«Προζδιοριζμός ηων επιπηώζεων ηων δύο πεηρελαϊκών κρίζεων ( 1973, 1979) ζηη δημιοσργία ηοσ θαινομένοσ ηων προβλημαηικών επιτειρήζεων ζηην Δλληνική οικονομία». Ρίηου Διμθτρα Α.Μ: 10009 Παλεπηζηήκην Παηξώλ, Σκήκα Οηθνλνκηθώλ Δπηζηεκώλ, Πξόγξακκα Μεηαπηπρηαθώλ πνπδώλ Ζκεξνκελία παξνπζίαζεο : 29/02/2012 Δπηβιέπωλ θαζεγεηήο : Δπίθνπξνο Καζεγεηήο Βαζίιεηνο Παηξψλεο Μέιε ηξηκεινύο επηηξνπήο : Αζελά Εεξβνγηάλλε, Βαζίιεηνο Παηξψλεο, Γεκήηξηνο Φαιηφπνπινο
Copyright Ρίδνπ Γήκεηξα, 2012 Με επηθχιαμε παληφο δηθαηψκαηνο. All rights reserved. Ζ έγθξηζε ηεο πηπρηαθήο εξγαζίαο απφ ην Σκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ δελ ππνδειψλεη απαξαηηήησο θαη απνδνρή ηπρφλ απφςεσλ ηνπ ζπγγξαθέα εθ κέξνπο ηνπ Σκήκαηνο. Γειψλσ ππεχζπλα φηη ε δηπισκαηηθή εξγαζία είλαη εμ νινθιήξνπ δηθφ κνπ έξγν θαηά ην νπνίν αθνινχζεζα ηελ πξέπνπζα αθαδεκατθή δενληνινγία απνθπγήο ινγνθινπήο (ζσζηή ρξήζε αλαθνξψλ θ.ν.θ.). Γειψλσ ππεχζπλα φηη έρσ απνθχγεη νπνηαδήπνηε ελέξγεηα θαζηζηά παξάπησκα ινγνθινπήο. Γλσξίδσ ηε ζνβαξφηεηα ηνπ παξαπηψκαηνο θαη φηη επηζχξεη πνηλή αλαθιήζεσο ηνπ Μεηαπηπρηαθνχ Γηπιψκαηνο. Τπνγξαθή ζπγγξαθέα 2
Δπραξηζηίεο Θεξκέο επραξηζηίεο εθθξάδσ ζηνλ Δπίθνπξν Καζεγεηή θ. Βαζίιεην Παηξψλε γηα ηελ επίβιεςε θαη ηε βνήζεηα πνπ κνπ παξείρε γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο δηπισκαηηθήο κνπ. Δπίζεο, εθθξάδσ ηελ επγλσκνζχλε κνπ ζηελ νηθνγέλεηά κνπ γηα ηελ ππνζηήξημε θαη βνήζεηά ηνπο ζε φιε ηε δηάξθεηα ησλ κεηαπηπρηαθψλ ζπνπδψλ κνπ. Αθηέξωζε Ζ εξγαζία αθηεξψλεηαη ζηελ νηθνγέλεηά κνπ 3
ΠΔΡΗΛΖΦΖ ηελ παξνχζα εξγαζία παξνπζηάδνληαη νη επηπηψζεηο ησλ δπν πεηξειατθψλ θξίζεσλ, ηνπ 1973 θαη ηνπ 1979, ζηελ δεκηνπξγία ησλ πξνβιεκαηηθψλ επηρεηξήζεσλ, ζηελ Διιεληθή Οηθνλνκία. Δπίζεο, αλαιχνληαη θαη νη πνιηηηθέο πνπ αθνινχζεζαλ νη θπβεξλήζεηο, ηελ πεξίνδν 1974-1990, κε ζηφρν ηελ ιχζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Γηα λα γίλνπλ ζαθείο, νη επηδξάζεηο ησλ δπν ελεξγεηαθψλ ζνθ, αξρηθά, γίλεηαη αλαθνξά ζηελ δηεζλή θαη ειιεληθή νηθνλνκία, ηελ πεξίνδν 1950-1970, κε εζηίαζε ζηελ ειιεληθή βηνκεραλία πνπ απνηειεί ηελ ξαρνθνθαιηά ηεο νηθνλνκίαο. Απφ ηελ αλάιπζε πξνθχπηεη φηη θαηά ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν παξνπζίαζε αικαηψδε νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. Χζηφζν γίλεηαη μεθάζαξν απφ ηελ κειέηε, φηη ε ειιεληθή νηθνλνκία, κεηά ηηο δπν πεηξειατθέο θξίζεηο, αλαθφπηεη ηελ ηξνρηά αλάπηπμεο, ζηελ νπνία είρε πεξηέιζεη. Σα δπν ελεξγεηαθά ζνθ, είλαη ν ζεκαληηθφο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο ειιεληθήο θξίζεο, ηελ πεξίνδν κεηά ην 1974, θαη ηεο δεκηνπξγίαο ησλ πξνβιεκαηηθψλ επηρεηξήζεσλ. Αμίδεη λα ζεκεησζεί, σζηφζν, φηη δελ ήηαλ ν κνλαδηθφο ζπληειεζηήο, αιιά φηη ην πξφβιεκα ήηαλ πεξηζζφηεξν έλαο ζπλδπαζκφο αξλεηηθψλ ζπγθπξηψλ πνπ ζπλέηξεραλ εθείλε ηελ πεξίνδν, ζηελ Διιεληθή νηθνλνκία, αλαθνξηθά θπξίσο κε ηελ δνκή ηεο. Απφ ηελ αλάιπζε πξνθχπηεη, επίζεο, φηη εθαξκφζηεθαλ πνηθίιεο πνιηηηθέο αληηκεηψπηζεο ηνπ πξνβιήκαηνο, ρσξίο φκσο θάπνην αηζζεηφ απνηέιεζκα. Οη πνιηηηθέο απηέο αθνξνχζαλ - είηε άκεζν, είηε έκκεζν - έληνλν θξαηηθφ παξεκβαηηζκφ. Έλα βαζηθφ ζεκείν ηεο θξηηηθήο ηνπ θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ, ζηελ εμπγίαλζε ησλ πξνβιεκαηηθψλ επηρεηξήζεσλ, είλαη φηη ε έιιεηςε ζαθνχο πξνζαλαηνιηζκνχ θαη ε ππνρψξεζε ζε πηέζεηο ησλ εκπιεθνκέλσλ κεξψλ, νδήγεζαλ ζε απνηπρία θαη δηφγθσζε ηνπ πξνβιήκαηνο. 4
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ I. ΔΗΑΓΧΓΖ... 7 ΗΗ. ΔΞΔΛΗΞΔΗ ΣΖΝ ΠΔΡΗΟΓΟ 1950-1970... 10 Α. Παγθόζκην- Δπξωπαϊθό Δπίπεδν... 10 Β. Διιεληθή Οηθνλνκία... 11 1. Πεξίνδνο 1950-1961... 16 2. Πεξίνδνο 1961-1970... 18 ΗΗΗ. ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΒΗΟΜΖΥΑΝΗΑ 1950-1970... 22 Α. Γηάξζξωζε θαη Μέγεζνο Βηνκεραληθνύ Κιάδνπ... 22 Β. Υαξαθηεξηζηηθά αλά Σνκέα... 23 1. Οξπρεία... 23 2. Μεηαπνίεζε... 24 3. Ζιεθηξηζκφο Φσηαέξην- Νεξφ... 26 4. Καηαζθεπέο... 26 Γ. Πξνβιήκαηα Βηνκεραληθνύ Κιάδνπ... 26 Γ. Βηνκεραληθή Πνιηηηθή... 27 IV.ΔΠΗΠΣΧΔΗ ΠΔΣΡΔΛΑΗΚΧΝ ΚΡΗΔΧΝ-ΓΖΜΗΟΤΡΓΗΑ ΠΡΟΒΛΖΜΑΣΗΚΧΝ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΧΝ... 29 A. Πεξί Μαύξνπ Υξπζνύ... 29 B. Πεηξειαϊθέο θξίζεηο ηνπ 1973 θαη 1978 θαη νη Δπηπηώζεηο ηνπο... 33 Γ. Οη επηπηώζεηο ηωλ πεηξειαϊθώλ θξίζεωλ ζηελ Διιάδα θαη ε Γεκηνπξγία ηωλ Πξνβιεκαηηθώλ Δπηρεηξήζεωλ... 39 V.ΓΗΑΥΔΗΡΗΖ ΣΧΝ ΠΡΟΒΛΖΜΑΣΗΚΧΝ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΧΝ 1978-1990... 47 VI.ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ... 59 VII.ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ... 63 VIII.ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ... 67 Πίνακας 12: ΑΚΑΘΑΡΙΣΟ ΔΓΥΧΡΙΟ ΠΡΟΙΟΝ ΓΔΤΣΔΡΟΓΔΝΟΤ ΣΟΜΔΑ ζε εθαη. δξαρκέο... 67 Πίνακας 13: Τπαγωγέο Μεγάιωλ Δπηρεηξήζεωλ... 68 Πίνακας 14:ηνηρεία Αγνξάο Δξγαζίαο 1981-1985... 68 Πίνακας 15:Δπηδνηήζεηο ΟΑΔΓ ζε εξγαδνκέλνπο 1981-1983... 69 IX.ΑΛΛΔ ΑΝΑΦΟΡΔ... 64 5
ΠΗΝΑΚΔ Πίνακας 1: Μεηαπνιεκηθφ ΑΔΠ απνπιεζσξηζκέλν... 12 Πίνακας 2: Μεηαβνιή ζην ζπλνιηθό θαη θαηά θεθαιήλ εηζόδεκα 1950-1961... 17 Πίνακας 3: Ρπζκόο Αλάπηπμεο Πιεζωξηζκόο- Αλεξγία %, 1961-1967... 19 Πίνακας 4: Γηαξζξωηηθέο Αιιαγέο ζηελ Μεηαπνίεζε 1953,1963... 25 Πίνακας 5: Οηθνλνκηθέο Δπηδόζεηο 1973-1981... 40 Πίνακας 6: Βηνκεραληθή Παξαγωγή θαη Δπελδύζεηο Πάγηνπ Κεθαιαίνπ 1975-1988.. 42 Πίνακας 7: Υξεκαηννηθνλνκηθνί Γείθηεο Δπηρεηξήζεωλ 1975-1983... 44 Πίνακας 8: Ίδηα πξνο Ξέλα Κεθάιαηα ζηελ Βηνκεραλία... 45 Πίνακας 9: Σξαπεδηθά Γάλεηα ωο πνζνζηό ηωλ Βηνκεραληθώλ Δπελδύζεωλ... 45 Πίνακας 10: Οηθνλνκηθά ηνηρεία γηα ηηο Πξνβιεκαηηθέο Δπηρεηξήζεηο 1977-1981... 50 Πίνακας 11: Πξνβιεκαηηθέο Δπηρεηξήζεηο εληάρζεθαλ ζηνλ λόκν 1386/83... 52 ΔΗΚΟΝΔ Δικόνα 1: εκαία ΟΠΔΚ... 30 Δικόνα 2: Πεηξειαϊθά Απνζέκαηα 2000... 32 ΓΗΑΓΡΑΜΜΑΣΑ Γιάγραμμα 1: Βηνκεραληθή Γηάξζξωζε 1950... 22 6
I. ΔΗΑΓΧΓΖ θνπφ ηεο παξνχζαο εξγαζίαο ζπληζηά, ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ βαζκνχ ζηνλ νπνίνλ, νη δπν πεηξειατθέο θξίζεηο ηνπ 1973 θαη ηνπ 1979, ζπληέιεζαλ ζηελ δεκηνπξγία ησλ πξνβιεκαηηθψλ επηρεηξήζεσλ, ζηελ Διιεληθή Οηθνλνκία, ηελ δεθαεηία ηνπ 1980. Απνηειεί αδηακθηζβήηεην γεγνλφο, ην φηη ηα δπν ελεξγεηαθά ζνθ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70, επεξέαζαλ δξακαηηθά ηηο νηθνλνκηθέο εμειίμεηο, ζε παγθφζκην επίπεδν. Καζψο, ε βηνκεραληθή - θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ, εθείλε ηελ πεξίνδν, ζηεξηδφηαλ ζηνλ καχξν ρξπζφ, νη δηαηαξαρέο ζηελ αγνξά ηνπ πεηξειαίνπ, δηαρχζεθαλ κε ηελ κνξθή ληφκηλν, ζε φιεο ηηο αγνξέο. Σα καθξννηθνλνκηθά κεγέζε ησλ ρσξψλ παξνπζηάδνπλ ξαγδαία θάκςε θαη θαζψο θαη ε πνξεία ηαρείαο αλάπηπμεο, ζηελ νπνίαλ είραλ πεξηέιζεη νη επξσπατθέο ρψξεο, θαηά ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν. Απφ ηελ δεθαεηία ηνπ 70, πάξα πνιινί νηθνλνκνιφγνη πξνζπάζεζαλ λα δηεξεπλήζνπλ, ζε ζεσξεηηθφ θαη εκπεηξηθφ επίπεδν, ηελ ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ δπν πεηξειατθψλ θξίζεσλ θαη ησλ νηθνλνκηθψλ επηδφζεσλ ησλ ρσξψλ, πνπ είραλ κεγάιν βαζκφ εμάξηεζεο απφ εηζαγσγέο ηνπ πνιχηηκνπ νξπθηνχ. χκθσλα κε ηηο έξεπλεο, δηακνξθψζεθαλ δπν ξεχκαηα. Σν έλα ξεχκα ππνζηήξηδε φηη, ππάξρεη έληνλε άκεζε ζρέζε ησλ αλαηαξαρψλ ζηελ αγνξά ηνπ πεηξειαίνπ θαη ζηελ νηθνλνκηθή θάκςε, πνπ παξαηεξήζεθε ηα κεηαγελέζηεξα ρξφληα. Σν άιιν επηζηεκνληθφ ξεχκα, δηαηείλεηαη φηη ε, ππφ κειέηε, ζρέζε είλαη κφλν έκκεζε. Ο πεξηνξηζκφο ηεο πξνζθνξάο ηνπ πεηξειαίνπ θαη ε κεγάιε άλνδνο ηεο ηηκήο ηνπ, νδήγεζε ζε κεγάιε αχμεζε ηνπ πιεζσξηζκνχ θαη ηνπ θφζηνπο εξγαζίαο ησλ επηρεηξήζεσλ. Οη θπβεξλήζεηο ησλ ρσξψλ, πνπ επιήγεζαλ απφ απηή ηελ εμσγελή δηαηαξαρή, εθάξκνζαλ ιαλζαζκέλεο πνιηηηθέο αληηκεηψπηζεο ηνπ πξνβιήκαηνο θαη απηφ ην γεγνλφο είλαη πνπ επζχλεηαη, θπξίσο, γηα ηελ παξαηεηακέλε δηεζλή θξίζε. Ζ παξνχζα κειέηε επηρεηξεί λα δηεξεπλήζεη απηφ ην επηζηεκνληθφ δίιιεκα, εζηηάδνληαο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία. Ζ θξίζε ζηελ Διιάδα, ηελ πεξίνδν κεηά ηηο δπν πεηξειατθέο θξίζεηο, αλέθνςε ηελ θάζε νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο πνπ εκθαλίζηεθε ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν. Κχξηα κνξθή, ζηελ νπνία κεηνπζηψζεθε ε ειιεληθή νηθνλνκηθή θξίζε, ήηαλ ε εκθάληζε ησλ, επνλνκαδφκελσλ, 7
πξνβιεκαηηθψλ επηρεηξήζεσλ. Δίλαη γεγνλφο, φηη νη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο κεγάιεο θαη κηθξνκεζαίεο επηρεηξήζεηο ηνπ βηνκεραληθνχ θιάδνπ, πνπ είραλ θπξηαξρήζεη ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν ηεο άλζηζεο, κεηαηξάπεθαλ ζε πξνβιεκαηηθέο. Σν απμεκέλν θφζηνο παξαγσγήο θαη ηα άιια δπζκελή νηθνλνκηθά ζηνηρεία επηδείλσζαλ δξακαηηθά ηελ ρξεκαηννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ησλ επηρεηξήζεσλ, δηφγθσζαλ ηηο νθεηιέο ηνπο θαη ηηο θαηέζηεζαλ ππεξρξεσκέλεο. Ζ παξνχζα εξγαζία αλαδεηάεη ηελ αίηηα ηεο δεκηνπξγίαο ησλ πξνβιεκαηηθψλ επηρεηξήζεσλ, κε ζεκείν εθθίλεζεο ηηο πεηξειατθέο θξίζεηο ηνπ 1973 θαη 1979. Γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ ζθνπψλ ηεο έξεπλαο, ε εξγαζία αθνινπζεί ηελ εμήο δνκή: Αξρηθά, πξαγκαηνπνηείηαη κηα ηζηνξηθή επηζθφπεζε ηεο πεξηφδνπ 1950-1970, ζε παγθφζκην- επξσπατθφ επίπεδν. Απηή ε πεξίνδνο πξνεγείηαη ησλ πεηξειατθψλ θξίζεσλ. Ζ γλψζε ηεο θνηλσληθννηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο πνπ επηθξαηνχζε πξηλ ηα ελεξγεηαθά ζνθ, είλαη απαξαίηεηε γηα λα πξνζδηνξηζζνχλ νη θαζαξέο επηδξάζεηο ησλ ζνθ, ηελ κεηέπεηηα πεξίνδν. Δπίζεο, ε ειιεληθή νηθνλνκία αληηκεησπίδεηαη σο έλα κέξνο ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο θαη γηα ην ιφγν απηφ, ε κειέηε ηεο, είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηελ κειέηε ηνπ εμσηεξηθνχ ηεο πεξηβάιινληνο. ηελ ζπλέρεηα, αληίζηνηρε ζθνπηκφηεηα εμππεξεηεί θαη ε παξνπζίαζε ηεο Διιεληθήο Οηθνλνκίαο, ηελ πεξίνδν 1950-1970. Ζ αηηία νπνηαζδήπνηε αιιαγήο, κεηαμχ ησλ πεξηφδσλ, πξηλ θαη κεηά ηηο θξίζεηο, ζα κπνξεί λα απνδνζεί ζηα ελεξγεηαθά ζνθ. Γίλεηαη, σζηφζν, ηδηαίηεξε αλαθνξά ζηελ Διιεληθή Βηνκεραλία, ηελ πεξίνδν 1950-1970. Πεξηγξάθεηαη ε δηάξζξσζε ηνπ βηνκεραληθνχ ηνκέα, κε ηελ αλάιπζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ θάζε ηνκέα, μερσξηζηά. Αλαθέξνληαη, επίζεο, ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεηψπηδε ε βηνκεραλία θαη παξνπζηάδεηαη ε βηνκεραληθή πνιηηηθή πνπ εθαξκφζηεθε, εθείλε ηελ πεξίνδν. Ζ επφκελε θάζε ηεο εξγαζίαο εζηηάδεη ζηελ πεξηγξαθή ησλ δπν ελεξγεηαθψλ ζνθ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970. Γίλεηαη ιφγνο «πεξί καχξνπ ρξπζνχ», κε ζθνπφ λα πξνζδηνξηζζεί ε ζεκαληηθή ζέζε πνπ θαηέρεη ην πνιχηηκν νξπθηφ, ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη πνηεο ρψξεο είλαη πεξηζζφηεξν εμαξηεκέλεο απφ απηφ. ηελ ζπλέρεηα, παξνπζηάδνληαη νη επηπηψζεηο ησλ ελεξγεηαθψλ ζνθ, γεληθά, ζηελ δηεζλή νηθνλνκία θαη αλαθέξνληαη νη δηάθνξεο ζρεηηθέο απφςεηο ηεο δηεζλνχο επηζηεκνληθήο βηβιηνγξαθίαο. Έπεηηα, ε κειέηε επηθεληξψλεηαη ζηηο επηπηψζεηο ησλ ελεξγεηαθψλ 8
ζνθ ζηελ Διιάδα θαη ηελ δεκηνπξγία ησλ πξνβιεκαηηθψλ επηρεηξήζεσλ θαη πεξηγξάθνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο. Σέινο, αλαιχεηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν νη εθάζηνηε θπβεξλήζεηο ζηελ Διιάδα, πξνζπάζεζαλ λα δψζνπλ ιχζε ζην νγθψδεο πξφβιεκα ησλ ππεξρξεσκέλσλ επηρεηξήζεσλ, πνπ είρε ιάβεη αλεμέιεγθηεο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο δηαζηάζεηο. Πεξηγξάθνληαη απηέο νη πνιηηηθέο θαη επηρεηξείηαη λα αμηνινγεζεί ε πξνζθνξά ηεο θάζε κηαο ζην πξφβιεκα. Σέινο, παξαηίζεληαη θάπνηα βαζηθά ζπκπεξάζκαηα κε βάζε ηνπο αξρηθνχο ζηφρνπο ηεο εξγαζίαο. Γίλεηαη ηδηαίηεξε αλαθνξά ζηνπο πεξηνξηζκνχο απηήο ηεο έξεπλαο, πνπ πεξηνξίδνπλ ηελ ηζρχ ησλ ζπκπεξαζκάησλ αιιά απνηεινχλ ηαπηφρξνλα θαη πξνηάζεηο γηα πεξεηαίξσ επηζηεκνληθή, ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή, δηεξεχλεζε. 9
II. ΔΞΔΛΗΞΔΗ ΣΖΝ ΠΔΡΗΟΓΟ 1950-1970 A. ΠΑΓΚΟΜΗΟ- ΔΤΡΧΠΑΗΚΟ ΔΠΗΠΔΓΟ Ζ πεξίνδνο 1950-1970 μεθηλά θάησ απφ ηελ ζθηά ηνπ 2 νπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ (1939-1945), ηνλ κεγαιχηεξν πφιεκν ζηελ Ηζηνξία. Έλαο πφιεκνο πνπ μεθίλεζε ζηνπο θφιπνπο ηεο Δπξψπεο αιιά πήξε νηθνπκεληθή δηάζηαζε κε ηελ ζπκκεηνρή ησλ Ζ.Π.Α. θαη ηεο Ηαπσλίαο. Απηή πνπ πιήγεθε σζηφζν πεξηζζφηεξν απφ απηή ηελ παγθφζκηα ζχξξαμε ήηαλ ε Δπξσπατθή ήπεηξνο. Τπήξμαλ θαη πεξηνρέο πνπ δελ ζπκκεηείραλ ζην πφιεκν θαη νη νπνίεο πινχηηζαλ θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ φπσο ε Νφηηα Ακεξηθή, ε Ηλδία, ε Αίγππηνο, ν Καλαδάο θ.ά. 1. Σν ηέινο ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ αλέδεημε δπν παγθφζκηεο δπλάκεηο, ηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο Ακεξηθήο (Ζ.Π.Α.) θαη ηελ Έλσζε νβηεηηθψλ νζηαιηζηηθψλ Γεκνθξαηηψλ (Δ...Γ.), πνπ ηελ δεθαεηία 1950-1960 πνξεχνληαλ ζε έληνλε αληαγσληζηηθή ηξνρηά αλαθνξηθά κε δηάθνξνπο ηνκείο, γεσπνιηηηθνχο νηθνλνκηθνχο, ηδενινγηθνχο. Έηζη, ε πεξίνδνο απηή ραξαθηεξίδεηαη απφ ηνλ ςπρξφ πφιεκν κεηαμχ ησλ δπν ππεξδπλάκεσλ πνπ δελ εθθξάζηεθε κελ κε ζηξαηησηηθή αληηπαξάζεζε αιιά θπξίσο κε έλαλ αγψλα επηθξάηεζεο θαη αληαγσληζκνχ ζε δεκηνπξγία ππξεληθψλ φπισλ ηα νπνία δελ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζε ζηξαηησηηθή ζχξξαμε κεηαμχ ησλ δπν θξαηψλ. Κάησ απφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ε πεξίνδνο απηή ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλε αβεβαηφηεηα. Ο θφζκνο είρε ρσξηζηεί νπζηαζηηθά ζηα δπν, ηνλ «ειεχζεξν θφζκν» πνπ ηνλ απνηεινχζαλ νη ΖΠΑ θαη ε δπηηθή Δπξψπε θαη ζηνλ θνκκνπληζηηθφ, πνπ ηνλ απνηεινχζαλ ε ΔΓ θαη νη ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. Ζ αληηπαξάζεζε απηή εθθξάζηεθε ζηξαηησηηθά κε ηνλ Πφιεκν ηεο Κνξέαο (1950-1953) πνπ απνηειεί ζεκαληηθφ ζηαζκφ ζην ρξνληθφ ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ. Σελ κεγαιχηεξε ζηηγκή σζηφζν ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ απνηειεί ν Πφιεκνο ηνπ Βηεηλάκ κεηαμχ αληηπξνζψπσλ ησλ δπν ππεξδπλάκεσλ πνπ δηήξθεζε 20 ρξφληα (1955-1975). Ζ Δπξψπε ζηελ πξνζπάζεηά ηεο γηα νηθνλνκηθή, πνιηηηθή θαη θνηλσληθή αλάθακςε θαη ζηελ αλάδεημή ηεο ζε "Σξίηε παγθφζκηα δχλακε" πξνρσξάεη ζηελ ζχζηαζε ηεο Δπξσπατθήο Οηθνλνκηθήο Κνηλφηεηαο (ΔΟΚ) ην 1957 θαη δεκηνπξγεί ηηο 1 Κξεκκπδάο Β. (2002), ζει. 372. 10
πξνυπνζέζεηο γηα Δπξσπατθή νινθιήξσζε θαη θπξηαξρία ζηηο αγνξέο. Δίραλ, σζηφζν, πξνεγεζεί θαη θάπνηεο άιιεο πξνζπάζεηεο αλαζπγθξφηεζεο θαη ελφηεηαο, φρη θαη ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθέο, φπσο ε Ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο Άλζξαθα θαη Υάιπβα (ΔΚΑΥ), ην 1950 θαη ε δεκηνπξγία κηαο Δπξσπατθήο Ακπληηθήο Κνηλφηεηαο ( 1951-1954) 2, πνπ άλνημαλ ην δξφκν γηα ηελ ΔΟΚ. Βαζηθφο ζηφρνο ήηαλ ε ηεισλεηαθή έλσζε κε ζθνπφ ηελ πξνψζεζε ηεο νηθνλνκίαο, ηελ αλάπηπμε θαη ηελ βειηίσζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ. Σελ πεξίνδν 1958-1970, νη εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο κεηαμχ ησλ κειψλ ηεο ΔΟΚ πεληαπιαζηάζηεθαλ, νη εμαγσγέο πξνο ηηο ππφινηπεο ρψξεο δηπιαζηάζηεθαλ θαη ν ξπζκφο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο ήηαλ θαηά κέζν φξν 5%. Λίγα ρξφληα κεηά ηελ ιήμε ηνπ πνιέκνπ, ε εμσηεξηθή ελίζρπζε αιιά θαη νη εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο αλάθακςεο νδήγεζαλ ζε κηα πεξίνδν αλάπηπμεο, γξεγνξφηεξα απφ ηηο πξνζδνθίεο. Ζ κεηαπνιεκηθή αλαζπγθξφηεζε έρεη νινθιεξσζεί θαη απφ ην 1952 έσο ην 1964 ν δπηηθφο θφζκνο γλσξίδεη νηθνλνκηθή αλάπηπμε κε ηαρείο ξπζκνχο, θάησ απφ έλα αίζζεκα απμαλφκελεο απηνπεπνίζεζεο. Κάπνηνη άιινη ζεκαληηθνί παξάγνληεο πνπ δηακφξθσζαλ απηή ηελ κε αλακελφκελε εμέιημε, εθηφο απφ απηνχο πνπ έρνπλ αλαθεξζεί, ήηαλ ίζσο, φπσο αλαθέξεη ν Young 3, ε πιεζπζκηαθή αχμεζε, θαζψο ηελ πεξίνδν 1945-1965 ν πιεζπζκφο ηεο Δπξψπεο απμήζεθε θαηά πελήληα εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο. Δπίζεο ηελ πεξίνδν εθείλε, ην δηεζλέο εκπφξην είρε γίλεη πην ειεχζεξν κε ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ δαζκψλ βάζεη ηεο Γεληθήο πκθσλίαο Γαζκψλ θαη Δκπνξίνπ (GATT) θαη εληζρπφηαλ κε ηελ κεγάιε αγνξά ησλ ΖΠΑ θαη ηελ δήηεζε λέσλ θαηαλαισηηθψλ αγαζψλ. Δπηθξαηνχζε ην λνκηζκαηηθφ ζχζηεκα ηνπ Bretton Woods ησλ ζηαζεξψλ ζπλαιιαγκαηηθψλ ηζνηηκηψλ πνπ ζηεξηδφηαλ ζην ηζρπξφ δνιάξην, παξάγνληαο πνπ εμαζθάιηδε ζηαζεξφηεηα. Άιινη παξάγνληεο πνπ έδσζαλ ψζεζε ζηηο Γπηηθέο αγνξέο ήηαλ ε θζελή πξφζβαζε ζην πεηξέιαην ηεο Μέζεο Αλαηνιήο θαη ν Πφιεκνο ηεο Κνξέαο. Δπίζεο, ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πεξηφδνπ απνηειεί ε δηακφξθσζε ησλ θπβεξλεηηθψλ πνιηηηθψλ κε βάζε ηηο θευλζηαλέο-θνξληηθέο νηθνλνκηθέο ζεσξίεο πνπ απνηέιεζε ην 2 Σζαθαινγηάλλεο Π. (2008), ζει. 416 3 Young W.J. (2003), ζει. 22. 11
«εθαιηήξην γηα ην κεγάιν άικα ηνπ θαπηηαιηζκνχ 4». Οη ζεσξίεο απηέο δίλνπλ έκθαζε ζηελ ηφλσζε ηεο ελεξγνχο δεηήζεσο κέζσ ηεο δεκνζηνλνκηθήο θαη λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο. Σνπνζεηνχλ ζην επίθεληξν ηνλ αλεηδίθεπην καδηθφ εξγάηε σο θνξέα θαηαλάισζεο θαη παξαγσγήο θαη ζπληεξνχλ ηνλ άλεξγν σο θαηαλαισηή, κέζσ ηεο θνηλσληθήο πξφλνηαο. Δπίζεο ζπληειείηαη ζε κεγάιν βαζκφ απηή ηελ πεξίνδν, ε δηεζλνπνίεζε ηνπ θεθαιαίνπ κε δπν θχξηνπο θνξείο, ηηο πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο θαη ηηο δηεζλείο ηξάπεδεο. Πίνακας 1: Μεηαπνιεκηθό ΑΔΠ απνπιεζωξηζκέλν 1953 1963 1970 Γαιιία 52,0 67,3 116,9 Γπηηθή Γεξκαλία 32,7 78,4 177,8 Ηηαιία 18,1 39,1 77,9 Βέιγην 7,9 12,2 21,6 Ζλσκέλεο Πνιηηείεο 360,2 528,2 844,5 Μεηαπνιεκηθό ΑΔΠ απνπιεζωξηζκέλν/ Πεγή: Shepard B. Clough and Richard T. Rapp. Σν βηνηηθφ επίπεδν βειηηψζεθε αθνχ ζηηο πεξηζζφηεξεο Γπηηθέο ρψξεο παξά ηελ αικαηψδε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ, ην θαηά θεθαιήλ εζληθφ εηζφδεκα απμήζεθε θαη εμηζψζεθε κεηαμχ ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ 5. Μεγαιχηεξε αλαινγία ηνπ εηζνδήκαηνο θαηεπζπλφηαλ ζε απηνθίλεηα θαη άιια θαηαλαισηηθά αγαζά φπσο ςπγεία, ειεθηξηθέο ζπζθεπέο θηι. ηα νπνία φιν θαη πεξηζζφηεξν γίλνληαλ πξνζηηά ζηελ εξγαηηθή θαη κεζαία ηάμε. Καιχηεξε πνηφηεηα δσήο εμαζθάιηζαλ θαη νη παξνρέο θνηλσληθήο πξφλνηαο, ηα πξνγξάκκαηα αλαβάζκηζεο ηεο πγείαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο. Οη εηζαγσγέο ζηα αλψηαηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα θαηά ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν παγθνζκίσο παξνπζίαζαλ ξαγδαία αχμεζε. Υαξαθηεξηζηηθά, ζηελ Γαιιία ν αξηζκφο εηζαγσγψλ ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, ην 1938, ήηαλ 75.000 ελψ ην 1965 έθηαζε 413.000 θαη ζηηο ΖΠΑ αληίζηνηρα, απφ 1,1 εθαη. ζε 5,1 εθαη. 6. Απηφ ζρεηίδεηαη κε 4 Μειάο Κ. θαη Πνιιάιεο Γ. (2005), ζει.32 5 Shepard B. Clough and Richard T. Rapp (1980), ζει. 608. 6 Shepard B. Clough and Richard T. Rapp (1980), ζει. 622. 12
ηελ βαζηθή επηθξαηνχζα αξρή ηεο Γπηηθήο θνπιηνχξαο, φηη ε νηθνλνκηθή επεκεξία ζηεξίδεηαη ζηε αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο ε νπνία ζε κεγάιν βαζκφ πεγάδεη απφ ηελ βειηίσζε ηνπ επηπέδνπ ηεο εθπαίδεπζεο. Έλα άιιν γλψξηζκα απηήο ηεο πεξηφδνπ πνπ ζρεηίδεηαη κε απηέο ηηο εμειίμεηο είλαη ε έληνλε αζηηθνπνίεζε, κε ηελ δηεχξπλζε ησλ πφιεσλ. ηα πιαίζηα ηεο «κεηαπνιεκηθήο δηεπζέηεζεο 7», βαζηθφο ζηφρνο ησλ πνιηηηθψλ πνπ πηνζεηήζεθαλ ήηαλ ε πιήξεο απαζρφιεζε, ε αλαγλψξηζε ησλ εξγαζηαθψλ δηθαησκάησλ θαη ε πηνζέηεζε θνηλσληθψλ κεηαξξπζκίζεσλ. Οη δπηηθνεπξσπαίνη εξγάδνληαλ 48 ψξεο ηελ εβδνκάδα, κε αξγία ην άββαην θαη ηελ Κπξηαθή, απμήζεηο ζηνπο κηζζνχο θαη άδεηεο κεη απνδνρψλ. Δπίζεο, νη κεηαπνιεκηθέο δπηηθέο πνιηηηθέο ραξαθηεξίδνληαλ απφ ραιαξφ νηθνλνκηθφ πξνγξακκαηηζκφ πνπ δηεπζπλφηαλ θπξίσο απφ ηηο ηξάπεδεο, νη νπνίεο έδηλαλ ζπγθεθξηκέλε θαηεχζπλζε ζε δάλεηα θαη επελδχζεηο. Ώζεζε ζε ζπγθεθξηκέλνπο ηνκείο πξαγκαηνπνηήζεθε θαη κέζσ ηεο πνιηηηθήο ησλ εζληθνπνηήζεσλ ζηξαηεγηθψλ θιάδσλ ηεο νηθνλνκίαο. Σελ πεξίνδν ππφ κειέηε, ιφγσ ησλ πνιεκηθψλ θαηαζηξνθψλ, ε θαηαζθεπαζηηθή βηνκεραλία γλψξηζε ηδηαίηεξε άλζεζε κε ηελ δεκηνπξγία δξφκσλ, θαηνηθηψλ, εξγνζηαζίσλ θηι. Μηα αθφκα αμηνζεκείσηε εμέιημε ζπληειέζηεθε κε ηελ κεγέζπλζε ηνπ «ηξηηνγελνχο ηνκέα» ηεο εξγαζίαο. Δλδεηθηηθά αλαθέξεηαη φηη ζηελ Ηηαιία ην πνζνζηφ ησλ απαζρνινχκελσλ ζηηο κεηαθνξέο, ηηο ππεξεζίεο θαη ηελ δεκφζηα δηνίθεζε έθηαζε ζην 48%. Αχμεζε παξαηεξήζεθε γεληθά ζηηο δπηηθέο ρψξεο θαη ζην αληίζηνηρν πνζνζηφ γηα ηελ απαζρφιεζε ζηελ βηνκεραλία. Παξφιν ηνπο ξπζκνχο αλάπηπμεο θαη ηηο ζπλζήθεο εθζπγρξνληζκνχ, πξνο ην ηέινο ηεο πεξηφδνπ πνπ κειεηάκε, είρε δεκηνπξγεζεί κηα θαηάζηαζε αβεβαηφηεηαο θαη έληνλνπ πξνβιεκαηηζκνχ θπξίσο σο πξνο ηελ θαηαλνκή ηνπ πινχηνπ, ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο Γχζεο αιιά θαη ηελ ζέζε ηεο Δπξψπεο ζηελ παγθφζκηα θιίκαθα ιφγσ ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ ΖΠΑ αιιά θαη κηαο λέαο αλαδπφκελεο δχλακεο απφ ηελ αζηαηηθή ήπεηξν, ηεο Ηαπσλίαο. Σν 1968 ήηαλ κηα εθξεθηηθή ρξνληά κε θνηλσληθνπνιηηηθέο αλαηαξαρέο ζε πνιιέο πεξηνρέο ηνπ θφζκνπ κε επίθεληξν ηελ Γαιιία θαη ηα γεγνλφηα ηνπ Μαΐνπ ηνπ 1968. Δπίζεο, ε πνιππινθφηεηα ησλ 7 Young W. J. (2003), ζει. 24. 13
απειεπζεξνπνηεκέλσλ αγνξψλ θαη νη νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο δνκέο πνπ δηακνξθψζεθαλ θαη εμειίρζεθαλ ζηα πιαίζηα ηνπ θαπηηαιηζκνχ άξρηζαλ λα απνηεινχλ ζε έλα βαζκφ ηξνρνπέδε ζηελ κέγηζηε αμηνπνίεζε ησλ παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ 8. B. ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ Ζ πεξίνδνο 1950-1970 μεθηλάεη κε ην ηέινο ηνπ Δκθπιίνπ Πνιέκνπ πνπ δηήξθεζε απφ ην 1946 έσο ην 1949 θαη νδήγεζε ζηελ ήηηα ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλήκαηνο. Δπξφθεηην νπζηαζηηθά γηα ηελ πξψηε αληηπαξάζεζε ησλ δπν θηλεκάησλ πνπ επηθξαηνχζαλ ζηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν, θαηά ηνλ ςπρξφ πφιεκν. Έηζη, κεηά ην 1950, ε πνιηηηθή δσή ζηελ Διιάδα πεξλάεη ζε κηα πην νκαιή θάζε πνπ επηζθξαγίζηεθε θαη κε ηελ ςήθηζε ηνπ πληάγκαηνο ηνπ 1952. Ζ ζρεηηθή πνιηηηθή ζηαζεξφηεηα άθεζε πεξηζψξην γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ ειιεληθνχ θαπηηαιηζκνχ. Δθηφο απφ ηελ πνιηηηθή ζηαζεξφηεηα ππήξμαλ θαη άιινη παξάγνληεο εζσηεξηθψλ αιιά θαη δηεζλψλ κεηαζρεκαηηζκψλ πνπ νδήγεζαλ ηελ Διιεληθή νηθνλνκία ζηελ θάζε ηεο «θαπηηαιηζηηθήο ζηαζεξνπνίεζεο» 9. Πξψηνλ, ν θαπηηαιηζηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο είρε ήδε δηεηζδχζεη ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία θαη ε αγξνηηθή κεηαξξχζκηζε πνπ ζεζκνζεηήζεθε ην 1917 εμάιεηςε ηπρφλ πξν-θαπηηαιηζηηθέο δηεξγαζίεο. Γεχηεξνλ, κεηά ηελ Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή επήιζε ην ηέινο ηεο εμάπισζεο ησλ ειιεληθψλ επηρεηξεκαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, γεγνλφο πνπ έδσζε εζληθφ πξνζαλαηνιηζκφ ζην ειιεληθφ θεθάιαην θαη ελίζρπζε ηελ αλάπηπμε ηνπ ειιεληθνχ θαπηηαιηζκνχ. Σξίηνλ, ε νηθνλνκηθή επεκεξία πνπ επηθξάηεζε ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν ζην ρψξν ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο είρε αληαλάθιαζε θαη ζηελ Διιάδα κέζα ζηα πιαίζηα ησλ πξνζπαζεηψλ γηα θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή επξσπατθή ελνπνίεζε. Δθηφο απφ ηελ επξσπατθή ζπλεηζθνξά, βαζηθφο εμσηεξηθφο ζπληειεζηήο ηεο ειιεληθήο αλάπηπμεο ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν ππήξμε θαη ε εμάξηεζε ζε κεγάιν βαζκφ ηεο 8 Μειάο Κ. θαη Πνιιάιεο Γ. (2005), ζει. 33 9 Παπαλαγηψηνπ Μ., (2010), ζει. 22 14
ειιεληθήο νηθνλνκίαο απφ ηελ ακεξηθαληθή βνήζεηα. Υαξαθηεξηζηηθφ απηήο ηεο ζρέζεο ήηαλ ην γεγνλφο φηη ην 1952 ε Διιάδα έγηλε κέινο ηνπ ΝΑΣΟ. Απηή ε «ζπλδεδεκέλε αλάπηπμε» 10 πήξε ηελ κνξθή κεηαβηβάζεσλ απφ ην εμσηεξηθφ. Ζ εζσηεξηθή αγνξά επεθηάζεθε κέζσ ηξηψλ θχξησλ πεγψλ εηζνδήκαηνο: ηα κεηαλαζηεπηηθά εκβάζκαηα, ην ηνπξηζηηθφ ζπλάιιαγκα θαη ηηο εηζπξάμεηο απφ ηελ εκπνξηθή λαπηηιία. Σελ πεξίνδν 1951-1980 πεξίπνπ 12% ησλ Διιήλσλ πήξαλ ην δξφκν ηεο κεηαλάζηεπζεο θπξίσο πξνο Γεξκαλία, Καλαδά θαη Απζηξαιία. Δλδεηθηηθά, έσο ην 1970 ε Μειβνχξλε ήηαλ ε πφιε κε ηνλ κεγαιχηεξν ειιεληθφ πιεζπζκφ 11. Ζ εηζξνή κεηαλαζηεπηηθψλ εκβαζκάησλ ηζνξξφπεζε ην ηζνδχγην πιεξσκψλ θαη ελίζρπζε ηελ εζληθφ-ινγηζηηθή ηαπηφηεηα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο. ηε δεθαεηία ηνπ 50, ε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ζηελ Διιάδα βξίζθεηαη ζε θάζε αθκήο ιφγσ θπξίσο ηεο αλφδνπ ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ζηελ Δπξψπε θαη ηελ βειηίσζε ησλ κέζσλ κεηαθνξάο. Σέινο, ηελ πεξίνδν πνπ κειεηάκε, ην ειιεληθφ εκπνξηθφ λαπηηθφ κεγεζχλεηαη θαη απνθηά θπξίαξρν δηεζλή ξφιν. ε απηή ηελ εμέιημε ζπληέιεζαλ ε θαηαζθεπή πνιιψλ δεμακελφπινησλ πνπ θπθινθνξνχζαλ σζηφζν κε μέλε ζεκαία θαη ε αγνξά κε επλντθνχο φξνπο πνιιψλ ακεξηθαληθψλ θνξηεγψλ- πινίσλ πνπ θαηαζθεπάζηεθαλ θαηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν ( ηα πινία «Λίκπεξηη»). Μεηά απφ κηα θξίζε ην 1951-1952,πνπ ζεσξήζεθε κεηαβαηηθή πεξίνδνο, ε ειιεληθή νηθνλνκία νδεγείηαη ζε ηξνρηά αλάπηπμεο θάησ απφ ηηο ζπλζήθεο πνπ αλαθέξζεθαλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο θπβεξλεηηθέο πνιηηηθέο πνπ πηνζεηήζεθαλ απφ ην 1953. Ζ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο εηθνζαεηίαο πνπ αθνινχζεζε ζεσξήζεθε έλα νηθνλνκηθφ ζαχκα αλ ππνινγίζεη θαλείο θάπνηεο επηθξαηνχζεο αξλεηηθέο ζπλζήθεο. Ζ Διιεληθή νηθνλνκία είρε ιαβσζεί απφ ηνπο πνιέκνπο αιιά θαη ηελ πνιηηηθή αλαηαξαρή ηεο πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ θαη έηζη ε δεθαεηία ηνπ 50 απνηέιεζε κία πεξίνδν αλαζπγθξφηεζεο θαη αλφξζσζεο ηεο ρψξαο. Άιιε αξλεηηθή φςε ηεο πεξηφδνπ απνηειεί ε άληζε πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε αιιά θαη νη κεγάιεο δαπάλεο ηνπ 10 Βεξγφπνπινο Κ. (1986), ζει. 62. 11 Clogg R., (2002), ζει. 174. 15
Κξαηηθνχ Πξνυπνινγηζκνχ γηα ακπληηθνχο ζθνπνχο ιφγσ ηνπ Κππξηαθνχ πξνβιήκαηνο θαη ηεο ζρέζεο κε ηελ Σνπξθία. 1. ΠΔΡΗΟΓΟ 1950-1961 θνπφο ησλ θπβεξλεηηθψλ πνιηηηθψλ εθείλε ηελ πεξίνδν ήηαλ ε νηθνλνκηθή ζηαζεξφηεηα κέζσ ηζνζθειηζκέλσλ πξνυπνινγηζκψλ θαη ε βειηίσζε ηεο ζέζεο ηεο ειιεληθήο αγνξάο ζηα πιαίζηα ηνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ. Ζ ππνηίκεζε ηεο δξαρκήο έλαληη ηνπ δνιαξίνπ ην 1953 θαηά 50% απνηέιεζε έλα βαζηθφ εξγαιείν πνπ ηζρπξνπνίεζε ην εζληθφ λφκηζκα θαη ζε ζπλδπαζκφ κε κηα ζθηθηή λνκηζκαηηθή πνιηηηθή ηφλσζε ηηο εηζαγσγέο, ηελ θαηαλάισζε θαη ηελ απνηακίεπζε θαη έδσζε ψζεζε ζηελ αγνξά. Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε ιεηηνχξγεζαλ θαη ηα κέηξα πξνζέιθπζεο μέλνπ θεθαιαίνπ, κε ην Νφκν 2687/53, θαη θηιειεπζεξνπνίεζεο ηνπ Δκπνξίνπ 12. Έσο ην 1961 είλαη έληνλε ε ζπκβνιή ηνπ θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ ζηελ αλάπηπμε ηνπ ειιεληθνχ θαπηηαιηζκνχ. Δθηφο απφ ηα κέηξα πνπ αλαθέξζεθαλ, ην θξάηνο έδσζε θίλεηξα ζηηο ειιεληθέο επηρεηξήζεηο λα πξνσζήζνπλ ηηο εμαγσγέο ηνπο θαη λα πξνσζήζνπλ επελδπηηθά ζρέδηα εληζρχνληαο ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα (Νφκνη 2681/1953, 4171/1961) 13. Δπηπιένλ εθαξκφζηεθαλ αξθεηά κέηξα αλαθνξηθά κε παξαγσγηθέο πξσηνβνπιίεο θαη ελίζρπζε ηεο εθβηνκεράληζεο. ε απηά ηα κέηξα πεξηιακβάλνληαη ε ίδξπζε ηνπ Οξγαληζκνχ Υξεκαηνδφηεζεο Οηθνλνκηθήο Αλαπηχμεσο (ΟΥΟΑ) ην 1954 θαη ηνπ Οξγαληζκνχ Βηνκεραληθήο Αλαπηχμεσο (ΟΒΑ). εκαληηθή ήηαλ θαη ε θξαηηθή παξέκβαζε κε κέηξα ραιάξσζεο ησλ ηξαπεδηθψλ ειέγρσλ πνπ αλαδσνγφλεζαλ ηνπο κεραληζκνχο ηεο αγνξάο. Ζ έληνλε παξνπζία ηνπ θξάηνπο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία γίλεηαη θαλεξή θαη απφ ηνπο αξηζκνχο, αθνχ, ην 1959, ην 34% ησλ θεθαιαίσλ ησλ βηνκεραληθψλ επηρεηξήζεσλ αλήθε ζην θξάηνο θαη ζηαδηαθά ν ιφγνο θξαηηθψλ δαπαλψλ πξνο ΑΔΠ απμαλφηαλ. Ο κέζνο εηήζηνο ξπζκφο αλάπηπμεο ηνπ ΑΔΠ ηελ πεξίνδν 1950-1961 αλέξρεηαη ζε 6,5% θαη θαηαηάζζεη ηελ Διιάδα ζηηο πςειφηεξεο ζέζεηο αλάκεζα ζε ρψξεο ηεο Δπξψπεο αιιά θαη ηελ ΖΠΑ θαη ηελ Ηαπσλία. Ζ κέζε ηηκή ηεο κεγέζπλζεο ηνπ θαηά 12 Παπαλαγηψηνπ Μ.(2010), ζει. 23 13 Καδάθνο Π.(2001) ζει. 173. 16
θεθαιή εηζνδήκαηνο ήηαλ 5,5%, ελδεηθηηθφ ηεο βειηίσζεο ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ηεο ρψξαο πνπ έγηλε αλάινγν άιισλ ρσξψλ φπσο Απζηξία, Γπηηθή Γεξκαλία, Ηηαιία. εκαληηθή έλδεημε πξννπηηθψλ αλάπηπμεο απνηειεί θαη ε αχμεζε ησλ αθαζάξηζησλ επελδχζεσλ πάγηνπ θεθαιαίνπ σο πνζνζηφ ηνπ ΑΔΠ, απφ 16,2%, ην 1948, ζε 22,5% ην 1960 14. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ησλ επελδχζεσλ θαηεπζπλφηαλ ζε θηίξηα θαη ινηπέο θαηαζθεπέο ζε πνζνζηφ πεξίπνπ 70,7%. Γηθαηνινγεκέλα, ινηπφλ, ραξαθηεξίζηεθε ε νηθνδνκή ε «αηκνκεραλή ηεο αλάπηπμεο» ηεο ρψξαο 15. Ζ ζπκκεηνρή ησλ κεηαθνξψλ ζηηο επελδχζεηο ήηαλ επίζεο ζεκαληηθή ζε πνζνζηφ 29,4% 16. Πίνακας 2: Μέζε Δηήζηα Αύμεζε ηνπ πλνιηθνύ θαη Καηά Κεθαιή Δηζνδήκαηνο γηα ηα έηε 1950-1961. Υώξα Απζηξία Βέιγην Γαιιία Γαλία Γπηηθή Γεξκαλία Διιάδα Ζλσκέλν Βαζίιεην Ηηαιία Ννξβεγία Οιιαλδία Μέζε εηήζηα αύμεζε ΑΔΠ % (ζε ηηκέο 1954) 5,8 2,9 4,4 3,4 7,5 6,5 2,4 6,3 3,8 4,7 Μέζε εηήζηα αύμεζε θαηά θεθαιή εηζνδήκαηνο 5,6 2,3 3,5 2,6 6,3 5,5 2,0 5,6 2,5 3,4 Μεηαβνιή ζην πλνιηθό θαη Καηά Κεθαιή Δηζόδεκα 1950-1961/ Πηγή: Ενιώηαο Ξ. (1964) από Καδάθνο Π. ζνλ αθνξά ζηνπο θιάδνπο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο, άξρηζαλ λα ζπληεινχληαη δηαξζξσηηθέο κεηαβνιέο. ηελ αξρή ηεο πεξηφδνπ ν αγξνηηθφο ηνκέαο θπξηαξρνχζε θαζψο, ελδεηθηηθά, ην 32,1% ηνπ εζληθνχ εηζνδήκαηνο ην 1950 αληηζηνηρνχζε ζην αγξνηηθφ εηζφδεκα έλαληη φισλ ησλ άιισλ κηζζψλ θαη πξνζφδσλ. Ζ ζπκκεηνρή ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα ζην ΑΔΠ κεηψζεθε, σζηφζν, απφ 27,8% ην 1950 ζε 23,1% ην 1960 αλ θαη εθαξκφζηεθαλ αξθεηά κέηξα θαη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο πνπ αχμεζαλ ηελ παξαγσγηθφηεηα (απνμεξαληηθά έξγα, 14 Καδάθνο Π. (2001), ζει. 185. 15 Παπαειίαο Θ. (1996), ζει. 42. 16 Αγαπεηφο Σ. (1997), ζει. 60. 17
ρξήζε ειθπζηήξσλ, δηεχξπλζε αξδεπφκελσλ εθηάζεσλ) 17. Ο βηνκεραληθφο θιάδνο άξρηζε λα θεξδίδεη έδαθνο θαζψο νη ξπζκνί κεηαβνιήο ήηαλ απμαλφκελνη, θπξίσο ιφγσ ησλ κέηξσλ γηα ηελ πξνψζεζε ηεο εθβηνκεράληζεο. Παξφκνηα εμέιημε παξαηεξείηαη θαη ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα κε απμεκέλε δξαζηεξηφηεηα ζηνλ εκπνξηθφ θαη ηνπξηζηηθφ θιάδν θαη ζηνλ θιάδν ηεο εκπνξηθήο λαπηηιίαο. Απφδεημε ηεο κεγέζπλζεο ηνπ ηνκέα απηνχ κπνξεί λα απνηειέζεη θαη ε κεγάιε ζπκκεηνρή ησλ άδεισλ πφξσλ ζην ηζνδχγην ηξερνπζψλ ζπλαιιαγψλ, φπνπ απφ 7,5%, ην 1954, απμήζεθε ζε 12,5%, ην 1963. 2. ΠΔΡΗΟΓΟ 1961-1970 Σελ πξνεγνχκελε δεθαεηία επηηεχρζεθε ε κεηαπνιεκηθή αλαζπγθξφηεζε θαη ηέζεθαλ ηα ζεκέιηα γηα νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο. Οη πνιχ ηθαλνπνηεηηθέο νηθνλνκηθέο επηδφζεηο σζηφζν αλαραηηίζηεθαλ ειαθξψο ζε κηα κηθξή πεξίνδν θξίζεο (1961-1962), ιφγσ δηαξζξσηηθψλ θαη άιισλ πξνβιεκάησλ πνπ δελ εμαιείθζεθαλ ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν. Δλδεηθηηθά αλαθέξεηαη ε αληζνξξνπία ζην εκπνξηθφ ηζνδχγην θαη ηζνδχγην θίλεζεο θεθαιαίνπ εθφζνλ πξνσζήζεθαλ ηδηαίηεξα νη μέλεο επελδχζεηο θαη νη εηζαγσγέο ππεξίζρπαλ ησλ εμαγσγψλ. Απηή ε θξίζε επέθεξε αιιαγή ζηηο νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο πνπ νδήγεζαλ απφ ην 1962 ζε κηα θάζε αικαηψδνπο αλάπηπμεο κε νηθνλνκηθέο επηδφζεηο λα μεπεξλνχλ ζε ηηκέο απηέο ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο. Οη νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο πηνζεηνχλ πεξηζζφηεξν ηηο θευλζηαλέο ζεσξίεο θαη απνθιίλνπλ απφ ηνλ πξνεγνχκελν ζηφρν ηεο λνκηζκαηηθήο ζηαζεξφηεηαο, πξνζαλαηνιηδφκελεο ζηελ επέθηαζε ηεο αγνξαζηηθήο δχλακεο, ηελ ηφλσζε ηνπ βηνκεραληθνχ θιάδνπ θαη ηελ κείσζε ησλ αληζνηήησλ. Δθαξκφδεηαη, ινηπφλ, «ραιαξφηεξε εηζνδεκαηηθή, δεκνζηνλνκηθή θαη πηζησηηθή πνιηηηθή» 18. Γίλεηαη έκθαζε ζηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία θαη παξακεξίδεηαη ζε έλα βαζκφ ν θξαηηθφο παξεκβαηηζκφο. Απηφ απνδεηθλχεηαη απφ ην θαηά πνιχ κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ ηδησηηθψλ δαπαλψλ απφ ηηο θξαηηθέο δαπάλεο ζην ζχλνιν. Σελ δεθαεηία πνπ κειεηάκε νη θξαηηθέο δαπάλεο αληηζηνηρνχζαλ ζην πεξίπνπ 24% ηνπ ΑΔΠ. Έλα άιιν 17 Αιεμαλδξίδεο Μ. (2006), ζει. 106. 18 Καδάθνο Π. (2001), ζει. 252. 18
ραξαθηεξηζηηθφ ησλ νηθνλνκηθψλ ζηξαηεγηθψλ ηεο πεξηφδνπ απηήο είλαη ην κεγαιχηεξν άλνηγκα ζηηο δηεζλείο αγνξέο κε ηελ πξνψζεζε ησλ εμαγσγψλ θάηη βέβαηα πνπ ελζαξξχλεηαη απφ ηελ πκθσλία χλδεζεο κε ηελ ΔΟΚ ην 1961. Πίνακας 3 ΈΣΟ Ρπζκόο Αλάπηπμεο % Πιεζωξηζκόο % Αλεξγία% 1961 13,2 1,8 5,9 1962 1963 1964 1965 0,4 11,8 9,4 10,8-0,3 3,0 0,9 3,0 5,1 5,0 4,6 4,8 1966 6,5 4,9 5,0 1967 1968 1969 1970 5,7 7,2 11,6 8,9 1,7 0,3 2,5 3,0 4,4 5,6 5,2 4,2 Ρπζκόο Αλάπηπμεο, Πιεζωξηζκόο, Αλεξγία % 1961-1967 Πηγή: ΤΠΔΘΟ από Καδάθνο Π. Οη ξπζκνί νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο βξίζθνληαη ζε πςειά επίπεδα θαη δίλνπλ πξνβάδηζκά ζηελ Διιάδα αλάκεζα ζε άιιεο ρψξεο, κε εμαίξεζε ηελ Ηαπσλία θαη ηελ Ηζπαλία 19. ηαδηαθά παξαηεξείηαη θαη κηα άλνδνο ζηνπο ξπζκνχο κεηαβνιήο ηνπ δείθηε ηηκψλ ηνπ θαηαλαισηή, κε αξθεηέο βέβαηα κηθξέο δηαθπκάλζεηο, πνπ νθείιεηαη ζηηο πνιηηηθέο ηφλσζεο ηεο ελεξγνχο δεηήζεσο ζχκθσλα κε ηα θευλζηαλά κνληέια. Σν θαηά θεθαιήλ ΑΔΠ αθνινπζνχζε φιε απηή ηελ πεξίνδν απμεηηθή πνξεία ψζπνπ ην 1970 έθηαζε ζηα 1.280 δνιάξηα. Σν πνζνζηφ ηεο αλεξγίαο θπκαίλεηαη θαηά κέζν φξν ζην πνζνζηφ ηνπ 4,9%. Ο ξπζκφο αχμεζεο ησλ επελδχζεσλ πάγηνπ θεθαιαίνπ, ηελ δεθαεηία 1961-1970, θπκάλζεθε θαηά κέζν φξν ζην 9,3 % 20. Σν εκπνξηθφ έιιεηκκα ζεκείσζε ζεκαληηθή άλνδν, κε ηηο εηζαγσγέο λα ππεξβαίλνπλ ηηο εμαγσγέο, ην 1972, θαηά 40.912 εθαη. δξαρκέο 21 αλ θαη ν εηήζηνο ξπζκφο αλφδνπ ησλ εμαγσγψλ ηελ δεθαεηία απηή ήηαλ 14,1%. Σν επίπεδν ηνπ κέζνπ 19 Παπαλαγηψηνπ Μ.(2010), ζει. 25 20 Αγαπεηφο Σ. (1997), ζει. 56 21 Αγαπεηφο Σ. (1997), ζει. 100 19
πξαγκαηηθνχ κηζζνχ απμήζεθε ζε πνζνζηφ 12,3 %, ην 1964. Ζ παξαγσγηθφηεηα εξγαζία επίζεο θπκαηλφηαλ ζε πςειά επίπεδα. Σελ δεθαεηία απηή ν ξπζκφο αλαπηχμεσο ηεο νηθνλνκίαο αλεμαξηεηνπνηήζεθε απφ ηνλ αγξνηηθφ ηνκέα ζε ζρέζε κε ηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο ζε πνζνζηφ 18,2 % ηνπ ΑΔΠ. Χζηφζν ε παξνπζία ηνπ αγξνηηθνχ θιάδνπ είλαη ζεκαληηθή αλαινγηθά κε άιιεο ρψξεο ηεο Δπξψπεο πνπ ην πνζνζηφ ηνπ βξίζθεηαη θάησ απφ 8% ηνπ ΑΔΠ. Ζ εηζνδεκαηηθή πνιηηηθή ηνπ 64 έδσζε ζηα εηζνδήκαηα θαηεχζπλζε ζηελ βηνκεραληθή παξαγσγή ε νπνία παξνπζηάδεη κέζν εηήζην ξπζκφ κεγέζπλζεο 10,8%. Ζ επεθηαηηθή πνιηηηθή επλφεζε ζαθψο ηελ κεηαπνηεηηθή βηνκεραλία ε νπνία παίξλεη ην πξνβάδηζκα απφ ηνλ πξσηνγελή ηνκέα. Ζ Διιεληθή κεηαπνηεηηθή βηνκεραλία θαηαιακβάλεη κηα απφ ηηο πξψηεο ζέζεηο κεηαμχ ησλ ρσξψλ ηνπ ΟΟΑ αλαθνξηθά κε ηνπο ξπζκνχο αλάπηπμήο ηεο. Ζ ζπκβνιή ηνπ κεηαπνηεηηθνχ θιάδνπ ζην ΑΔΠ απφ 14,3%, ην 1960, έθηαζε ζην 21%, ην 1973. Ο ηξηηνγελήο ηνκέαο παξαγσγήο ζπλερίδεη λα δηνγθψλεηαη κε απμεκέλεο δξαζηεξηφηεηεο ζην εκπφξην, κέζσ ηεο απμεκέλεο δήηεζεο εγρψξησλ θαη εηζαγφκελσλ πξντφλησλ, θαη ζηνλ ηνπξηζκφ ιφγσ παξνρήο απμεκέλσλ πηζηψζεσλ ζηνλ ζπγθεθξηκέλν θιάδν. Έλα άιιν γλψξηζκα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο ηελ πεξίνδν ππφ κειέηε, απνηειεί ε έληνλε αζηηθνπνίεζε θαη νη πεξηθεξεηαθέο αληζφηεηεο. Μεηαμχ ηνπ 1965 θαη 1975 ν αζηηθφο πιεζπζκφο απμάλεη θαηά 2,5%. Σν 1970 ην πνζνζηφ ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ ήηαλ 53% ελψ ν πιεζπζκφο ηεο ππαίζξνπ ήηαλ κφιηο 35%. Σελ δεθαεηία 1961-1970, ε επξχηεξε πεξηνρή ηεο Αηηηθήο ζπγθέληξσλε ην 60% ηεο βηνκεραληθήο απαζρφιεζεο ελψ ν πιεζπζκφο ηεο απμήζεθε θαηά 37%. Σν κέζν θαηά θεθαιήλ εηζφδεκα ζηελ Αζήλα ήηαλ δηπιάζην απφ φηη ζηελ πεξηθέξεηα 22. Αξθεηά απφ ηα κέηξα πνπ εθαξκφζηεθαλ ηελ πεξίνδν απηή είραλ ζηφρν ηελ κείσζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο άληζεο πεξηθεξεηαθήο αλάπηπμεο. ε γεληθέο γξακκέο, ηελ εηθνζαεηία 1960-1970, ε Διιεληθή νηθνλνκία θαηάθεξε λα αλαζπγθξνηεζεί απφ ηηο ζνβαξέο θνηλσληθφ-νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο επηπηψζεηο ησλ δηεζλψλ θαη εζληθψλ εμειίμεσλ πνπ έιαβαλ κέξνο ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν. Ο ειιεληθφο θαπηηαιηζκφο αλαδηπιψζεθε θαη κπήθε ζε αικαηψδε ηξνρηά. Με θξηηήξην δηάθνξνπο θξίζηκνπο αλαπηπμηαθνχο δείθηεο φπσο ε αχμεζε ηνπ εζληθνχ 22 Καδάθνο Π. (2001), ζει. 228. 20
εηζνδήκαηνο, ησλ επελδχζεσλ, ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ θαη ε ζπκκεηνρή ηεο βηνκεραλίαο ζηελ παξαγσγή, ε Διιάδα αλαδείρζεθε ζε κηα απφ ηεο «Νέεο Βηνκεραληθέο Υψξεο» 23. Απηή ε εμειηθηηθή πνξεία ζα αλαθνπεί κε ηελ πεηξειατθή θξίζε ηνπ 1973. 23 Γηαλλίηζεο Σ. (1986), ζει. 245. 21
III. ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΒΗΟΜΖΥΑΝΗΑ 1950-1970 Οη ζθνπνί ηεο παξνχζαο έξεπλαο απαηηνχλ ηελ ιεπηνκεξέζηεξε πξνζέγγηζε ηεο εμέιημεο ηνπ βηνκεραληθνχ θιάδνπ θαηά ηελ πεξίνδν 1950-1970. Με ηνλ φξν βηνκεραλία ελλννχκε φιν ηνλ δεπηεξνγελή ηνκέα κε ηέζζεξηο θχξηνπο ηνκείο: ηα νξπρεία, ηε κεηαπνίεζε, ηηο επηρεηξήζεηο λεξνχ-ειεθηξηζκνχ- θσηαεξίνπ θαη ηηο θαηαζθεπέο. Σελ πεξίνδν απηή, παξαηεξείηαη επηηάρπλζε ηεο αλάπηπμεο ηνπ δεπηεξνγελνχο ηνκέα πνπ νδεγεί ζε πξσηφγλσξεο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ησλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ κε ηελ εθηφπηζε ηνπ κέρξη ηφηε θπξίαξρνπ αγξνηηθνχ ηνκέα. Ο δεπηεξνγελήο θιάδνο θαζηζηά έληνλε ηελ παξνπζία ηνπ θαζψο αληηπξνζψπεπε ην 20% ηνπ ΑΔΠ ην 1950, ην 25,9% ην 1960 θαη ην 31,4% ηνπ ΑΔΠ ην 1970. Χζηφζν, ε Διιάδα θπκαηλφηαλ ζε ρακειά επίπεδα ζπγθξηηηθά κε ηηο αληαγσλίζηξηεο Δπξσπατθέο ρψξεο πνπ ην αληίζηνηρν πνζνζηφ ήηαλ πάλσ απφ 40%. Ζ εθβηνκεράληζε ζηεξίρζεθε ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ επεκεξία ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο κέζσ ηεο εηζξνήο ζπλαιιάγκαηνο θαη άκεζσλ μέλσλ επελδχζεσλ. Α. ΓΗΑΡΘΡΧΖ ΚΑΗ ΜΔΓΔΘΟ ΒΗΟΜΖΥΑΝΗΚΟΤ ΚΛΑΓΟΤ Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηεο βηνκεραληθήο παξαγσγήο ζπλαπνηεινχλ ν ηνκέαο ηεο κεηαπνίεζεο θαη ησλ θαηαζθεπψλ θαηά ηελ πεξίνδν 1950-1970. Με ην πέξαζκα ηεο εηθνζαεηίαο παξαηεξείηαη κηα ειαθξψο κεηνχκελε ηάζε ηνπ ηνκέα ησλ θαηαζθεπψλ πνπ αθήλεη ρψξν γηα κηα ζρεηηθή αχμεζε ζην ηνκέα ησλ νξπρείσλ θαη ηνπ ειεθηξηζκνχ-θσηαεξίνπ-λεξνχ. Χζηφζν δελ εληνπίδνληαη έληνλεο αιιαγέο ζην εζσηεξηθφ ηνπ βηνκεραληθνχ θιάδνπ. Γιάγραμμα 1: Βιομητανική Γιάρθρωζη 1950, 1970 Πεγή: ΔΤΔ, Δζληθνί Λνγαξηαζκνί από Παπαειίαο Θ.(1996) 22
Ο βηνκεραληθφο θιάδνο απαξηίδεηαη θαηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ απφ κηθξέο ή κεζαίεο επηρεηξήζεηο κε ρακειφ κέζν φξν απαζρνινχκελσλ. Ο αξηζκφο ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ απαζρνινχζαλ πάλσ απφ 100 άηνκα ήηαλ πεξηνξηζκέλνο. πγθεθξηκέλα, ην 1958, ην 84,9% ηεο απαζρφιεζεο ήηαλ απνξξνθεκέλν ζε επηρεηξήζεηο κε αξηζκφ απαζρνινχκελσλ θάησ απφ 5 άηνκα, ελψ ην αληίζηνηρν πνζνζηφ ζε επηρεηξήζεηο άλσ ησλ 100 απαζρνινχκελσλ ήηαλ 0,3%. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ησλ βηνκεραληθψλ επηρεηξήζεσλ πξφθεηηαη γηα νηθνγελεηαθέο - αηνκηθέο κνλάδεο. Οη πέληε θιάδνη κε ηνλ κεγαιχηεξν βαζκφ εμσζηξέθεηαο είλαη: ηα δηπιηζηήξηα, ηα ρεκηθά πξντφληα ε βαζηθή κεηαιινπξγία θαη ηα λαππεγεία 24. Β. ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΑΝΑ ΣΟΜΔΑ 1. ΟΡΤΥΔΗΑ Ο ηνκέαο ησλ νξπρείσλ-κεηαιιείσλ αχμεζε ζεκαληηθά ηελ ζπκκεηνρή ηνπ ζην ΑΔΠ θαηά ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν κε ξπζκφ αλαπηχμεσο κεγαιχηεξν απφ 8,5%. Ζ εμέιημε απηή νθείιεηαη θπξίσο ζηελ απμεκέλε δήηεζε απφ ην εμσηεξηθφ θαη ηελ απμεκέλε ρξήζε ιηγληηψλ ζηελ παξαγσγή ειεθηξηθήο ελέξγεηαο 25. εκαληηθφ παξάγνληα απνηέιεζε θαη ην γεγνλφο φηη ζηα πιαίζηα ηεο κεηαπνιεκηθήο αλαζπγθξφηεζεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ πνιιά έξγα ππνδνκήο (δξφκνη, ζηδεξφδξνκνη θηι.) θαη φηη εθηνμεχηεθε ν ηνκέαο ηεο νηθνδνκήο νδεγψληαο ζε απμεκέλε δήηεζε ιαηνκηθψλ πξντφλησλ. εκαληηθέο παξαγσγηθέο κνλάδεο πνπ ζπγθξνηήζεθαλ ηελ πεξίνδν απηή είλαη ην ιηγληησξπρείν Αιηβεξίνπ, Πηνιεκαΐδαο θαη Μεγαινπφιεσο. Οπζηαζηηθή ήηαλ ε ζπκβνιή ζην εκπνξηθφ ηζνδχγην ησλ εμαγσγψλ βσμίηε, νη νπνίεο ην 1952 αλέξρνληαλ ζε 301 ρηιηάδεο ηφλνπο ελψ ην 1965 απμήζεθαλ ζε 1.150 ρηιηάδεο ηφλνπο. Ζ αλάπηπμε ηνπ ηνκέα απηνχ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θαηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο επηηφπηα εθκεηάιιεπζε ηεο παξαγσγήο ηφλσζε ηελ απαζρφιεζε. 24 Βεξγφπνπινο Κ. (1986), ζει. 72. 25 Αγαπεηφο Σ. (1997), ζει. 76. 23
2. ΜΔΣΑΠΟΗΖΖ Ο κεηαπνηεηηθφο θιάδνο ζαθψο θαηέρεη ηα ελία ζηνλ δεπηεξνγελή ηνκέα θαζψο πεξηιακβάλεη ην επξχηεξν θάζκα παξαγσγηθψλ κνλάδσλ. Ζ ζπκκεηνρή ηνπ εηζνδήκαηνο απφ ηελ κεηαπνίεζε ζην ΑΔΠ ζεκείσζε απμαλφκελνπο ξπζκνχο αλάπηπμεο, θαζψο ην 1950 αληηζηνηρνχζε ζε 11,7%, ην 1960 ζε 14,3% θαη ην 1970 ζε 19,1%. Ζ αλάπηπμε ζηνλ ηνκέα ηεο κεηαπνίεζεο νθείιεηαη ζηελ απμεκέλε εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή δήηεζε ησλ βηνκεραληθψλ πξντφλησλ. Ζ απαζρφιεζε ζηε κεηαπνίεζε είρε κέζν εηήζην ξπζκφ αχμεζεο 2% θαη ε παξαγσγηθφηεηα 4,4% 26. Ζ εμάξηεζε ηεο κεηαπνίεζεο απφ μέλεο επελδχζεηο κεγεζχλεηαη ξαγδαίσο, θαζψο, ην 1955, απηέο αληηπξνζσπεχνπλ ην 3,4% ησλ ζπλνιηθψλ επελδχζεσλ ζηελ κεηαπνίεζε ελψ ην 1965 ην 31,8%. Σν πνζνζηφ εμαγσγψλ κεηαπνηεηηθψλ πξντφλησλ ζην ζχλνιν εμαγσγψλ αληηζηνηρεί ζε 14,3%, ην 1960. Σν 1958, ην 94,8% ησλ κεηαπνηεηηθψλ θαηαζηεκάησλ απαζρνινχζε θάησ απφ 10 άηνκα ελψ κεηά ην 1958 ν αξηζκφο απηφο κεηψζεθε ζην 93,8% ιφγσ ηεο θαηαζθεπήο ησλ κεγάισλ βηνκεραληθψλ ζπγθξνηεκάησλ. Οη κεηαπνηεηηθέο επηρεηξήζεηο παξνπζηάδνπλ κεγάιν βαζκφ ζπγθέληξσζεο ζηελ πεξηθέξεηα ηεο Αηηηθήο θαη ηεο Θεζζαινλίθεο. Καηά ηελ εηθνζαεηία πνπ κειεηάκε, πξαγκαηνπνηήζεθαλ εζσηεξηθνί δηαξζξσηηθνί κεηαζρεκαηηζκνί ζηνλ ηνκέα ηεο κεηαπνίεζεο πνπ ζεκαηνδνηνχλ ηελ κεηαζηξνθή απφ ηελ «ειαθξηά» βηνκεραλία ζηελ «βαξηά» βηνκεραλία. Οη επηκέξνπο θιάδνη ησλ ρεκηθψλ, ηεο βαζηθήο κεηαιινπξγίαο θαη ηεο θαηαζθεπήο κεηαθνξηθψλ κέζσλ απνθηνχλ πξνβάδηζκα έλαληη ησλ πην παξαδνζηαθψλ θιάδσλ ησλ ηξνθίκσλ, πνηψλ, θαπλνχ, πθαληνπξγίαο θαη έλδπζεο πνπ θπξηαξρνχζαλ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα. Κάηη αληίζηνηρν ζπκβαίλεη θαη ζηελ αλαινγία εμαγσγήο απηψλ ησλ πξντφλησλ. χκθσλα κε ηνλ θαζεγεηή Κνπηζνπκάξε 27, απηή ε κεηαζηξνθή ζεκαηνδνηεί ην «δεύηεξν ζηάδην βηνκεραληθήο αλάπηπμεο ην νπνίν ζα ραξαθηήξηδε κηα επλνϊθόηεξε ηζνξξνπία αλάκεζα ζε θαηαλαιωηηθά θαη θεθαιαηνπρηθά αγαζά ζην ζύλνιν ηεο κεηαπνηεηηθήο βηνκεραληθήο παξαγωγήο». 26 Αγαπεηφο Σ. (1997), ζει. 79 27 Καδάθνο Π. (2001), ζει. 188 24
Πίνακας 4: Γηαξζξωηηθέο αιιαγέο ζηε ζύλζεζε ηεο κεηαπνίεζεο (% επί ηνπ ζπλόινπ) Ζτοσ 1953 1963 Επιμζρουσ κλάδοι Σρόφιμα-ποτά καπνόσ 26,8 Τφάςματα 17,9 Ένδυςη και Τποδήματα 16,8 Χημικά 4,2 Βαςική Μεταλλουργία 0,6 Μηχανική 12,3 Μεταφορικόσ εξοπλιςμόσ 3,8 22,3 14,8 11,6 7,8 1,7 13,2 6,6 Γηαξζξωηηθέο αιιαγέο ζηελ κεηαπνίεζε Πηγή: Freris A. F., The Greek Economy in the Twentieth Century, Croom Helm, London and Syndey, 1986 από Καδάθνο Π. Σελ πεξίνδν 1950-1970, δεκηνπξγήζεθαλ ζεκαληηθά βηνκεραληθά ζπγθξνηήκαηα φπσο 28 : ηα Διιεληθά Γηπιηζηήξηα ηα Διιεληθά Ναππεγεία ε εηαηξεία θαηαζθεπήο ακαμσκάησλ ΒΗΑΜΑΞ ε εηαηξεία θαηαζθεπήο ειαζηηθψλ Pirelli ζηελ Πάηξα ε εηαηξεία θαηαζθεπήο Πνιπζηεξίλεο DOW CHEMICAL ζην Λαχξην ε εηαηξεία ειεθηξηθψλ ζπζθεπψλ PHILIPS ε θξαηηθή εηαηξεία "Διιεληθή Βηνκεραλία Εαράξεσο" ζηελ Λάξηζα, ηηο έξξεο θαη ηελ Ξάλζε ε θξαηηθή εηαηξεία αδσηνχρσλ ιηπαζκάησλ ζηελ Πηνιεκαΐδα ε εηαηξεία παξαγσγήο θσζθνξηθψλ ιηπαζκάησλ ζηε Νέα Καξβάιε εηαηξεία ΛΑΡΚΟ εξγνζηάζην αινπκηλίνπ ζηνπο Γειθνχο Δπίζεο κέζσ ζχκβαζεο κεηαμχ ηνπ θξάηνπο θαη ηεο θνηλνπξαμίαο ESSO-PAPAS ηδξχζεθαλ ζηελ Θεζζαινλίθε νη εμήο βηνκεραληθέο κνλάδεο: δηπιηζηήξηα 28 Αιεμαλδξίδεο Μ. (2006), ζει.138. 25
εξγνζηάζην παξαγσγήο ακκσλίαο εξγνζηάζην πεηξνρεκηθψλ. 3. ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΗ ΖΛΔΚΣΡΗΜΟΤ-ΦΧΣΟΑΔΡΊΟΤ-ΝΔΡΟΤ Ζ ζπκκεηνρή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ επηρεηξήζεσλ κεηαβιήζεθε απφ 3% ηνπ ζπλνιηθνχ δεπηεξνγελνχο ηνκέα, ην 1950, ζε 6%, ην 1970. Ζ αχμεζε πξαγκαηνπνηήζεθε γηα λα ηθαλνπνηήζεη ηηο νινέλα απμαλφκελεο αλάγθεο ησλ λνηθνθπξηψλ θαη ησλ βηνκεραληψλ. Δηδηθά ηελ δεθαεηία ηνπ 60 πνπ ηέζεθαλ ζε ιεηηνπξγία κεγάια βηνκεραληθά ειεθηξνβφξα ζπγθξνηήκαηα ( Αινπκίληνλ ηεο Διιάδνο Α.Δ., Λάξθν, Esso-Parras θηι.), νη αλάγθεο γηα ειεθηξηθή ελέξγεηα εθηνμεχηεθαλ. 4. ΚΑΣΑΚΔΤΔ Οη δξαζηεξηφηεηεο ζηνλ ηνκέα ησλ θαηαζθεπψλ επεθηάζεθαλ κε γξήγνξνπο ξπζκνχο θαηά ηελ εηθνζαεηία 1950-1970. Ζ ελζάξξπλζε ηνπ ηνκέα απηνχ κέζσ απμεκέλσλ θξαηηθψλ δαπαλψλ πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ζε πεξηφδνπο αλαζπγθξφηεζεο, ηδηαίηεξα φηαλ έρνπλ πξνεγεζεί πιηθέο θαηαζηξνθέο απφ πνιεκηθέο δηακάρεο. Απνηειεί έλα ζεκαληηθφ εξγαιείν πνιηηηθήο γηα ηελ αλαδσνγφλεζε ηεο νηθνλνκίαο. Γ. ΠΡΟΒΛΖΜΑΣΑ ΒΗΟΜΖΥΑΝΗΚΟΤ ΚΛΑΓΟΤ Ζ Διιεληθή Βηνκεραλία παξά ηελ αλάπηπμε πνπ παξνπζηάδεη ηελ εηθνζαεηία πνπ κειεηάκε ραξαθηεξίδεηαη απφ θάπνηα δηαξζξσηηθά πξνβιήκαηα 29. πσο ήδε έρεη αλαθεξζεί, ν θιάδνο θπξηαξρείηαη απφ επηρεηξήζεηο κηθξνχ ή κεζαίνπ κεγέζνπο. Σν γεγνλφο απηφ δελ είλαη επλντθφ γηα ηελ δηακφξθσζε πξννπηηθψλ πεξαηηέξσ αλάπηπμεο. Οη κηθξνχ κεγέζνπο επηρεηξήζεηο ιεηηνπξγνχλ θάησ απφ ζπλζήθεο πςεινχ θφζηνπο δηφηη δελ αλαπηχζζνπλ θαη δελ αμηνπνηνχλ ηηο νηθνλνκίεο θιίκαθαο πνπ πξνθχπηνπλ απφ απμεκέλν φγθν παξαγσγήο. Απηφ έρεη σο αληίθηππν, ρακειφ βαζκφ ηππνπνίεζεο θαη κηθξφ 29 Παπαειίαο Θ. (1996), ζει. 137. 26
βαζκφ εμεηδίθεπζεο. Χζηφζν, ην κηθξφ κέγεζνο ηεο αγνξάο, ε δχζθνιε πξφζβαζε ησλ κηθξψλ επηρεηξήζεσλ ζε πηζηψζεηο ιφγσ ηνπ κεγαιχηεξνπ θηλδχλνπ, νη αλεπαξθείο ππνδνκέο ηεο ρψξαο θαη ε έιιεηςε επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζπληεξνχλ απηή ηελ θαηάζηαζε. Οη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο βηνκεραληθέο επηρεηξήζεηο έρνπλ νηθνγελεηαθφ ραξαθηήξα. Απηφ ζπλεπάγεηαη ρακειφ επίπεδν εηδίθεπζεο αιιά θαη επηρεηξεκαηηθφηεηαο θαζψο ηα δηνηθεηηθά ζηειέρε ζηεξνχληαη ησλ γλψζεσλ πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα κηα βηψζηκε θαη αληαγσληζηηθή επηρείξεζε. χκθσλα κε ηνλ Βαξβαξέζν 30, ε εηδίθεπζε απνηειεί απαξαίηεην ζπζηαηηθφ γηα ηελ πςειή βηνκεραληθή απφδνζε. Έλα άιιν πξφβιεκα πνπ ζπλδέεηαη ακθίδξνκα κε ηα παξαπάλσ είλαη θαη ε νξηδφληηα αλάπηπμε ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο πνπ νδεγεί ζε κεγάιν βαζκφ εμάξηεζεο ησλ επηρεηξήζεσλ απφ εμσγελείο εηζξνέο θαη άξα ζε πςειφηεξν θφζηνο. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηεο εμαγσγψλ ζηεξίδεηαη ζε παξαδνζηαθά αγαζά κε ρακειή εηζνδεκαηηθή ειαζηηθφηεηα θαη αληαγσληζηηθφηεηα. Πξφθεηηαη γηα έλα θαχιν θχθιν ζηνλ νπνίν θηλείηαη ε βηνκεραλία ζηελ Διιάδα απηή ηελ πεξίνδν πνπ ηελ εκπνδίδεη λα γίλεη πεξηζζφηεξν αληαγσληζηηθή δηεζλψο θαη λα αλαπηπρζεί κε πην γξήγνξνπο ξπζκνχο. Απηά ηα πξνβιήκαηα πξνζαλαηνιίδνπλ πεξηζζφηεξν ηελ βηνκεραλία ζηελ εγρψξηα αγνξά, θαηάζηαζε ε νπνία φκσο εληείλεη ηελ αηηηψδε θαηάζηαζε. Γ. ΒΗΟΜΖΥΑΝΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ Ζ εμέιημε ηεο βηνκεραλίαο νθείιεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ ζχλδεζή ηεο κε ηελ επξχηεξε Δπξσπατθή πνξεία αιιά θαη κε ηηο πνιηηηθέο πνπ πηνζεηήζεθαλ απφ ηηο ειιεληθέο θπβεξλήζεηο ηελ πεξίνδν απηή, κε ζθνπφ λα δψζνπλ ψζεζε ζηελ βηνκεραληθή αλάπηπμε θαη λα επηιχζνπλ ηα δηαξζξσηηθά πξνβιήκαηα ηνπ θιάδνπ. ηα πιαίζηα ηεο επξχηεξεο κεηαξξχζκηζεο ηνπ 1953, κηα ζεκαληηθή πξσηνβνπιία ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο γηα ηελ πξνψζεζε ηεο βηνκεραλίαο ήηαλ ε ςήθηζε ηνπ λφκνπ 2687/1953 γηα ηελ πξνζέιθπζε άκεζσλ μέλσλ επελδχζεσλ κέζσ δηαθφξσλ 30 Αγαπεηφο Σ. (1997), ζει. 87. 27
θηλήηξσλ θαη δηαζθαιίζεσλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, κε ην λφκν απηφ δφζεθαλ θνξνινγηθέο απαιιαγέο γηα ηνπο μέλνπο επελδπηέο, δφζεθαλ εγγπήζεηο γηα δπλαηφηεηα επαλεμαγσγήο ηνπ θεθαιαίνπ κε πεξηνξηζκνχο θαη απνθιείζζεθε ε πεξίπησζε αλαγθαζηηθήο απαιινηξίσζεο ή θξαηηθνπνίεζεο ηεο επέλδπζεο 31. Σελ ίδηα πεξίνδν, ε «λέα αλαπηπμηαθή ζπλαίλεζε» 32 πξνρψξεζε θαη ζε άιιεο πξσηνβνπιίεο φπσο ηελ ζεζκνζέηεζε ηνπ πξνγξακκαηηζκνχ, ηελ ηφλσζε ησλ εζσηεξηθψλ απνηακηεχζεσλ θαη ηελ ραιάξσζε ησλ ηξαπεδηθψλ ειέγρσλ. εκαληηθά ήηαλ επίζεο ηα θίλεηξα πνπ έδσζαλ νη θπβεξλήζεηο γηα λα ελζαξξχλνπλ ηηο ειιεληθέο επηρεηξήζεηο λα πξνσζήζνπλ ηηο εμαγσγέο ψζηε λα ηζνζθειηζηεί ην άληζν εκπνξηθφ ηζνδχγην. Δλδεηθηηθά αλαθέξνληαη νη λφκνη 2681/1953, 4171/ 1961, 4321/1962 θαη 849/1971 κε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηνλ 4171/1961 θαζψο φιεο νη κεγάιεο επηρεηξήζεηο ηνλ εθκεηαιιεχηεθαλ θαη πξνρψξεζαλ ζε κεγάια επελδπηηθά ζρέδηα. Δπηπξνζζέησο, ην θξάηνο επηρεηξεί λα δψζεη ιχζε ζην πξφβιεκα ηεο άληζεο πεξηθεξεηαθήο αλάπηπμεο κε ηελ δεκηνπξγία δηαθφξσλ βηνκεραληθψλ δσλψλ ζην Ζξάθιεην, ηελ Πάηξα, ην Βφιν, ηελ Καβάια θαη ηελ Θεζζαινλίθε. Δθηφο απφ ηηο βηνκεραληθέο δψλεο, ην θξάηνο ηδξχεη αξθεηέο θξαηηθέο εηαηξείεο θαη θνξείο γηα ηελ ελίζρπζε ηεο βηνκεραλίαο. Έηζη, ηδξχνληαη ν Οξγαληζκφο Υξεκαηνδφηεζεο Οηθνλνκηθήο Αλαπηχμεσο (ΟΥΟΑ) θαη ν Οξγαληζκφο Βηνκεραληθήο Αλαπηχμεσο (ΟΒΑ) πνπ αξγφηεξα, ην 1964, ζα ζπγρσλεπηνχλ ζηελ Δζληθή Σξάπεδα Βηνκεραληθήο Αλαπηχμεσο (ΔΣΒΑ) πνπ απνηέιεζε έλα ρξήζηκν εξγαιείν ρξεκαηνδφηεζεο ηεο ειιεληθήο βηνκεραλίαο. ηελ πξνζπάζεηα βειηίσζεο ηεο ειιεληθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ε νπνία βξηζθφηαλ ζε εκβξπηθφ ζηάδην δεκνζηεχηεθε κηα κειέηε ηνπ Κέληξνπ Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Δξεπλψλ (ΚΔΠΔ) γηα ηνπο Έιιελεο βηνκήραλνπο ην 1964. Οπζηαζηηθά αλαπηχζζεη ηξεηο γεληθνχο ηχπνπο βηνκεραληθήο επηρεηξεκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο: ηελ αξρέγνλε, ηελ εκπνξηθή θαη ηελ πξννδεπηηθή 33. 31 Αιεμαλδξίδεο Μ. (2006), ζει.136. 32 Καδάθνο Π. (2001) ζει. 171. 33 Καδάθνο Π.(2001), ζει. 212. 28
IV. ΔΠΗΠΣΧΔΗ ΠΔΣΡΔΛΑΗΚΧΝ ΚΡΗΔΧΝ - ΓΖΜΗΟΤΡΓΗΑ ΠΡΟΒΛΖΜΑΣΗΚΧΝ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΧΝ Α. ΠΔΡΗ ΜΑΤΡΟΤ ΥΡΤΟΤ Μέρξη θαη ηα κέζα ηνπ 18 νπ αηψλα, ε θχξηα πεγή ελέξγεηαο πνπ έδσζε δσή ζηελ Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε ήηαλ ην θάξβνπλν. Σν 1859, ζηελ βνξεηνδπηηθή Πελζπιβαλία, παξαηεξήζεθε έλα ιηπαξφ καχξν ζηξψκα ζην λεξφ θαη έηζη μεθίλεζε ε ιεηηνπξγία ηεο πξψηεο πεηξειαηνπεγήο. Απφ ηφηε, ην αξγφ πεηξέιαην, ηα παξάγσγά ηνπ θαη νη κεραλέο πνπ θηλεί βξίζθνληαη ζηνλ ππξήλα ηεο δπηηθήο θνηλσλίαο. Ζ δπηηθή θνηλσλία θαηαθιχδεηαη απφ πεηξέιαην -κε ηελ Ακεξηθή λα θαηαλαιψλεη 11,36 ιίηξα ηελ εκέξα-, ελψ ρψξεο ηεο Αζίαο θαη ηεο Αθξηθήο δελ ην ρξεζηκνπνηνχλ επξέσο. Ο καχξνο ρξπζφο ζπλδέεηαη κε φιεο ζρεδφλ ηηο εθθάλζεηο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ησλ αλζξψπσλ: ειεθηξηθφ ξεχκα, ζέξκαλζε, απηνθίλεηα, ηξέλα, αεξνπιάλα, πιαζηηθφ, απνξξππαληηθά, ιηπάζκαηα. Ζ λέα απηή κνξθή ελέξγεηαο ζηαδηαθά αληηθαζηζηά ην θάξβνπλν θαζψο, ελδεηθηηθά, πξηλ ην 2 ν Παγθφζκην Πφιεκν, ην θάξβνπλν ήηαλ πεγή γηα ην κηζφ ηεο ελέξγεηαο πνπ θαηαλάισλαλ νη ΖΠΑ, κέρξη ην 1955, γηα ην έλα ηξίην, ελψ, ην 1980, κφιηο ην 29% ηεο παγθφζκηαο θαηαλάισζεο ελέξγεηαο, πξνεξρφηαλ απφ ην θάξβνπλν. ε παγθφζκηα θιίκαθα, ην πεηξέιαην ηξνθνδνηνχζε ηελ θαηαλάισζε ελέξγεηαο ζε πνζνζηφ 13% ην 1925, 29% ην 1950 θαη 44% ην 1980. Σν πεηξέιαην παξνπζίαδε θάπνηα πιενλεθηήκαηα έλαληη ηνπ γαηάλζξαθα φπσο 34 : Έλαο ηφλνο πεηξέιαην παξήγαγε ελέξγεηα φζε 1,4 ηφλνη γαηάλζξαθα Σν πεηξέιαην κεηακνξθψλεηαη ζε δηάθνξα παξάγσγα εχθνια Απνζεθεχεηαη πην εχθνια απφ ηνλ γαηάλζξαθα Ήηαλ πην εχρξεζην απφ ην θάξβνπλν ζηελ θίλεζε ησλ κεηαθνξηθψλ κέζσλ θαη ζηε ζέξκαλζε. Πξηλ λα αξρίζεη ε εμφξπμε ηνπ πεηξειαίνπ, ήηαλ ζακκέλα θάησ απφ ην έδαθνο δπν ηξηζεθαηνκκχξηα βαξέιηα, ζχκθσλα κε ηνπο γεσιφγνπο ηεο Ακεξηθαληθήο Γεσινγηθήο Δπηζεψξεζεο (U.S. Geological Survey) 35. Σν κέγεζνο απηφ πξνθαιεί 34 Κξεκκπδάο Β. (2002), ζει. 392. 35 Shah S. (2004) ζει. 20. 29
δένο θαη θαίλεηαη λα απνηειεί έλδεημε αθζνλίαο. Σν έλα έθην ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο απαζρνιείηαη κε ηελ εμφξπμε πεηξειαίνπ απφ ηηο δηάθνξεο εζηίεο ηνπ, ζην έδαθνο ηεο γεο. Χζηφζν, ε θαηαλάισζε ηνπ αξγνχ πεηξειαίνπ πξαγκαηνπνηείηαη ζε ξπζκνχο πνιχ ηαρχηεξνπο απφ φζν ρξεηάδεηαη γηα λα ζπζζσξεπηεί εθ λένπ, θαηά εθαηφ ρηιηάδεο θνξέο. Ο γεσθπζηθφο King Hubert είρε αλαθνηλψζεη ην 1956, φηη ε θαηλνκεληθά άθζνλε ξνή πεηξειαίνπ ζα έθηαλε ζην δελίζ, ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη χζηεξα ζα αθνινπζνχζε πησηηθή πνξεία 36. Απηφ πξνθάιεζε κηα κεζνπξφζεζκε θξίζε. Ζ ηζηνξία φκσο ηνλ δηέςεπζε, ελ κέξεη, θαζψο, ην ζεκείν peak ηεο παξαγσγήο πεηξειαίνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 2006 ζχκθσλα κε ηνλ Γηεζλή Οξγαληζκφ Δλέξγεηαο 37. Ζ δπηηθή Δπξψπε γλσξίδεη κεγάιε νηθνλνκηθή επεκεξία ηελ πεξίνδν κεηά ηνλ 2 ν Παγθφζκην Πφιεκν, πνπ ζρεηίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ κε ηελ εμφξπμε νινέλα θαη πεξηζζφηεξσλ πνζνηήησλ πεηξειαίνπ. Οη ΖΠΑ ζπληζηνχλ ηελ ρψξα κε ηελ πην αλεπηπγκέλε πεηξέιαην-βηνκεραλία, παγθνζκίσο. Ζ βηνκεραλία ζηνλ ππφινηπν θφζκν γλσξίδεη ξπζκνχο αχμεζεο 10% εηεζίσο, γηα ην δηάζηεκα 1950-1973 38. Σελ πεξίνδν απηή, ε παγθφζκηα δήηεζε πεηξειαίνπ πεληαπιαζηάδεηαη, θαζψο απφ 11 εθαηνκκχξηα βαξέιηα ηελ εκέξα, ην 1950, θηάλεη ζηα 57 εθαη. βαξέιηα ην 1970, ηα κηζά απφ ηα νπνία, πξνέξρνληαλ απφ ηελ Μέζε Αλαηνιή. Δπίζεο, θαηαζθεπάζηεθαλ 1.750 λέα βπηηνθφξα, ρηίζηεθαλ 200 λέα δηπιηζηήξηα, ε απηνθηλεηνβηνκεραλία γλψξηζε άλζηζε κε 2,5 δηζεθαηνκκχξηα λέα απηνθίλεηα λα βγαίλνπλ ζηελ αγνξά θαη νη ελαέξηεο κεηαθνξέο θπξηάξρεζαλ ζηνλ θιάδν ηνπο. Δηθόλα 1:εκαία ΟΠΔΚ/ Πεγή: Βηθηπαηδεία Σν 1960 ηδξχζεθε ν Οξγαληζκφο Δμαγσγψλ Πεηξειαηνπαξαγσγψλ Υσξψλ (ΟΠΔΚ) ζηε Βαγδάηε, κε ρψξεο- κέιε ην Ηξάλ, ην Ηξάθ, Κνπβέηη, ανπδηθή Αξαβία θαη Βελεδνπέια. ηελ ζπλέρεηα πξνζηέζεθαλ θαη άιιεο έμη ρψξεο: Αγθφια, Αιγεξία, Γθακπφλ Ηζεκεξηλφο, Καηάξ, Ληβχε θαη Νηγεξία. Βαζηθφο ζθνπφο ηνπ Οξγαληζκνχ είλαη ε εληαία πεηξειατθή 36 Shah S. (2004) ζει. 56. 37 Βηθηπαηδεία, «Ζ θνξχθσζε ηεο παξαγσγήο Πεηξειαίνπ». 38 Καξακηραειίδνπ Γ.(2007), ζει.8 30
πνιηηηθή κεηαμχ ησλ θξαηψλ κειψλ θαη ε εθαξκνγή κέηξσλ γηα ζηαζεξνπνίεζε ησλ ηηκψλ ηνπ πεηξειαίνπ ζηελ δηεζλή αγνξά, κε ζηφρν ηελ πξνζηαζία ησλ ίδησλ ησλ θξαηψλ κειψλ αιιά θαη ηελ πξνψζεζε κηαο νκαιήο βηνκεραληθήο αλάπηπμεο. Σα πξψηα ρξφληα ν Οξγαληζκφο ήηαλ ζηελ αθάλεηα, κέρξη ηελ θξίζε ηνπ 1973, φπνπ απέθηεζε θπξίαξρν ξφιν ζην παηρλίδη ηνπ καχξνπ ρξπζνχ. Σν 1870, ζηελ Ακεξηθή, είρε ηδξπζεί ε Standard Oil, ε κεγαιχηεξε εηαηξία παξαγσγήο, δηχιηζεο, κεηαθνξάο θαη πξνψζεζεο ηνπ πνιπηηκφηεξνπ νξπθηνχ ζηελ γε, ηνπ πεηξειαίνπ. Σν 1911, ε Standard Oil δηαζπάηαη ζε 34 κηθξφηεξεο εηαηξείεο, κε απφθαζε ηνπ αλψηεξνπ δηθαζηεξίνπ ησλ ΖΠΑ 39. Δπηά απφ απηέο θπξηάξρεζαλ ζηελ αγνξά ηνπ καχξνπ ρξπζνχ θαη απνηεινχλ ηηο επνλνκαδφκελεο «Δπηά Αδεξθέο». Απηέο είλαη: Exxon, Mobil, Chevron, Texaco, Gulf, BP, Royal Dutch /Shell. Οη εηαηξείεο απηέο είραλ απνθιεηζηηθή πξφζβαζε ζε θζελφ πεηξέιαην ζηελ Μέζε Αλαηνιή, ηελ Βελεδνπέια θαη ηελ Ηλδνλεζία θαη ηελ πεξίνδν 1960-1966, ε παξαγσγή ηνπο έθηαζε λα θαιχπηεη ην 76% ηνπ ζπλφινπ 40. Δλδεηθηηθά, αλαθέξεηαη φηη ην 1972, ηα θέξδε απφ ηελ εθκεηάιιεπζε ηνπ πγξνχ νξπθηνχ, κφλν απφ ηελ Μέζε Αλαηνιή, έθηαζαλ ηα 1,2 δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα. Σελ δεθαεηία ηνπ 1990, ην ζθεληθφ άιιαμε κε κηα ζεηξά ζπγρσλεχζεσλ πνπ έιαβαλ κέξνο, ιφγσ ηνπ έληνλνπ αληαγσληζκνχ θαη ηνπ απμαλφκελνπ θφζηνπο. Ζ BP εμαγφξαζε ηελ Amoco θαη ηελ ARCO, ε Chevron εμαγφξαζε ηελ Gulf θαη ηελ Texaco, δεκηνπξγψληαο ηελ ηέηαξηε κεγαιχηεξε εηαηξεία πεηξειαηνεηδψλ. Δπίζεο, ην 1999 ζπγρσλεχηεθαλ ε Exxon κε ηελ Mobil, δηακνξθψλνληαο ηελ κεγαιχηεξε εηαηξεία ηνπ θιάδνπ. Με ηηο ζπγρσλεχζεηο απηέο ηα θέξδε ησλ εηαηξεηψλ εθηνμεχηεθαλ ζηα χςε θαη κεγάισζαλ ην κεξίδην ηνπο, φπνπ αζξνηζηηθά θαιχπηεη ην 75% ηνπ ειέγρνπ ησλ απνζεκάησλ πεηξειαίνπ ζηηο ΖΠΑ. 39 http://www.euro2day.gr/subarticlespecialfolders.aspx?amid=4643&parent=4573 40 Καξακηραειίδνπ Γ.(2007), ζει.8 31
Πξψηε ρψξα ζε παξαγσγή πεηξειαίνπ είλαη ε ανπδηθή Αξαβία κε πνζνζηφ 12% ηεο ζπλνιηθήο παξαγσγήο, κε δεχηεξε ηηο ΖΠΑ, κε πνζνζηφ 10% θαη ηξίηε ηελ Ρσζία κε παξαγσγή 322 εθαηνκκχξηα κεηξηθνχο ηφλνπο. Σηο ππφινηπεο ζέζεηο Δηθόλα 1: Πεηξειαϊθά Απνζέκαηα ην 2000/ Πεγή: Euro2day.gr θαηέρνπλ νη εμήο ρψξεο: Ηξάλ, Βελεδνπέια, Μεμηθφ, Κίλα, Ννξβεγία, Ηξάθ, Ζλσκέλν Βαζίιεην θαη ν ππφινηπνο θφζκνο πνπ θαηέρεη πνζνζηφ 37,9% ηνπ ζπλφινπ παξαγσγήο. Αλαθνξηθά κε ηα πεηξειατθά απνζέκαηα, ε εηθφλα 2 είλαη αξθεηά δηαθσηηζηηθή. Ζ Μέζε Αλαηνιή θαηέρεη θαη εδψ ηα πξσηεία, ελψ γεληθά νη ρψξεο-κέιε ηνπ ΟΠΔΚ δηαηεξνχλ ην 75% ησλ απνζεκάησλ. Ο κεγαιχηεξνο ζηαζκφο ζηνλ δξφκν ηνπ πεηξειαίνπ απφ ηελ παξαγσγή ζηελ θαηαλάισζε είλαη νη ΖΠΑ, κε κέζε εηήζηα εηζαγσγή 494 εθαηνκκχξηα κεηξηθνχο ηφλνπο. Άιινη κεγάινη εηζαγσγείο απνηεινχλ ρψξεο κε πςειή, επίζεο, βηνκεραληθή αλάπηπμε φπσο: ε Ηαπσλία πνπ θαηέρεη ηελ δεχηεξε ζέζε κε εηζαγσγή 214 εθαη. κεηξηθνχο ηφλνπο, ε Κνξέα (121 εθαη. κεη. ηνλ.), ε Γεξκαλία (104 εθαη. κεη. ηνλ.), ε Ηηαιία (88 εθαη. κεη. ηνλ. ) θαη ε Γαιιία (82 εθαη. κεη. ηνλ.). Ζ αγνξά ηνπ πεηξειαίνπ δελ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηέιεην αληαγσληζκφ αιιά ν πξνζδηνξηζκφο ησλ ηηκψλ γίλεηαη κέζσ ζπκθσληψλ θαξηέι πνπ απνηειεί κηα ζεζκηθή κνξθή ζπκπαηγλίαο. Πξφθεηηαη γηα ζπκθσλία κεηαμχ ησλ ρσξψλ κειψλ ηνπ ΟΠΔΚ γηα εληαία ηηκνινγηαθή πνιηηηθή, ε νπνία έρεη ζπλεζέζηεξν εξγαιείν ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο πξνζθεξφκελεο πνζφηεηαο. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα, νη ηηκέο πνπ δηακνξθψλνληαη λα είλαη πςειφηεξεο, ζε ζρέζε κε ην θαζεζηψο ηέιεηνπ αληαγσληζκνχ θαη λα παξνπζηάδνπλ πνιιέο δηαθπκάλζεηο. 32