Καθοδηγόντας την ανάπτυξη: αγορές εναντίον ελέγχων Δύο διαφορετικά συστήματα καθοδήγησης της ανάπτυξης εκ μέρους της αγοράς: 1) Το πρώτο σύστημα είναι η καπιταλιστική οικονομία ή οικονομία της αγοράς: αυτόνομο αυτορυθμιστικό χαρακτήρα των οικονομιών της αγοράς. 2) Το δεύτερο σύστημα είναι το σοσιαλιστικό ή οικονομία των εντολών το οποίο αντικαθιστά την ελευθερία των αγορών με κρατικούς ελέγχους. Μέχρι το 1980 τα δύο αυτά συστήματα ήταν σε ευθύ ανταγωνισμό, αναζητώντας οπαδούς σε όλο τον κόσμο και ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Οικονομία της Αγοράς Σήμερα οι περισσότερες χώρες εξαρτώνται από τους μηχανισμούς της αγοράς αντί του κρατικού ελέγχου για την κατανομή της πλειονότητας των αγαθών, υπηρεσιών και των συντελεστών παραγωγής. Τρία επιχειρήματα ευνοούν την κατανομή μέσω αγοράς: 1) Η αγορά μπορεί να κατανείμει χιλιάδες διαφορετικά προϊόντα μεταξύ των καταναλωτών, αντανακλώντας τις προτιμήσεις τους. 2) Οι αγορές δείχνουν συχνά μεγαλύτερη ευελιξία από τις κυβερνήσεις και είναι περισσότερο ικανές να προσαρμόζονται σε μεταβαλλόμενες συνθήκες παρέχοντας αυτομάτως κίνητρα για ανάπτυξη, καινοτομία και διαρθρωτική αλλαγή που οι κυβερνήσεις είτε δεν μπορούν να διαχειριστούν είτε επιτυγχάνουν με βραδύτερους ρυθμούς. 3) Η εξάρτηση από τις αγορές ενθαρρύνει την ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα παρέχοντας μεγαλύτερο πεδίο για τη διασπορά της
οικονομικής δύναμης. Ο οικονομικός πλουραλισμός με τη σειρά του είναι ένα στοιχείο που τείνει να ενθαρρύνει τη δημοκρατική διακυβέρνηση και τις ατομικές ελευθερίες. Υπάρχουν όμως και αρνητικά στοιχεία από τη λειτουργία των αγορών. Τέτοια είναι τα ακόλουθα: 1) Οι σύγχρονες οικονομίες χαρακτηρίζονται από αυξανόμενη συγκέντρωση και μονοπωλιακή ή ολιγοπωλιακή δύναμη όπου ένας ή λίγοι επιχειρηματίες αποκτούν τον έλεγχο της αγοράς. Το φαινόμενο αυτό είναι πιο συχνό στις αναπτυσσόμενες χώρες. a. Οι πραγματικά ανταγωνιστικές αγορές συνήθως εμφανίζονται σε τομείς όπως η γεωργία, η αλιεία, η βιοτεχνία, οι κατασκευές, οι μεταφορές, το λιανικό εμπόριο. b. Αντιθέτως, στα ορυχεία, στη μεταποίηση, στις επιχειρήσεις κοινής ωφελείας, στις αεροπορικές εταιρείες και στο χονδρεμπόριο το μονοπώλιο ή ολιγοπώλιο είναι συνηθισμένο φαινόμενο. 2) Οι εξωτερικές οικονομίες είναι τα οφέλη ενός έργου, όπως ένα υδροηλεκτρικό φράγμα, που απολαμβάνουν άνθρωποι οι οποίοι δεν έχουν σχέση με το έργο, όπως οι γεωργοί. a. Οι εξωτερικές οικονομίες είναι σημαντικά οφέλη σε πολλές επενδύσεις υποδομής όπως φράγματα, οδικά δίκτυα, σιδηρόδρομοι, αρδευτικά συστήματα. b. Το πρόβλημα με την είσοδο ιδιωτών σε τέτοια έργα είναι ότι δεν μπορούν να ελέγξουν το σύνολο των ανθρώπων που θα
απολαμβάνουν τα οφέλη από την κατασκευή τους. Επειδή οι ιδιώτες δεν μπορούν εύκολα να απαιτήσουν κάποια τιμή για τις εξωτερικότητες αυτές και επειδή τα συγκεκριμένα έργα απαιτούν μεγάλες επενδύσεις με μακροχρόνιες περιόδους εξόφλησης οι ιδιώτες δεν τα αναλαμβάνουν εύκολα. Αντίθετα τα αναλαμβάνουν οι κυβερνήσεις. 3) Οι εξωτερικές επιβαρύνσεις είναι κόστος που δεν βαρύνει την επιχείρηση. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας και του περιβάλλοντος αναγνωρίζεται ευρέως ως ένα πρόβλημα του βιομηχανικού κόσμου, το οποίο όμως όλο και περισσότερο γίνεται πρόβλημα και του αναπτυσσόμενου κόσμου. Εκείνοι που ρυπαίνουν δεν έχουν παρά ελάχιστα κίνητρα για να ελέγξουν από μόνοι τους τη ρύπανση. 4) Οι αγορές μπορεί να μην διευκολύνουν τις αλλαγές στην οικονομική δομή, που απαιτούνται για την ανάπτυξη. Το παράδειγμα που αναφέρεται συχνότερα είναι η νηπιακή βιομηχανία, μια βιομηχανία εντελώς καινούργια σε μια κοινωνία, της οποίας η παραγωγικότητα αυξάνει και το κόστος μειώνεται με το πέρασμα του χρόνου γιατί τα διευθυντικά στελέχη και οι εργαζόμενοι μαθαίνουν στην πράξη. a. Μολονότι μια νηπιακή βιομηχανία μπορεί να γίνει κερδοφόρα σε μερικά χρόνια οι επενδυτές μπορεί να μην έχουν την ικανότητα να βλέπουν τόσο μακριά και έτσι να μην χρηματοδοτούν νέες επιχειρήσεις. b. Το γεγονός αυτό μπορεί να δικαιολογεί την επιβολή προστατευτικού δασμού (ενός φόρου επί των ανταγωνιστικών εισαγωγών) ή την
αρχική επιδότηση ώστε η νηπιακή βιομηχανία να γίνει περισσότερο επικερδής βραχυπρόθεσμα. c. Ωστόσο, τα μακροπρόθεσμα κέρδη μπορεί να υλοποιηθούν μόνο αν ο δασμός ή η επιδότηση μειωθούν σταδιακά και η νέα βιομηχανία υποχρεωθεί τελικά να ανταγωνιστεί με εισαγωγές. 5) Οι υπανάπτυκτοι θεσμοί αποκλείουν μεγάλους αριθμούς ανθρώπων από την αγορά. a. Στις αναπτυγμένες οικονομίες οι καταναλωτές «ψηφίζουν» με τα χρήματα τους τα αγαθά που παράγει η οικονομία. Στις αναπτυσσόμενες οικονομίες η απόσταση, η ανέχεια και ο αναλφαβητισμός αποτρέπουν πολλούς γεωργούς, εργαζόμενους στις αγροτικές περιοχές και τις οικογένειες που κερδίζουν μόνο τα στοιχειώδη για τη συντήρηση τους να «ψηφίζουν» για αγαθά και υπηρεσίες με συνέπεια οι ομάδες αυτές να ασκούν ελάχιστη επιρροή στα παρεχόμενα είδη αγαθών και υπηρεσιών. 6) Μακροοικονομικές ισορροπίες. Οι αγορές στην κλίμακα ολόκληρης της οικονομίας για εργατικό δυναμικό, πιστώσεις και ξένο συνάλλαγμα δεν προσαρμόζονται πάντα αρκετά γρήγορα για να ισορροπήσουν την αγορά και τη ζήτηση καθώς μεταβάλλονται οι συνθήκες. a. Τέτοιες καταστάσεις μπορεί να απαιτήσουν κυβερνητική παρέμβαση όπως νομισματική διαχείριση, δημοσιονομική πολιτική, προσαρμογές ξένου συναλλάγματος και πολιτικές εισοδήματος. 7) Σε μεγάλο βαθμό οι οικονομίες της αγοράς απαιτούν παρεμβάσεις, όχι μόνο εξαιτίας των εγγενών αποτυχιών της αγοράς αλλά επειδή οι κοινωνίες τους
επιβάλλουν εθνικούς στόχους που ακόμα και οι αγορές οι οποίες λειτουργούν πολύ καλά δεν μπορούν να ικανοποιήσουν. a. Για παράδειγμα η ανάπτυξη που είναι προσανατολισμένη προς την αγορά μπορεί αρχικά να συγκεντρώσει τα εισοδήματα. Η διανομή του εισοδήματος αρχίζει να γίνεται πιο δίκαια μόνο όταν η οικονομία κατορθώσει να αναπτύσσεται για κάποιο χρονικό διάστημα με γρήγορους ρυθμούς. b. Ωστόσο ο μετριασμός της ανισότητας συχνά είναι τόσο επείγουσα ανάγκη που δεν μπορεί να περιμένει από τη λειτουργία των δυνάμεων της αγοράς τη λύση του προβλήματος. Στην περίπτωση αυτή θεωρείται αναγκαία η κρατική παρέμβαση. Σοσιαλισμός Το άλλο οικονομικό μοντέλο ήταν ο σοσιαλισμός. Η εφαρμογή του έχει σχεδόν εγκαταλειφτεί από όλα σχεδόν τα κράτη του πλανήτη, ενώ και η Κίνα ακόμη, που αποτελούσε, μετά την πτώση των πρώην ευρωπαϊκών ανατολικών χωρών, το πιο χαρακτηριστικό εκπρόσωπο αυτού του μοντέλου κάνει σταδιακά, εδώ και πολλά χρόνια, μια σταδιακή μετάβαση προς μια περισσότερο οικονομία της αγοράς. Ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η κρατική ιδιοκτησία και ο έλεγχος των μέσων παραγωγής. Κατά πόσο μια χώρα είναι σοσιαλιστική ή όχι εξαρτάται από το βαθμό αυτών των δύο χαρακτηριστικών. Σαφή παραδείγματα ήταν οι κομμουνιστικές χώρες μέχρι το 1989, η Κίνα, η Βόρεια Κορέα, το Βιετνάμ και η Κούβα.
Εκείνο που έκανε αυτές τις οικονομίες να ξεχωρίζουν ήταν ο κρατικός έλεγχος της παραγωγής. Ενώ στις μικτές οικονομίες η αγορά καθορίζει τις τιμές ως σημάδια για την παραγωγή και την κατανάλωση, στις σοσιαλιστικές οικονομίες οι υπεύθυνοι για τον κεντρικό σχεδιασμό ήταν εκείνοι που έλεγχαν τις ποσότητες που παραγόντουσαν και καταναλώνονταν. Οι επίσημες τιμές δεν είχαν καμιά σχέση με την παραγωγή και τη λήψη των κυβερνητικών αποφάσεων. Το πλεονέκτημα του συστήματος εντολών είναι ότι παρείχε στους υπεύθυνους του κεντρικού σχεδιασμού υψηλό βαθμό ελέγχου πάνω στην οικονομία και με αυτό τον έλεγχο είχαν τη δυνατότητα να αναδιαρθρώσουν βασικούς τομείς. Όμως το σύστημα δεν έδινε επαρκή σημασία στην παραγωγική χρήση αυτών των πόρων. Τα προβλήματα της ανεπάρκειας αυξάνονταν αν υπήρχε ανεπάρκεια ατόμων με προσόντα να διαχειριστούν ένα τέτοιο σύστημα, όπως συχνά συνέβαινε στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ήδη μετά το 1978 η Κίνα άρχισε να πειραματίζεται χρησιμοποιώντας περισσότερο τις δυνάμεις της αγοράς προκειμένου να μειώσει την ανεπάρκεια. Η πρόσφατη ιστορία έδειξε τους περιορισμούς του σοσιαλιστικού συστήματος. Τις πρώτες μέρες του κομμουνισμού ο κεντρικός σχεδιασμός ήταν αποτελεσματικός για την κινητοποίηση πόρων, αφού ελάχιστες χώρες παρουσίασαν τόσο γρήγορη εκβιομηχάνιση όσο η Σοβιετική Ένωση. Η βάση της βαριάς βιομηχανίας που δημιουργήθηκε κατ αυτό τον τρόπο συνέβαλε στην ικανότητα τη Σοβιετικής Ένωσης να αποκτήσει τα όπλα που τη βοήθησαν να αντιμετωπίσει τη γερμανική εισβολή κατά το Β ΠΠ.
Όμως, το Σοβιετικό σύστημα δεν ήταν αποτελεσματικό στην κατανομή χιλιάδων αγαθών, υπηρεσιών και συντελεστών παραγωγής μεταξύ χιλιάδων ανταγωνιστικών χρήσεων. Όταν η οικονομία έγινε περισσότερο βιομηχανοποιημένη, το σύστημα εντολών ήταν ανίκανο να προσαρμοστεί εύκολα στις αλλαγές του οικονομικού περιβάλλοντος. Κίνα: άρχισε να κινείται μετά το 1978 προς ένα σύστημα αγορών Ακολούθησε το Βιετνάμ μετά το 1986 Η Β. Κορέα και η Κούβα που δεν το έκαναν μέχρι τη δεκαετία του 1990 αντιμετώπισαν οικονομική στασιμότητα και μείωση του βιοτικού επιπέδου Οι πορεία προς τις αγορές Με βάση την ιστορική πραγματικότητα, από τη δεκαετία του 1990 όλες οι κυβερνήσεις, ανεξαρτήτου καθεστώς, άρχισαν να περιορίζουν το πεδίο εφαρμογής των ελέγχων και να υιοθετούν μηχανισμούς της αγοράς. Τι είναι αυτό που εξηγεί το δημοφιλή χαρακτήρα των ελέγχων πριν οι μεταρρυθμίσεις γίνουν κοινές; Τι είναι αυτό που εξηγεί την ιστορική πορεία από τους ελέγχους προς τους μηχανισμούς της αγοράς;