΟΛΟ 513 100,0 473 100,0 222.652 100,0 Πίνακας 8: Ορεινοί οικισµοί της Πίνακας 9: Ορεινοί οικισµοί της υτικής Μακεδονίας ανά Υ.Ζ (1913-2001). υτικής Μακεδονίας ανά Υ.Ζ (1991). Οι στάσιµοι ορεινοί οικισµοί παρουσιάζουν τη µεγαλύτερη αύξηση του ποσοστού τους κατά την περίοδο 1951 1961 (22,4%). Οι επόµενες µεγαλύτερες τιµές του ποσοστού αυτών των οικισµών αναφέρονται στις δεκαετίες: 1913 1920 (19,2%), 1971 1981 (20,2%), 1981 1991 (21,1%), 1991 2001 (20,0%). Στις υπόλοιπες περιόδους το ποσοστό αυτό εµφανίζεται µειούµενο. Η µεγαλύτερη µείωση του ποσοστού καταγράφεται κατά τη δεκαετία 1961 1971 (4,0%). Όσον αφορά τους µειούµενους ορεινούς οικισµούς, το µεγαλύτερο ποσοστό τους (92,0%) εµφανίζεται κατά τη δεκαετία 1961 1971, ενώ στις δύο τελευταίες δεκαετίες 1981 1991 και 1991 2001 τα ποσοστά διαµορφώνονται σε 49,2% και 49,9%, αντίστοιχα. Ποσοστά που δείχνουν µη αναστρέψιµη κατάσταση. Επισηµαίνεται το γεγονός ότι: Κατά την περίοδο 1951 1961, από τους ορεινούς οικισµούς της υτικής Μακεδονίας, το 33,9% παρουσιάζει πληθυσµιακή αύξηση, το 22,4% παρουσιάζει πληθυσµιακή στασιµότητα και το 43,8% παρουσιάζει πληθυσµιακή µείωση. Κατά την περίοδο 1961 1971, τα αντίστοιχα ποσοστά διαµορφώνονται σε: 4,0%, 4,0% και 92,0%. Η απερήµωση των ορεινών οικισµών έχει συντελεσθεί! Στον Πίνακα 11 φαίνεται η ταξινόµηση των µειούµενων ορεινών οικισµών ανά υψοµετρική ζώνη. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι το ποσοστό 89,5% της περιόδου 1961-1971 αφορά οικισµούς µε υψόµετρο από 601 έως και 1.200 µέτρα. Από αυτούς το 54,3% βρίσκεται µεταξύ 601 και 800 µέτρων, το 27,2% βρίσκεται µεταξύ 801 και 1.000 µέτρων και το 8,0% βρίσκεται µεταξύ 1.001 και 1.200 µέτρων. Όµως και στις υπόλοιπες χρονικές περιόδους που δεν χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα, εκτός της περιόδου 1940 1951 που χαρακτηρίζεται από τις συνέπειες του Β παγκοσµίου πολέµου και του εµφυλίου πολέµου, τα µεγάλα ποσοστά των µειούµενων ορεινών οικισµών απαντώνται στα υψόµετρα από 601 136

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΠΛΗΘΟΣ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1940 2001 0-50 51-100 101-200 201-500 501-1.000 1.001-2.000 2.001-5.000 5.001-10.000 > 10.000 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Γράφηµα 1: Η Πληθυσµιακή ταξινόµηση των ορεινών οικισµών της υτικής Μακεδονίας. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΑΝΑ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 100.000 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 0,1% 1,1% 0,4% 2,3% 3,5% 6,3% 21,3% 16,3% 29,3% 19,2% 24,3% 15,0% 8,6% 5,0% 0% 5,9% 12,6% 28,9% 1940 2001 0-50 51-100 101-200 201-500 501-1.000 1.001-2.000 2.001-5.000 5.001-10.000 > 10.000 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΟΡΕΙΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Γράφηµα 2: Ο πληθυσµός των ορεινών οικισµών της υτικής Μακεδονίας ανά πληθυσµιακή κατηγορία. έως και 800 µέτρα µε αµέσως ακολουθούντα τα υψόµετρα από 801 έως και 1.200 µέτρα. Πρόκειται, δηλαδή, για τις πλέον ζωτικές και αξιοποιήσι- µες ορεινές περιοχές που αφέθηκαν στην εγκατάλειψη και τον µαρασµό. Μια µικρή ανάκαµψη παρατηρείται στη ζώνη 1.001µ. 1.200µ. κατά την περίοδο 1991-2001, µετά από µια αύξηση του ποσοστού στη δεκαετία 1981 1991. Επισηµαίνεται ότι τα ποσοστά των µειούµενων οικισµών που βρίσκονται µεταξύ των 601 και 800 µέτρων αυξάνονται συνεχώς µετά το 1971. 137

ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΡΕΙΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 300000 275000 250000 225000 200000 175000 150000 125000 100000 75000 50000 25000 0 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤ. ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ Γράφηµα 3: Η Εξέλιξη του Ορεινού Πληθυσµού της υτικής Μακεδονίας. ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΡΕΙΝΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 300000 275000 250000 225000 200000 175000 150000 125000 100000 75000 50000 25000 0 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ Γράφηµα 4: Η Εξέλιξη του Ορεινού Πληθυσµού της υτικής Μακεδονίας (αθροιστικά). 138

ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΑΥΞΑΝΟΜΕΝΟΙ ΣΤΑΣΙΜΟΙ ΜΕΙΟΥΜΕΝΟΙ ΣΥΝΟΛΟ αριθµός % αριθµός % αριθµός % αριθµός % 1913-1920 116 26,8 83 19,2 234 54,0 433 100,0 1920-1928 244 54,7 64 14,3 138 30,9 446 100,0 1928-1940 372 82,9 35 7,8 42 9,4 449 100,0 1940-1951 62 13,7 66 14,6 324 71,7 452 100,0 1951-1961 144 33,9 95 22,4 186 43,8 425 100,0 1961-1971 18 4,0 18 4,0 413 92,0 449 100,0 1971-1981 155 34,0 92 20,2 209 45,8 456 100,0 1981-1991 134 29,7 95 21,1 222 49,2 451 100,0 1991-2001 139 30,2 92 20,0 230 49,9 461 100,0 Πίνακας 10: Η Πληθυσµιακή Συµπεριφορά των ορεινών οικισµών της υτικής Μακεδονίας από τις αρχές του 20 ού αιώνα µέχρι σήµερα. Κοινή εµφάνιση σε δύο συνεχόµενες απογραφές. ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ 1913-1920 1920-1928 1928-1940 1940-1951 1951-1961 1961-1971 1971-1981 1981-1991 1991-2001 ΜΕΙΟΥΜΕΝΟΙ ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΥΨΟΜΕΤΡΙΚΗ ΖΩΝΗ (µ) 601-800 801-1000 1001-1200 1201-1300 1301-1400 >1400 Σύνολο Μειούµενων Ορεινών Οικισµών αριθµός 114 78 30 6 3 3 234 % 26,3 18,0 6,9 1,4 0,7 0,7 54,0 αριθµός 86 41 8 1 1 1 138 % 19,3 9,2 1,8 0,2 0,2 0,2 30,9 αριθµός 22 14 4 1 1 0 42 % 4,9 3,1 0,9 0,2 0,2 0,0 9,4 αριθµός 158 114 38 7 4 3 324 % 35,0 25,2 8,4 1,5 0,9 0,7 71,7 αριθµός 106 55 19 4 1 1 186 % 24,9 12,9 4,5 0,9 0,2 0,2 43,8 αριθµός 244 122 36 5 3 3 413 % 54,3 27,2 8,0 1,1 0,7 0,7 92,0 αριθµός 114 70 21 1 0 3 209 % 25,0 15,4 4,6 0,2 0,0 0,7 45,8 αριθµός 124 67 23 4 1 3 222 % 27,5 14,9 5,1 0,9 0,2 0,7 49,2 αριθµός 135 70 20 3 1 1 230 % 29,3 15,2 4,3 0,7 0,2 0,2 49,9 Σύνολο Ορεινών Οικισµών 433 446 449 452 425 449 456 451 461 Πίνακας 11: Μειούµενοι ορεινοί οικισµοί της υτικής Μακεδονίας ανά Υ.Ζ. και ανά περίοδο διαδοχικών απογραφών. 139

ΧΡΟΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΠΕΡΙΟ ΟΣ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ 1913 14,2 23,4 37,4 25,1 100,0 1920 11,3 22,5 39,7 26,5 100,0 1928 13,1 22,1 38,2 26,6 100,0 1940 13,3 21,7 38,3 26,7 100,0 1951 10,5 19,9 44,3 25,2 100,0 1961 10,2 20,3 45,6 23,9 100,0 1971 10,6 22,6 45,3 21,4 100,0 1981 11,1 24,1 45,6 19,2 100,0 1991 10,6 24,0 45,9 19,5 100,0 2001 10,5 24,0 45,8 19,7 100,0 Πίνακας 12: Η Ποσοστιαία συµµετοχή κάθε νοµού στον Ορεινό Πληθυσµό της υτικής Μακεδονίας. Το Γράφηµα 4 αποδίδει παραστατικά τη διαχρονική εξέλιξη του ορεινού πληθυσµού των νοµών της περιφέρειας υτικής Μακεδονίας από το 1913 µέχρι και το 2001. Όπως φαίνεται, τη µεγαλύτερη συµµετοχή στον ορεινό πληθυσµό ολόκληρης της περιφέρειας έχει ο Ν. Κοζάνης, ακολουθούµενος από τον Ν. Φλώρινας και τον Ν. Καστοριάς. Τη µικρότερη συµµετοχή έχει ο Ν. Γρεβενών. Τα παραπάνω επιβεβαιώνει και ο Πίνακας 12 στον οποίο φαίνεται η συµµετοχή κάθε νοµού στον συνολικό ορεινό πληθυσµό της υτικής Μακεδονίας από το 1913 µέχρι και το 2001. Από το 1951 και µετά η συµµετοχή του Ν. Φλώρινας µειώνεται και η συµ- µετοχή του Ν. Καστοριάς αυξάνεται. Ο Ν. Κοζάνης εµφανίζει µια συνεχώς αυξανόµενη συµµετοχή από το 1913 µέχρι και το 2001, η οποία από το 1961 και µετά έχει σταθεροποιηθεί στο 46% περίπου, δηλαδή ένα αξιόλογο ποσοστό του συνολικού ορεινού πληθυσµού. Εάν συνυπολογισθεί και το ποσοστό του Ν. Καστοριάς, τότε η συµµετοχή των δύο αυτών νοµών ανέρχεται στο 70% περίπου του συνολικού ορεινού πληθυσµού. Κατά συνέπεια, κάθε µεταβολή στον ορεινό πληθυσµό των νοµών Κοζάνης και Καστοριάς αντικατοπτρίζει, σε µεγάλο βαθµό, τη µεταβολή που επέρχεται σε ολόκληρη τη υτική Μακεδονία. Αυτό σηµαίνει ότι η πληθυσµιακή εξέλιξη του ορεινού πληθυσµού των δύο νοµών δείχνει, αρκετά ικανοποιητικά, την ιστορική, κοινωνική και οικονοµική εξέλιξη της χώρας γενικότερα αλλά και αυτής της γεωγραφικής περιοχής ειδικότερα, µέσα από ιδιαιτερότητες τόσο ιστορικο-πολιτικές όσο και γεωγραφικές. Μετά το 1940 η πτωτική τάση στην πληθυσµιακή εξέλιξη του ορεινού πληθυσµού ολόκληρης της υτικής Μακεδονίας είναι συνεχής µε µεγαλύτερη κλίση της γραµµής στη δεκαετία 1961 1971. Σταθεροποίηση παρατηρείται από το 1981 και µετά που πάλι πρέπει να αποδοθεί περισσότερο στη γεωγραφική θέση της περιοχής και τις πολιτικο-κοινωνικές συνθήκες τόσο της ίδιας της περιφέρειας όσο και των όµορων προς αυτήν Κρατών, και όχι σε εκείνες τις στρατηγικές που θα πριµοδοτήσουν την οικονοµική αποκέντρωση και θα βοηθήσουν όχι µόνο στη συγκράτηση του ορεινού πληθυσµού αλλά και στην επανάκαµψη των εσωτερικών µεταναστών. 4 Συµπεράσµατα Η µελέτη της πληθυσµιακής εξέλιξης µιας γεωγραφικής περιοχής τέτοιας όπως είναι η υτική Μακεδονία, από τις αρχές του 20 ού αιώνα µέχρι σήµερα, είναι πρόκληση και δέλεαρ όχι µόνο για γεωγράφους και χαρτογράφους, αλλά και για κάθε επιστή- µονα που θέλει να µελετήσει πώς οι φυσικές, δηµογραφικές, κοινωνικές, οικονοµικές, πολιτικές κ.ά. συνθήκες επιδρούν στη διαµόρφωση του γεωγραφικού χώρου και, στη συνέχεια, ποια είναι η επίδραση αυτού του χώρου στις αναφερόµενες συνθήκες κ.ο.κ. Πρόκειται για µια διαρκή αλληλεπίδραση µεταξύ φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος που ως αποτέλεσµα έχει τη διαµόρφωση του γεωγραφικού χώρου. Η δυνατότητα που υπάρχει για την «ποσοτικοποίηση» των πληροφοριών στην Πληθυσµιακή Γεωγραφία, προσφέρει στους µελετητές του γεωγραφικού χώρου ένα ευρύ και ογκώδες υλικό αναφο- 140

ρικά µε το πλήθος δεδοµένων, καθώς και διάφορες µεθόδους επεξεργασίας τους. Παράλληλα, η απεικόνιση αυτών των δεδοµένων και των επεξεργασιών τους µε τη βοήθεια πινάκων, διαγραµµάτων και χαρτών, δίνει τη δυνατότητα για µια ανάγνωση πολυδιάστατη, συνήθως, η οποία είναι ικανή να δώσει απαντήσεις σε ερωτήµατα που δηµιουργούνται από την «επαφή» µε τον γεωγραφικό χώρο. Συγχρόνως, δηµιουργείται (και) η κατάλληλη, όσο και απαραίτητη, υποδοµή που µπορεί να δίνει, για κάθε χρονική αναφορά, τη δύσκολη συσχέτιση γεωγραφικού χώρου και φαινοµένων. Αναφορικά µε τον γεωγραφικό χώρο της υτικής Μακεδονίας, οι φυσικές και ιστορικές ιδιοµορφίες της περιοχής δυσχεραίνουν ακόµη περισσότερο την προσέγγιση του προβλήµατος µε συµβατικές µεθόδους. Όµως, οι αυτοµατοποιηµένες µέθοδοι προσφέρουν όχι µόνο ταχύτητα στην έρευνα, αλλά την βοηθούν συχνά να ξεπεράσει δυσκολίες όπως αυτές της διαχρονικής συσχέτισης και των χωρικών τους εντοπισµών, φαινόµενα που απαντώνται στην περίπτωση της υτικής Μακεδονίας. Το βασικό σηµείο εκκίνησης, για µελέτες τέτοιου είδους, αποτελεί το «κλείδωµα» κάθε οικισµού µέσα σ ένα σύστηµα αναφοράς, που επιτρέπει τη συνεχή και διαχρονική παρακολούθηση του. Η Χαρτογραφία, από τη µεριά της, δίνει τις δυνατότητες οπτικοποίησης αυτής της διαχρονικότητας, βοηθώντας έτσι στον εντοπισµό των ανθρωπογεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων της υτικής Μακεδονίας. Η ανάλυση που έλαβε χώρα δείχνει ότι δύο είναι οι κρίσιµες περίοδοι για την οργάνωση του δικτύου των ορεινών οικισµών της υτικής Μακεδονίας και, κατά πάσα πιθανότητα, όλης της χώρας. Η περίοδος του Β Παγκοσµίου Πολέµου και ο Εµφύλιος Πόλεµος που ακολούθησε (1940-1950), καθώς και η δεκαετία των µεγάλων µεταναστεύσεων προς το εξωτερικό (1961-1971), συνέπεια, σ ένα µεγάλο βαθµό, του πρώτου γεγονότος. Σηµειώνεται ότι από το 1913 και έως το 1940, η πληθυσµιακή κατανοµή των ορεινών οικισµών της υτικής Μακεδονίας, είναι περίπου οµοιόµορφη στους νοµούς Κοζάνης, Καστοριάς και Φλώρινας, µε τον Ν. Γρεβενών να διαφοροποιείται ως προς την παρουσία αστικού ορεινού κέντρου, το οποίο δεν υφίσταται ούτε αυτή την περίοδο, αλλά ούτε και µετά το 1940. Στα 1913 στο δυτικό τµήµα του Ν. Γρεβενών παρατηρούνται οι δυναµικοί οικισµοί «Σαµαρίνα» (4.198 κάτοικοι), «Σµίξη» (1.014 κάτοικοι), «Περιβόλι» (2.354 κάτοικοι), και «Αβδελά» (1.846 κάτοικοι). Στα 1920 οι οικισµοί αυτοί εµφανίζουν κατοίκους λιγότερους των 100 («Σαµαρίνα») ή λιγότερους των 50 («Περιβόλι», «Σµίξη»), αλλά και εγκατάλειψη («Αβδελά»). Κατά το 1928 η «Σαµαρίνα» εµφανίζεται να κυριαρχεί στην περιοχή, φαινόµενο που παρουσιάζεται και το 1940, όπου αξιόλογο δυναµισµό δείχνουν και οι οικισµοί «Σµίξη», «Αβδελά» και «Περιβόλι». Οι τέσσερις αυτοί οικισµοί εξαφανίζονται από τον χάρτη της περιοχής κατά την περίοδο 1951 1971 και επανεµφανίζονται αξιοπρεπώς από το 1981 και µετά. Αξίζει να ση- µειωθεί ότι από το 1928 έως το 1940 κυριαρχεί µόνον ο οικισµός «εσκάτη» στα νοτιοανατολικά του νοµού. Από τις απογραφές του 1951 και 1961, όπως παρατηρείται στους αντίστοιχους χάρτες, αρχίζουν να δηµιουργούνται 3 πόλοι συγκέντρωσης των ορεινών οικισµών: Κοζάνη Καστοριά Φλώρινα, µε ένα 4 ο πόλο µικρότερης δυναµικής, τον οικισµό «Σιάτιστα» δυτικά της Κοζάνης. Πρόκειται για οικισµό µε έντονη οικονοµική και κοινωνική ακτινοβολία από τις αρχές του 20 ου αιώνα και ο οποίος εξακολουθεί να είναι από τους πλέον σηµαντικούς οικισµούς της περιοχής. Από το 1961 και µετά, η δυναµικότητα και των τεσσάρων πόλων είναι αυξητική έτσι ώστε φαίνεται να κυριαρχούν στους αντίστοιχους χάρτες, ενώ διασπορές µικρότερων οικισµών µεταξύ των τεσσάρων πόλων, από το 1951 και µετά, αρχίζουν να διαµορφώνονται ως γραµµικές διασπορές µεταξύ Καστοριάς Σιάτιστας και µεταξύ Φλώρινας Κοζάνης. Ο οικισµός «εσκάτη», στο νότιο όριο της περιφέρειας, συνεχίζει «τη µοναχική πορεία του» µέχρι σήµερα. Κατά την πρώτη περίοδο, παρατηρούνται έντονες µετακινήσεις του ορεινού πληθυσµού τις οποίες προκάλεσαν, αρχικά, ο Εµφύλιος Πόλεµος και, στη συνέχεια, η πολιτική που επικράτησε στη χώρα και είχε µεγάλες επιπτώσεις στις ορεινές περιοχές. Ανάλογη είναι και η περίπτωση της υτικής Μακεδονίας. Η δεκαετία 1961 1971, η δεύτερη περίοδος αποπληθυσµού των ορεινών περιοχών, επιδεινώνει την κατάσταση στο ήδη εύθραυστο δίκτυο των ορεινών οικισµών. Αντίθετα, οι περιπτώσεις εξαφάνισης οικισµών λόγω φυσικών αιτιών, είναι πολύ περιορισµένες στην Ελλάδα γενικότερα, αλλά και στη υτική Μακεδονία, ειδικότερα. Υπάρχουν βέβαια µεµονωµένες περιπτώσεις αλλαγής θέσης και µετακίνησης τους από υψηλότερες ζώνες σε χαµηλότερες, ή περιπτώσεις µεταφοράς τους εξ αιτίας αποσάθρωσης εδαφών, κατολισθήσεων ή άλλων φυσικών αιτιών, αλλά είναι σχεδόν αµελητέες στο γενικότερο σύνολο. 141

Με την επιχειρούµενη Χαρτογράφηση, ο αποπληθυσµός των ορεινών περιοχών της υτικής Μακεδονίας καθίσταται φανερός. Βέβαια, αυτό, σε µεγάλο ή µικρό βαθµό, µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο προσέγγισης, είναι γνωστό. Εκεί που θεωρείται ότι συµβάλλει, µε τον δικό της τρόπο, αυτή η εργασία, είναι η ιδιαίτερα αυστηρή συστηµατοποίηση της παρακολούθησης αυτού του φαινοµένου. Η δηµιουργία του Συστήµατος Γεωγραφικών Πληροφοριών των Ορεινών Οικισµών της Ελλάδας (Σ.Γ.Π. Ο.Ο.Ε.) φιλοδοξεί να είναι εργαλείο για την καταγραφή, χαρτογράφηση και επεξεργασία των γεωγραφικών συνιστωσών που επηρεάζουν και διαµορφώνουν την καθηµερινότητα του γεωγραφικού χώρου σε οποιαδήποτε κλίµακα. Το ισχυρό στοιχείο του Συστήµατος που ιδρύθηκε είναι η δυνατότητα µονοσήµαντης ταύτισης κάθε οικισµού, σε όλο το βάθος χρόνου εµπρός και πίσω από το χρόνο µελέτης. Επιπλέον, η κωδικοποιηµένη ένταξη κάθε οικισµού στους «Καποδιστριακούς» ΟΤΑ, προσφέρει τη δυνατότητα συνεχούς και εύκολης ενηµέρωσης του Συστήµατος µε νέα δεδοµένα. Παράρτηµα Εκτός των κωδικών αριθµών των οικισµών κατά ΕΣΥΕ, γίνεται (και) κωδικοποίησή τους µε τέτοιον τρόπο ώστε ο κάθε οικισµός προσδιορίζεται µοναδικά για όλες τις απογραφές που έγιναν και θα γίνουν. Ο νέος αυτός κωδικός αριθµός προκύπτει ως: Κωδικός Νοµού κατά ΕΣΥΕ 1991 + + αύξων αριθµός οικισµού κατά ΕΣΥΕ 1991 Αυτό σηµαίνει ότι η γεωγραφική θέση των οικισµών ταυτίζεται µε τη χωρική αναφορά τους κατά την απογραφή του 1991. Έτσι, η διαχρονική εξέλιξη των οικισµών διακρίνεται σε: προς Α. 1991 1913 τα πίσω προς Β. 1991 2001, 2011, τα εµπρός Α. 1991 1913 [Πρώτη επίσηµη καταγραφή από το Ελληνικό Κράτος] 1. Ο κωδικός αυτός ακολουθεί τον οικισµό, ανεξάρτητα σε ποιο νοµό εµφανίζεται αυτός στις διάφορες απογραφές. Π.χ. ο οικισµός εσκάτη που εµφανίζεται το 1991 στον Ν. Γρεβενών παίρνει τον κωδικό 510004. Ο οικισµός αυτός, όµως, το 1913 εµφανίζεται ως οικισµός της επαρχίας Ελασσόνας (Ν. Λάρισας), στις απογραφές των ετών 1920, 1928 και 1940 καταγράφεται ως οικισµός της επαρχίας Γρεβενών, κατά τα έτη 1951 και 1961 αναφέρεται και πάλι ως οικισµός της επαρχίας Ελασσόνας, και από το 1971 και µετά εµφανίζεται ως οικισµός του Ν. Γρεβενών. Έτσι, ένας δεύτερος κωδικός σε όλες τις απογραφές είναι και ο 510004, εκτός από αυτόν της ΕΣΥΕ που τον δείχνει ως οικισµό του Ν. Γρεβενών (π.χ. 51100201 της ΕΣΥΕ για το 1971). 2. Εάν σε κάποιο νοµό, για κάποια απογραφή, το πλήθος των οικισµών εµφανίζεται µεγαλύτερο κατά την απογραφή αναφοράς από την αµέσως προηγού- µενη, οι επί πλέον οικισµοί αριθµούνται κωδικοποιούνται σε συνέχεια των ήδη υπαρχόντων, σύµφωνα µε τη σειρά ταξινόµησης κατά ΕΣΥΕ. 3. Εάν σε κάποια απογραφή εµφανίζονται νέοι οικισµοί, δηλαδή οικισµοί που δεν έχουν καταγραφεί κατά τις προηγούµενες απογραφές, οι οικισµοί αυτοί κωδικοποιούνται όπως στο (2). Π.χ. ο οικισµός ιάκος της κοιν. Αγίων Θεοδώρων στον Ν. Γρεβενών, εµφανίζεται στην απογραφή του 1981 (και όχι του 1991) και κωδικοποιείται αριθµείται σε συνέχεια του πλήθους των 117 οικισµών που εµφανίσθηκαν το 1991. Έτσι παίρνει τον κωδικό αριθµό 510118. Β. 1991 1997, 2001, 2011, 1. Σύνδεση του µοναδικού κωδικού των οικισµών µε τους κωδικούς κατά «Καποδίστρια». [Για τις περιπτώσεις (και είναι πολλές) όπου οι οικισµοί δεν µπορούν να προσδιορισθούν χωρικά ακριβώς, δηλαδή δεν ταυτίζονται µε συγκεκριµένους οικισµούς που είτε εµφανίζονται, είτε δεν εµφανίζονται το 1991, ο χωρικός τους προσδιορισµός γίνεται κατά ΟΤΑ «Καποδίστρια» µε βάση τις γεωγραφικές πληροφορίες της ευρύτερης περιοχής αυτών των οικισµών.] 2. Κάθε νέος οικισµός που θα εµφανίζεται στις απογραφές µετά το 1991, θα παίρνει τον µοναδικό κωδικό, όπως έχει περιγραφεί. Με τον τρόπο αυτό, είναι δυνατή η παρακολούθηση της πορείας ενός οικισµού, από τις αρχές του 20 ου 142

αι. για την περιοχή της Ηπείρου και από το 1829-1830 για την Πελοπόννησο (πληθυσµιακή έρευνα από τους Γάλλους πριν ακόµη ανακηρυχθεί η Ελλάδα επίσηµο Κράτος), µέχρι σήµερα και συνεχώς στο µέλλον. Βιβλιογραφία Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος (Ε.Σ.Υ.Ε.), Γενικές Απογραφές: 1920, 1928, 1940, 1951, 1961, 1971, 1981, 1991, 2001. Βιττωράτου Σ., Π. Λαφαζάνη (2002). Παρακολούθηση της χωροχρονικής εξέλιξης των οικισµών της υτικής Μακεδονίας µε τη βοήθεια των Συστηµάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών, Ευρωπαϊκή Επιστηµονική Εκδήλωση: Κοινωνικές Πρακτικές και Χωρική Πληροφορία, Ευρωπαϊκή και Ελληνική εµπειρία στα ΓΣΠ, Θεσσαλονίκη. Γερολύµπου Α., Ν. Καλογήρου, Κ. Χατζηµιχάλης (1988). Βορειοελλαδικοί Οικισµοί. Μετασχηµατισµοί του Αστικού και Περιφερειακού Χώρου, Ερευνητικό Πρόγραµµα, Σεπτέµβριος 1988. Καρανικόλας Ν., Α. Κουσουλάκου, Π. Λαφαζάνη, Μ. Μυρίδης. (2000). Ένας ηµογραφικός Απολογισµός για την περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας [1951-1991], Πρακτικά Συνεδρίου: Χωρικές ιαστάσεις των ηµογραφικών Φαινο- µένων, σ. 413-136, Βόλος. Καρανικόλας, Ν., Π. Λαφαζάνη, Μ. Μυρίδης,. Ράµναλης (2000). Η Απερήµωση των Ορεινών Οικισµών της Βόρειας Ελλάδας: Σχεδιάζοντας ένα παρατηρητήριο για τις αλλοιώσεις του Οικιστικού ικτύου των Χωρών της Βαλκανικής, Πρακτικά Συνεδρίου: Οικονοµικός, κοινωνικός, περιβαλλοντικός και πολεοδοµικός επανασχεδιασµός υποβαθµισµένων ή κατεστραµµένων περιοχών της Ευρώπης, σ. 81-95, Θεσσαλονίκη. Καρανικόλας, Ν., Π. Λαφαζάνη, Μ. Μυρίδης.,. Ράµναλης (2003). Η Απερήµωση των Ορεινών Οικισµών της Ηπείρου τον 20 ο αιώνα. Μια χαρτογραφική κατόπτευση, Επιστηµονικό περιοδικό Γεωγραφίες, Τεύχος 5, Άνοιξη 2003, Εξάντας, Αθήνα. King, R., P. De Mas, J. Mansvelt Beck (2001). Geography, Environment and Development in the Mediterranean, Sussex Academic Press, Brighton-Portland. Υπ. Εσωτερικών, ηµόσιας ιοίκησης και Αποκέντρωσης (1997). Πρόγραµµα «Ι. Καποδίστριας». Χουλιαράκης, Μ. (1975). Γεωγραφική, ιοικητική και Πληθυσµιακή Εξέλιξις της Ελλάδος, 1821-1971, Τόµος Β, Αθήνα. 143