ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗ ΗΜΑ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α Θέμα: «ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΙΠΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΗΣ Ε.Ε ΚΑΙ ΤΩΝ Η.Π.Α» Υποβληθείσα στον Καθηγητή Θεοδόσιοο Θεοδοσίου από την σπουδάστρια Χριστίνα Κατσακιώ ώρη, ΑΜ:122 Διδυμότειχο, 2013
Η παρούσα πτυχιακή εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των απαιτήσεων του Τμήματος Νοσηλευτικής του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Καβάλας. Η έγκρισή της δεν υποδηλώνει απαραιτήτως και την αποδοχή των απόψεων του συγγραφέα, εκ μέρους του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Καβάλας. Βεβαιώνω ότι η παρούσα πτυχιακή εργασία είναι αποτέλεσμα δικής μου δουλειάς και δεν αποτελεί προϊόν αντιγραφής. Στις δημοσιευμένες ή μη δημοσιευμένες πηγές που αναφέρω έχω χρησιμοποιήσει εισαγωγικά όπου απαιτείται και έχω παραθέσει τις πηγές τους στο τμήμα της βιβλιογραφίας. Υπογραφή:.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 1 Κεφάλαιο 1ο: Το Φαινόμενο Της Αυτοκτονίας... 2 1.1 ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΚΟΣ ΙΔΕΑΣΜΟΣ... 4 1.2 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ... 5 1.3 ΟΜΑΔΙΚΗ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ... 6 1.4 ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ-ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ... 7 1.5 ΑΝΑΓΚΑΣΜΕΝΗ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ... 8 Κεφάλαιο 2 ο : Αίτια Αυτοκτονιών... 9 2.1 Πόνος... 9 2.2 Ψυχιατρική Ασθένεια... 10 2.2.1 Αυτοκτονία και Ψυχιατρικές Διαταραχές... 11 2.3 Κατάχρηση Ουσιών... 12 2.4 Οικονομική Κρίση... 13 2.4.1 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ... 14 2.5 Στρες... 16 2.6 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ... 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΙΣ ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ... 24 3.1 ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ... 24 3.1.1 ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΠΟΥ ΑΠΟΤΡΕΠΕΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ... 24 3.2 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ... 26 3.3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ... 30 3.4 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ... 31 3.5 ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ... 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΙΣ Η.Π.Α ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΕΥΡΩΠΗ... 34 4.1 ΕΛΛΑΔΑ... 34 4.2 ΑΜΕΡΙΚΗ... 44 4.3 ΕΥΡΩΠΗ... 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΚΩΝ ΤΑΣΕΩΝ... 53 5.1 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ... 53 5.2 ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑΘΕΝΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ... 57 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ... 59 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 61
Κατάλογος Γραφημάτων - Πινάκων Γράφημα 1 : Ποσοστά ψυχικών διαταραχών Γράφημα 2 : Ποσοστά ηλικιακών ομάδων που ζήτησαν βοήθεια Γράφημα 3 : Ποσοστά τηλεφωνημάτων από διάφορες γεωγραφικές ομάδες Γράφημα 4 : Ποσοστά ημέρας και ώρας που καταγράφηκαν οι κλήσεις Γράφημα 5 : Ποσοστά διαφόρων πηγών όπου έμαθαν οι ενδιαφέροντες για τη Γραμμή Γράφημα 6 : Ποσοστά ψυχιατρικών διαγνώσεων των καλούντων Γράφημα 7 : Ηλιακή κατανομή των καλούντων Γράφημα 8 : Ποσοστά μεθόδων αυτοκτονίας Γράφημα 9 : Δείκτες θνησιμότητας αυτοκτονίας Γράφημα 10 : Δείκτες ηλικιακής κατανομής αυτοχείρων ατόμων Γράφημα 11 : Ποσοστά που εμφανίζουν τη οικογενειακή κατάσταση των αυτοχείρων Γράφημα 12: Ποσοστά που εμφανίζουν την επαγγελματική κατάσταση Πίνακας 1 : Δείκτες αυτοκτονίας ανά 100.000 κατοίκους σε επιλεγμένες χώρες
Κατάλογος Συντομογραφιών Π.Ο.Υ : Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ΚΨΠ : Κλίμακα Ψυχικού Πόνου ΚΑΨΠ : Κλίμακα Ανοχής στον Ψυχικό Πόνο ΕΣΑ : Ελληνική Στατιστική Αρχή NHS : National Health Service Eθνική Υπηρεσία Υγείας IASP : International Association for Suicide Prevention Διεθνής Ένωση για την Πρόληψη Αυτοκτονίας WHO : World Health Organization Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κ.α : και άλλα κ.λπ : και λοιπά π.χ : παραδείγματος χάρην et.al : and others και άλλοι pp : pages σελίδες
«Είναι καιρός να φανερώσω την τραγωδία μου. Το μεγαλύτερό μου ελάττωμα στάθηκε η αχαλίνωτη περιέργειά μου, η νοσηρή φαντασία και η προσπάθειά μου να πληροφορηθώ για όλες τις συγκινήσεις, χωρίς τις περισσότερες, να μπορώ να τις αισθανθώ. Τη χυδαία όμως πράξη που μου αποδίδεται τη μισώ. Εζήτησα μόνο την ιδεατή ατμόσφαιρά της, την έσχατη πικρία. Ούτε είμαι ο κατάλληλος άνθρωπος για το επάγγελμα εκείνο. Ολόκληρο το παρελθόν μου πείθει γι' αυτό. Κάθε πραγματικότης μου ήταν αποκρουστική. Είχα τον ίλιγγο του κινδύνου. Και τον κίνδυνο που ήρθε τον δέχομαι με πρόθυμη καρδιά. Πληρώνω για όσους, καθώς εγώ, δεν έβλεπαν κανένα ιδανικό στη ζωή τους, έμειναν πάντα έρμαια των δισταγμών τους, ή εθεώρησαν την ύπαρξή τους παιχνίδι χωρίς ουσία. Τους βλέπω να έρχονται ολοένα περισσότεροι μαζί με τους αιώνες. Σ' αυτούς απευθύνομαι. Αφού εδοκίμασα όλες τις χαρές (!!!), είμαι έτοιμος για έναν ατιμωτικό θάνατο. Λυπούμαι τους δυστυχισμένους γονείς μου, λυπούμαι τα αδέλφια μου. Αλλά φεύγω με το μέτωπο ψηλά. Ήμουν άρρωστος. [Υ.Γ.] Και για ν' αλλάξουμε τόνο. Συμβουλεύω όσους ξέρουν κολύμπι να μην επιχειρήσουνε ποτέ να αυτοκτονήσουν δια θαλάσσης. Όλη νύχτα απόψε επί δέκα ώρες, εδερνόμουν με τα κύματα. Ήπια άφθονο νερό, αλλά κάθε τόσο, χωρίς να καταλάβω πώς, το στόμα μου ανέβαινε στην επιφάνεια. Ορισμένως, κάποτε, όταν μου δοθεί η ευκαιρία, θα γράψω τις εντυπώσεις ενός πνιγμένου». Κώστας Καρυωτάκης-Η τελευταία επιστολή.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μελέτη αυτή διεξήχθει στο πλαίσιο των απαιτήσεων του Τμήματος Νοσηλευτικής του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Καβάλας, με σκοπό την απόκτηση πτυχίου. Η εργασία μου ανατέθηκε από τον κ. Θεοδόσιο Θεοδοσίου ο οποίος ήταν υπεύθυνος και για την παρακολούθηση της προόδου μου. Η εργασία αυτή αποτελεί μια προσπάθεια για την διεξοδική αποτύπωση της έννοιας της αυτοκτονικής συμπεριφοράς με πλήθος πηγών πληροφόρησης και σύγχρονων συγγραμμάτων και άρθρων όπου και βασίστηκε για να μπορέσει να ολοκληρωθεί και να αναδειχθεί η παρούσα μελέτη. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν διαδικτυακές πηγές ελέγχοντας πάντα την εγκυρότητα τους. Ακόμη χρησιμοποιήθηκαν πρωτογενή στοιχεία από αποσπάσματα μελετών της οργάνωσης Κλίμακα καθώς και του μη κερδοσκοπικού οργανισμού IASP ο οποίος συνεργάζεται με τον Π.Ο.Υ. Ευχαριστώ θερμά τους ανθρώπους που με βοήθησαν ώστε να μπορέσω να φέρω εις πέρας και να παρουσιάσω με σωστό και κατανοητό τρόπο τον προορισμό από την αυτοκτονική συμπεριφορά έως την απόπειρα αυτοκτονίας στην Ελλάδα αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο.
Εισαγωγή Η αυτοκτονική συμπεριφορά ορίζεται ως η συμπεριφορά, κατά την οποία το άτομο προσπαθεί να κάνει κακό στον εαυτό του, με σκοπό να τερματίσει τη ζωή του. Περιλαμβάνει τις απόπειρες αυτοκτονίας κατά τις οποίες το άτομο δεν επιτυγχάνει την ολοκλήρωση του στόχου της αυτοκαταστροφής του και τις ολοκληρωμένες αυτοκτονίες κατά τις οποίες επιτυγχάνεται ο στόχος αυτοκαταστροφής. Αυτοκτονική συμπεριφορά έχει παρατηρηθεί σχεδόν σε όλες τις ομάδες ηλικιών. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνηθούν οι ανάγκες της ψυχολογικής στήριξης των ανθρώπων με κατάθλιψη προκειμένου να αποφευχθούν οι τάσεις για απόπειρες αυτοκτονίας και δοθούν λύσεις και προτάσεις τόσο στα ίδια τα άτομα όσο και στις οικογένειές τους. Για το σκοπό της εργασίας έχουν συλλεχτεί και ταξινομηθεί ανά ομάδες στατιστικά δεδομένα τα οποία ακολούθως παρουσιάζονται υπό μορφή ανάλυσης σε πίνακες και διαγράμματα. Στο πρώτο κεφάλαιο θα αναλυθεί η έννοια της αυτοκτονίας η ιστορική της αναδρομή καθώς και τα είδη των αυτοκτονιών. Στο δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο θα αναλυθούν τα αίτια των αυτοκτονιών και οι παράγοντες κινδύνου. Ακολουθεί το πέμπτο κεφάλαιο όπου αναφέρονται περιγραφικά στατιστικά στοιχεία και παράγοντες που σχετίζονται με την αυτοκτονία στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και στην Αμερική και συγκρίνονται μεταξύ τους. Τέλος στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο θα γίνει προσπάθεια να αναφερθούν κάποια προληπτικά μέτρα όσον αφορά το σχέδια των ατόμων για απόπειρα αυτοκτονίας και την αντιμετώπιση και πρόληψη του φαινομένου αυτού. 1
Κεφάλαιο 1ο: Το Φαινόμενο Της Αυτοκτονίας Η αυτοκτονία προέρχεται από τη λατινική λέξη sui caedere (αυτό-δολοφονία) όπου υποδηλώνει τη πράξη ενός ανθρώπου που προκαλεί εσκεμμένα το θάνατό του. Πρόκειται για μια μοιραία πράξη που αντιπροσωπεύει την επιθυμία του ατόμου να πεθάνει.υπάρχει όμως μια σειρά μεταξύ αυτών που έχουν την αυτοκτονία σαν σκέψη και αυτών που έχουν την αυτοκτονία σαν πράξη. Μερικοί άνθρωποι έχουν την ιδέα της αυτοκτονίας κάτι πολύ αδύνατο και ετοιμάζουν σχέδια για μέρες, εβδομάδες, ή ακόμη και χρόνια πριν να την πραγματοποιήσουν. Και άλλοι παίρνουν τη ζωή τους τόσο φαινομενικά χωρίς να υπάρχει ώθηση για προμελέτη (Sheila L.Videbeck, 2007). Ο Π.Ο.Υ εκτιμά ότι είναι η δέκατη τρίτη κύρια αιτία θανάτου σε όλο τον κόσμο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι σε όλο τον κόσμο πεθαίνουν από αυτοκτονία κάθε χρόνο. Ωστόσο, πολλές χώρες δεν διαθέτουν ακόμη αξιόπιστες στατιστικές αυτοκτονιών, ακόμα και χώρες με αξιόπιστα στατιστικά στοιχεία μπορεί να μην έχουν γνώση σχετικά με το μέγεθος του προβλήματος στους μειονοτικούς πληθυσμούς. Παγκόσμια Ημέρα Πρόληψης Αυτοκτονίας πραγματοποιείται στις 10 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο. Σκοπός αυτής της ημέρας είναι η ευαισθητοποίηση σε όλο τον κόσμο ότι η αυτοκτονία μπορεί να προληφθεί. Διάδοση των πληροφοριών, τη βελτίωση της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, καθώς και τη μείωση του στιγματισμού είναι σημαντικά καθήκοντα σε μια τέτοια προσπάθεια.(iasp, 2011) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η σημασία και το νόημα που αποδίδεται στην πράξη της αυτοκτονίας διαφέρει σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους. Για παράδειγμα, στην αρχαία Ελλάδα η αυτοκτονία θεωρείτο προσβολή έναντι της πολιτείας και οι αυτόχειρες στερούντο το δικαίωμα της ταφής σε νεκροταφεία της πόλης. Η ζωή θεωρείτο ένα δώρο από 2
τους θεούς και το δικαίωμα της ζωής ή του θανάτου ορίζονταν μόνο από τους ίδιους. Η αυτοκτονία, επομένως, θεωρείτο μια πράξη «ανταρσίας» έναντι των θεών. Αντιθέτως, στην αυτοκρατορική Ρώμη περιστατικά αυτοκτονίας εκλαμβάνονταν συχνά ως πράξεις τιμής, ηρωισμού και αυτοθυσίας μεταξύ των πολιτικών ηγετών και των διανοουμένων της χώρας. Επί αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ι (290-337 μ.χ.) η νομοθεσία έναντι της αυτοκτονίας έγινε πιο αυστηρή επιβάλλοντας δήμευση της περιουσίας σε περίπτωση αυτοχειρίας προκειμένου να αποφευχθεί η ποινική δίωξη της υπόθεσης ή να αποζημιωθεί η πολιτεία για την απώλεια ενός πολίτη. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η στάση απέναντι στο θέμα αυτό παρέμεινε διχασμένη. Θεωρείτο μια πράξη εγωιστική που έπρεπε να διωχθεί νομικά και γινόταν αποδεκτή μόνον όταν επιτελείτο για λόγους τιμής, π.χ., για την αποφυγή του βιασμού. Κατά την Αναγέννηση παρατηρείται για πρώτη φορά μια προσπάθεια ευρύτερης κατανόησης του ζητήματος και απόπειρες αυτοκτονίας γνωστών προσώπων της Ιστορίας ερμηνεύονται πια ως έκφραση φιλοσοφικών πεποιθήσεων. Σε αυτή την περίοδο η αυτοκτονία αναφέρεται για πρώτη φορά ως μια «πράξη παραφροσύνης». (Minois Georges, 2006). Η στάση των περισσότερων θρησκειών απέναντι στην αυτοκτονία είναι αρνητική. Οι θρησκείες αυτές, όντας στον αντίποδα του ατομικισμού, δέχονται την πραγματικότητα ως μία ενιαία οντότητα, με επίκεντρο το Θείο στοιχείο, γύρω από το οποίο αναπτύσσονται όλα τα άλλα στοιχεία, δηλαδή το ανθρώπινο και το κοσμικό, το έμψυχο και το άψυχο, το έλλογο και το άλογο. Η ζωή ανήκει στον θεϊκό παράγοντα της πραγματικότητας που καθορίζει τον ρυθμό των όντων σε όλη την κλίμακα της ύπαρξής τους. Καθένα εντάσσεται και υποτάσσεται στον κύκλο της ζωής και του θανάτου, που καθορίζεται από το θείο στοιχείο. Ο άνθρωπος λοιπόν δεν δικαιούται να διαταράξει τον κύκλο της ζωής και γι αυτό απαγορεύεται ο φόνος του άλλου ανθρώπου όσο και του ίδιου του εαυτού. 3
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ Η χριστιανική διδασκαλία θεωρεί την αυτοκτονία ως ένα από τα μεγαλύτερα αμαρτήματα, η δε Ορθόδοξη Εκκλησία στηριζόμενη στην Αγία Γραφή και στην Ιερά Παράδοση θεωρεί την αυτοκτονία ως έγκλημα εναντίον της ιερότητας της ανθρώπινης ζωής και ως κλονισμό και απώλεια της πίστεως και της ελπίδας του αυτόχειρα προς τον Θεό. Κατά την Καινή Διαθήκη ο άνθρωπος τη ζωή δεν την έχει από τον εαυτό του, αλλά την έλαβε ως δώρο από τον Θεό και ως δώρο του Θεού οφείλει να την εκτιμά (Μπέγζος Μάριος, 2006, σελίδες 23-29). 1.1 ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΚΟΣ Ι ΕΑΣΜΟΣ Ο «Αυτοκτονικός Ιδεασμός» στην ουσία είναι η τάση ή επιθυμία κάποιου για οποιοδήποτε λόγο να δώσει τέλος στην ζωή του. Ο αυτοκτονικός ιδεασμός μπορεί να είναι μια απλή σκέψη του τύπου «ας πεθαίνω να γλιτώσω» μέχρι και ένα οργανωμένο πλάνο για το πώς θα μπορούσε το άτομο να τερματίσει την ζωή του. Δύο άλλα χαρακτηριστικά που καθορίζουν την σοβαρότητα του αυτοκτονικού ιδεασμού είναι η διάρκεια της σκέψης και η ένταση αυτής. Διάρκεια είναι η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων που έχει σκεφτεί ή μονολογήσει σε κάποια στιγμή της ζωής τους κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί αυτοκτονικός ιδεασμός. Η σκέψη όμως αυτή διαρκεί στον μέσο άνθρωπο από λίγα δευτερόλεπτα έως ίσως και κάποια λεπτά, χωρίς πραγματικά η δήλωσή αυτή να εκφράζει επιθυμία. Στα άτομα με αυτοκτονικό ιδεασμό η επιθυμία είναι σχεδόν συνεχής και συχνά σχετίζεται με κάποιο ή κάποια προβλήματα που θεωρούνται αξεπέραστα. Η ένταση της σκέψης είναι κάτι που επίσης παίζει καθοριστικό ρόλο. Είναι διαφορετικό αυτό που λένε οι περισσότεροι «να πεθάνω να ησυχάσω» που μπορεί να θεωρηθεί απλά ένα σημάδι κούρασης ή εκνευρισμού και όπως προείπαμε κρατάει μικρό χρονικό διάστημα και διαφορετικό όταν κάποιο άτομο κάνει έντονες σκέψεις που περιλαμβάνουν τρόπους, προετοιμάζει το γράμμα αποχαιρετισμού ή ρωτάει τους δικούς του «τι θα κάνατε εάν πέθαινα». Η σκέψη της αυτοκτονίας σχετίζεται άμεσα με αυτό που λέμε στην γνωσιακή 4
ψυχοθεραπεία γνωσιακά λάθη δηλαδή μια διαστρεβλωμένη αντίληψη της πραγματικότητας, των γεγονότων και των συμπεριφορών των άλλων. Όλοι μας αισθανόμαστε μοναξιά, θλίψη, ανημπόρια και απελπισία από καιρό σε καιρό. Ο θάνατος κάποιου δικού μας, η διάλυση μίας σχέσης, η έλλειψη αυτοπεποίθησης, αισθήματα αναξιότητας ή οικονομικές δυσκολίες αποτελούν προβλήματα που όλοι μας ίσως αντιμετωπίσουμε σε κάποια στιγμή της ζωής μας. Ωστόσο, η προσωπική ερμηνεία του καθενός για κάθε μία από τις παραπάνω καταστάσεις θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την ένταση και την βαρύτητα των συναισθημάτων που θα νιώσει, αλλά και τις αντιδράσεις του σε αυτές. Ένα γεγονός που για κάποιον είναι ασήμαντο μπορεί σε κάποιον άλλο να προκαλεί μεγάλη δυσφορία. Όσοι νιώθουν αβοήθητοι και απελπισμένοι φτάνουν συχνά να θεωρούν την αυτοκτονία μία ελκυστική λύση. Είναι βασικό να θυμόμαστε πως οι άνθρωποι που σκέφτονται την αυτοκτονία την θεωρούν ως τη μόνη τους λύση και διέξοδο στον αφόρητο ψυχικό πόνο που βιώνουν. (Δημήτριος Γ. Λυράκος) 1.2 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ Ευθανασία, επίσης γνωστή ως υποβοηθούμενη αυτοκτονία, υποβοηθούμενη από τον ιατρό αυτοκτονία. Ο ιατρός με τη βοήθεια της αυτοκτονίας,καλείται ουσιαστικά να λάβει μια εσκεμμένη ενέργεια με τη ρητή πρόθεση να τελειώσει μια ζωή για να ανακουφίσει από τον επίμονο και ασταμάτητο πόνο. Μερικοί ερμηνεύουν την ευθανασία ως την πρακτική που λήγει μια ζωή με έναν ανώδυνο τρόπο. Πολλοί διαφωνούν με αυτή την ερμηνεία, διότι πρέπει να περιλαμβάνει αναφορά σε αντίξοο πόνο. Στην πλειονότητα των χωρών η ευθανασία ή υποβοηθούμενη αυτοκτονία είναι ενάντια στο νόμο. Σύμφωνα με την Εθνική Υπηρεσία Υγείας (NHS), στο Ηνωμένο Βασίλειο, είναι παράνομο να βοηθήσει κάποιος στο να σκοτώσει, ανεξάρτητα από τις συνθήκες. Η υποβοηθούμενη αυτοκτονία, ή εθελοντική ευθανασία φέρνει μια μέγιστη ποινή των 14 ετών φυλάκισης. 5
Υπάρχουν δύο κύριες ταξινομήσεις της ευθανασίας: Εθελοντική ευθανασία: ευθανασία που γίνεται με συναίνεση. Από το 2009, η εθελοντική ευθανασία έχει νομιμοποιηθεί στο Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Ελβετία, και στις πολιτείες Όρεγκον (ΗΠΑ) και Ουάσιγκτον (ΗΠΑ). Ακούσια ευθανασία: ευθανασία που γίνεται χωρίς τη συγκατάθεση του αποθανόντα. Η απόφαση λαμβάνεται από άλλο πρόσωπο, επειδή ο ασθενής είναι ανίκανος να αποφασίσει ο ίδιος / η ίδια. Υπάρχουν δύο διαδικαστικές ταξινομήσεις της ευθανασίας: Η παθητική ευθανασία: η παρακράτηση της ζωής με θεραπείες. Ο ορισμός της παθητικής ευθανασίας συχνά δεν είναι σαφής. Για παράδειγμα, εάν ένας ιατρός συνταγογραφεί αυξανόμενες δόσεις των οπιοειδών αναλγητικών (ισχυρά φάρμακα- παυσίπονα), και τελικά αυτά είναι τοξικά για τον ασθενή ορισμένοι μπορούν να υποστηρίξουν ότι πραγματοποιείται παθητική ευθανασία. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο ρόλος του ιατρού θεωρείται ως παθητικός. Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο όρος είναι λάθος, γιατί η ευθανασία δεν έχει πραγματοποιηθεί, επειδή δεν υπάρχει καμία πρόθεση να αφαιρεθεί η ζωή. Ενεργός ευθανασία: Οι θανατηφόρες ουσίες ή δυνάμεις που χρησιμοποιούνται για να τελειώσει η ζωή του ασθενούς. Η ενεργός ευθανασία περιλαμβάνει τη ζωή και το τέλος, δράσεις που διεξάγονται από τον ασθενή ή κάποιον άλλον. Η ενεργητική ευθανασία είναι πολύ πιο αμφιλεγόμενο θέμα απ ό,τι η παθητική. Τα άτομα που συνθλίβονται γυρεύουν θρησκευτικά, ηθικά και συμπονετικά επιχειρήματα γύρω από το θέμα. Η ευθανασία αφήνει ένα αδιευκρίνιστο και συγκινητικό παράλληλα θέμα για μεγάλο χρονικό διάστημα. 1.3 ΟΜΑ ΙΚΗ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ Όταν ένα σύνολο ανθρώπων εκτελεί αυτοκτονία ομαδικά έχουμε το φαινόμενο της ομαδικής αυτοκτονίας. Συνήθως εμφανίζεται σε ομάδες πιστών προς μια 6
θρησκεία η οποία υπόσχεται με τον τρόπο αυτό τη μετά θάνατο ζωή. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ψυχολογική πίεση σε συνδυασμό και με άλλους μηχανισμούς οδηγεί στην ομαδική αυτοκτονία. 1.4 ΟΛΟΦΟΝΙΑ-ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ Εικόνα 1 Η δολοφονία-αυτοκτονία είναι μια πράξη στην οποία ένα άτομο σκοτώνει ένα ή περισσότερα άλλα πρόσωπα αμέσως πριν αυτοκτονήσει. Ο συνδυασμός δολοφονία και αυτοκτονία μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, συμπεριλαμβανομένου: Αυτοκτονία για να διευκολύνει τη δολοφονία, όπως με τον βομβαρδισμό. Αυτοκτονία μετά από τη δολοφονία για να αποφύγει την τιμωρία. Σύμφωνα με τον ψυχίατρο Karl A. Menninger, δολοφονία και αυτοκτονία είναι εναλλάξιμες πράξεις.η αυτοκτονία μερικές φορές προλαμβάνει τη δολοφονία και το αντίστροφο Η αυτοκτονία μετά από τη δολοφονία εκλαμβάνεται ως μορφή 7
τιμωρίας λόγω ενοχής. Η εξέταση της αυτοκτονίας κάποιου ως κύρια πράξη γίνεται επειδή κυριεύεται από ηθικές και θρησκευτικές ταλαντώσεις. 1.5 ΑΝΑΓΚΑΣΜΕΝΗ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ Αναγκασμένη αυτοκτονία είναι μια μέθοδος εκτέλεσης όπου στο θύμα δίνεται η επιλογή της αυτοκτονίας, επιλέγοντας μια εναλλακτική λύση, όπως να υποστούν τα ίδια τα θύματα κάποιας μορφής βασανιστήρια ή να δολοφονηθούν τα μέλη των οικογενειών τους. Η αναγκασμένη αυτοκτονία ήταν ένας κοινός τρόπος εκτέλεσης στην αρχαία Ελλάδα. Δεδομένου ότι ένα σημάδι του σεβασμού αυτό διατηρήθηκε γενικά για τους αριστοκράτες που καταδικάστηκαν στο θάνατο -τα θύματα ήταν αναγκασμένα να πιούν δηλητήριο ή να πέσουν πάνω στα ξίφη τους. Πιθανώς η διασημότερη αναγκασμένη αυτοκτονία είναι αυτή του φιλόσοφου Σωκράτη, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο πίνοντας κώνειο όπως πρόσταζε ο νόμος. Εικόνα 2 Ο Σωκράτης τη στιγμή που παίρνει το κώνειο 8
Κεφάλαιο 2 ο : Αίτια Αυτοκτονιών Η αυτοκτονία είναι μία πολυπαραγοντική συμπεριφορά και εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ορισμένα αίτια που έχει φανεί να επηρεάζουν προς αυτή την κατεύθυνση 2.1 Πόνος Ο ψυχικός πόνος είναι μια εσωτερική επώδυνη ψυχολογική εμπειρία και αναφέρεται στη βίωση υπερβολικά έντονα αρνητικών συναισθημάτων που ματαιώνουν τις ζωτικές ανάγκες του ανθρώπου. Σύμφωνα με τη θεωρία του Shneidman για τη φαινομενολογία της αυτοκτονίας, ο ψυχικός πόνος αποτελεί όχι μόνο τον πιο σημαντικό από τους ψυχολογικούς παράγοντες που σχετίζονται με την αυτοκτονία, αλλά συνιστά την προϋπόθεση σε ψυχολογικό επίπεδο για να επιχειρηθεί η αυτοκτονία. Οι σχετικές μελέτες επιβεβαιώνουν τον ρόλο του ψυχικού πόνου ως ανεξάρτητου προβλεπτικού παράγοντα στην αυτοκτονία, και μάλιστα πιο ισχυρού από την κατάθλιψη. Στην παρούσα μελέτη εκτιμήσαμε τις ψυχομετρικές ιδιότητες της ελληνικής εκδοχής της Κλίμακας Ψυχικού Πόνου (ΚΨΠ) καθώς και της Κλίμακας Ανοχής στον Ψυχικό Πόνο (ΚΑΨΠ) χορηγώντας της σε μη κλινικό δείγμα αποτελούμενο από 112 συμμετέχοντες (73 γυναίκες και 39 άνδρες). Επιπλέον εξετάσαμε τη συσχέτιση του ψυχικού πόνου, της ανοχής στον ψυχικό πόνο και της κατάθλιψης με τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Υποθέσαμε ότι τόσο το επίπεδο του ψυχικού πόνου όσο και της ανοχής στον ψυχικό πόνο θα λειτουργούν προβλεπτικά για την αυτοκτονικότητα, ανεξάρτητα από την κατάθλιψη. Αμφότερες οι κλίμακες έδειξαν από ικανοποιητικά ως υψηλά επίπεδα αξιοπιστίας κι εγκυρότητας, σε συμφωνία και με την αρχική μελέτη για τις ψυχομετρικές ιδιότητές τούς, με εξαίρεση ενός από τους παράγοντες της ΚΨΠ. Ο ψυχικός πόνος συσχετίστηκε σημαντικά με τον αυτοκτονικό κίνδυνο, αλλά και με την κατάθλιψη, επιβεβαιώνοντας ευρήματα προηγούμενων μελετών. Ο ψυχικός πόνος και η καταθλιπτική συμπτωματολογία βρέθηκε ότι έχουν ανεξάρτητη 9
συμβολή στον αυτοκτονικό κίνδυνο. Επιπλέον, η ανοχή του ψυχικού πόνου βρέθηκε επίσης να συμβάλλει στον αυτοκτονικό κίνδυνο, ανεξάρτητα από την κατάθλιψη και τον ψυχικό πόνο, παρότι σχετίζεται με τις μεταβλητές αυτές. Εξετάσαμε ακόμη την ξεχωριστή συνεισφορά στον αυτοκτονικό κίνδυνο των επιμέρους παραγόντων του ψυχικού πόνου και της ανοχής σε αυτόν. Η απώλεια του ελέγχου κατά τη βίωση του ψυχικού πόνου καθώς και η δυνατότητα να εμπεριέχει κανείς τον πόνο ως παράγοντας ανοχής στον ψυχικό πόνο, βρέθηκε ότι έχουν τη μεγαλύτερη επίδραση στον αυτοκτονικό κίνδυνο. Προκύπτουν συνεπώς στοιχεία υπέρ της υπόθεσης του Shneidman ότι η έννοια της ανοχής στον ψυχικό πόνο αποτελεί κλειδί στην κατανόηση της εμπειρίας αυτής και στη σχέση της με τον αυτοκτονικό κίνδυνο. Τα ευρήματά,μας, επιβεβαιώνουν επίσης την αρχική,μας, υπόθεση σχετικά με τον σημαντικό ρόλο του ψυχικού πόνου στην αυτοκτονία, καθώς και το ότι αποτελεί ξεχωριστή κατασκευή από την κατάθλιψη. Κατά προέκταση αναδεικνύεται και η σημασία του ψυχικού πόνου ως θεραπευτικού στόχου, πέρα από την καταθλιπτική συμπτωματολογία, για την πρόληψη της αυτοκτονίας(σουμάνη,2012,σελίδα 330). 2.2 Ψυχιατρική Ασθένεια Η πράξη της αυτοκτονίας φαίνεται τόσο παράδοξη για την ανθρώπινη φύση που συχνά θεωρείται δεδομένη η σύνδεσή της με κάποια συγκεκριμένη ψυχιατρική διαταραχή. Παρόλα αυτά, στατιστικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι το ένα τρίτο των περιπτώσεων αυτοχειρίας είχε διαγνωστεί, πριν την πράξη αυτή, ότι εκδηλώνει συμπτώματα κάποιας συγκεκριμένης ψυχιατρικής διαταραχής και είχε νοσηλευτεί για θεραπεία. Το υπόλοιπο ποσοστό δεν είχε νοσηλευτεί ποτέ και δεν είχε διαγνωστεί με κάποια συγκεκριμένη ψυχιατρική πάθηση, παρουσίαζε βέβαια προβλήματα στην καθημερινότητά του και με κανέναν τρόπο δεν θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ζούσε μια ήρεμη και ισορροπημένη ζωή. Είναι σημαντικό να υπάρξει μια διαφοροποίηση μεταξύ των ατόμων που επιχειρούν αυτοχειρία ως αποτέλεσμα της ψυχιατρικής διαταραχής από την οποία έπασχαν και των περιπτώσεων εκείνων που επιχειρούν μια τέτοια πράξη ως αποτέλεσμα 10
υπαρξιακών διλημμάτων ή άλλων αγχωτικών παραγόντων που βιώνουν σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ζωής τους, χωρίς να έχει προηγηθεί άλλη ψυχιατρική συμπτωματολογία. 2.2.1 Αυτοκτονία και Ψυχιατρικές ιαταραχές Κατάθλιψη Σε πολλές περιπτώσεις αυτοκτονιών παρουσιάζεται η διάγνωση της κατάθλιψης, ιδιαίτερα του τύπου της μελαγχολίας. Σε αυτή την περίπτωση ο ασθενής παρουσιάζει ιδιαίτερα χαμηλή αυτοεκτίμηση, έντονα συναισθήματα ενοχής και αυτοκατηγορίας. Αντιλαμβάνεται τη ζωή ως ένα δυσβάστακτο φορτίο, χωρίς νόημα και σκοπό. Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν είναι δύσκολο να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο οδηγείται στην απόπειρα αυτοκτονίας. Παρόλα αυτά, ο κίνδυνος αυτός δεν είναι ιδιαίτερα σοβαρός όταν η εκδήλωση της κατάθλιψης βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο, γιατί τότε ο πάσχων νιώθει ιδιαίτερα ακινητοποιημένος και εγκλωβισμένος ακόμη και για την πρωτοβουλία μιας πράξης όπως η αυτοκτονία. Αντιθέτως, ιδιαίτερος κίνδυνος συντρέχει κατά το στάδιο επανόδου από την ασθένεια. Σχιζοφρένεια Η σχιζοφρένεια αποτελεί μια ψυχιατρική διαταραχή με υψηλό ποσοστό αυτοχειρίας. Ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος στα αρχικά στάδια της διαταραχής, κατά τα οποία η αίσθηση προσωπικής ταυτότητας είναι ιδιαίτερα συγκεχυμένη, ο ασθενής μπορεί να νιώθει ότι εξωτερικές δυνάμεις τον απειλούν και μια επικείμενη καταστροφή έρχεται. Σε αυτό το στάδιο ο πάσχων μπορεί να ακούει και εσωτερικές φωνές που τον διατάζουν να αυτοκτονήσει ή να καταβάλλεται από ιδέες δίωξης κατά τις οποίες καλείται να δράσει προκειμένου να αποφύγει τους διώκτες του, με διάφορους τρόπους, π.χ., πηδώντας από το παράθυρο. Είναι, επίσης, σημαντικό να τονισθεί ότι οι ασθενείς αυτοί επιχειρούν να 11
αυτοκτονήσουν με ιδιαίτερα βίαιους τρόπους. Και άλλες περιπτώσεις ψυχιατρικών διαταραχών μπορεί να συνδέονται με μια απόπειρα αυτοχειρίας, δεν συναντώνται όμως τόσο συχνά όσο αυτές που προαναφέρθηκαν. Για παράδειγμα, περιπτώσεις διαταραχών προσωπικότητας, όπως η αντικοινωνική, μπορεί να παρουσιάζει συσχέτιση. Κύρια χαρακτηριστικά αυτής της προσωπικότητας είναι η ανωριμότητα, η τάση για παρορμητικότητα, η εκδήλωση επιθετικότητας χωρίς όρια, η οποία, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, μπορεί να στραφεί και εναντίον του ίδιου του εαυτού προκειμένου να βρει άμεση εκτόνωση. Επίσης, οποιαδήποτε ψυχιατρική διαταραχή παρουσιάζεται στην τρίτη ηλικία λαμβάνει μεγεθυσμένες διαστάσεις, καθότι σε αυτό το στάδιο της ζωής ο ηλικιωμένος διαθέτει λιγότερες πηγές υποστήριξης και μπορεί πιο εύκολα να νιώσει ότι χάνει τον έλεγχο της ζωής. Τέλος, καταστάσεις απρόβλεπτων «κρίσεων», όπως ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου ή άλλη σημαντική απώλεια, ο κίνδυνος οικονομικής καταστροφής κ.ά., μπορεί να προκαλέσουν μια κατάσταση έντονου στρες, στην οποία το άτομο νιώθει ότι αδυνατεί να χειριστεί τις καταστάσεις και ότι η μόνη διέξοδος θα ήταν το τέλος της ίδιας του της ζωής. 2.3 Κατάχρηση Ουσιών Αλκοολισμός & χρήση ναρκωτικών ουσιών Ο αλκοολισμός και η χρήση ναρκωτικών ουσιών αποτελούν σημαντικούς παράγοντες επικινδυνότητας για αυτοχειρία. Ερευνητικά δεδομένα επισημαίνουν ότι ο αλκοολισμός αποτελεί έναν παράγοντα επικινδυνότητας σε ποσοστό 30% των αυτοκτονιών που πραγματοποιούνται. Παρόμοια ποσοστά εμφανίζονται και για τους χρήστες ναρκωτικών ουσιών με τη διαφορά ότι σε αυτή την περίπτωση τα επιδημιολογικά στοιχεία συγχέονται με τις περιπτώσεις θανάτου από «υπερβολική δόση». Ο υψηλός συσχετισμός αυτοκτονίας αλκοολισμού και χρήσης ναρκωτικών ουσιών ερμηνεύεται από τα σημαντικά στοιχεία επικινδυνότητας που χαρακτηρίζουν ειδικότερα τους χρήστες ουσιών. Καταρχήν, αυτή καθεαυτή η «χρήση» εμπλέκει τον πάσχοντα άμεσα σε πολλές άλλες 12
καταστάσεις επικινδυνότητας στις οποίες αδυνατεί να βρει λύση. Η χρήση ουσιών υποδεικνύει επίσης συχνά την προϋπάρχουσα διάγνωση κατάθλιψης αλλά και τον υψηλό βαθμό παρορμητικότητας που χαρακτηρίζει το άτομο, στοιχείο ιδιαίτερα χαρακτηριστικό σε προσωπικότητες ατόμων που επιχειρούν να αυτοκτονήσουν (Χατζητάσκος Π.,1997). Παράλληλα, υποδεικνύει ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της προσωπικότητας αυτών των ατόμων: την τάση αποφυγής αντιμετώπισης των προβλημάτων, στοιχείο που προδιαθέτει άμεσα και για απόπειρα αυτοκτονίας. Τέλος, νεαρά άτομα που κάνουν χρήση ουσιών από εξαιρετικά νεαρή ηλικία νιώθουν ήδη αποκομμένα από σημαντικά πλαίσια υποστήριξης που θα μπορούσαν, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, να τα βοηθήσουν να επανέλθουν. Αντιμετωπίζουν δυσεπίλυτα προβλήματα, π.χ. υγείας, οικονομικών, ποινικής δίωξης κ.ά., και η μόνη διέξοδος που μπορούν να «οραματιστούν» σε αυτή τη νεαρή ηλικία είναι ο τερματισμός της ίδιας της ζωής. 2.4 Οικονομική Κρίση Η τρέχουσα οικονομική κρίση μπορεί να συγκριθεί με τις μεγαλύτερες οικονομικές κρίσεις του περασμένου αιώνα. Η διεθνής ιστορική εμπειρία έχει στην ουσία να προβάλλει τρεις σοβαρές υφέσεις κατά την τελευταία εκατονταετία. Το κραχ του 29, την οικονομική κατάρρευση των πρώην Σοβιετικών χωρών στις αρχές του 90 και την ασιατική οικονομική κρίση στην εκπνοή του αιώνα. Αν και κάθε κρίση είχε διαφορετικά χαρακτηριστικά, μπορούμε να θυμηθούμε τις μαζικές αυτοκτονίες χρηματιστών στο κραχ του 29 και την «μαύρη ζώνη θανάτου» της Ρωσίας λόγω της δραματικής αύξησης των αυτοκτονιών, ανθρωποκτονιών και βίαιων θανάτων (Stuckler D., 2009). Αν και υπάρχουν διφορούμενες απόψεις για τις επιπτώσεις στη γενική υγεία, όλοι σχεδόν οι ερευνητές συμφωνούν ότι η ψυχική υγεία επηρεάζεται δυσμενώς σε περιόδους οικονομικών κρίσεων. Υπάρχει σαφής και εκφρασμένη ανησυχία ότι τα προβλήματα ψυχικής υγείας θα αυξηθούν και στη παρούσα οικονομική κρίση, αφού όπως αναφέρει σε πρόσφατες εκθέσεις η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας:» Δε θα πρέπει να εκπλαγούμε αν δούμε αύξηση ψυχικών διαταραχών και 13
αυτοκτονιών», «οι φτωχοί και οι ευάλωτοι θα είναι οι πρώτοι που θα υποφέρουν»(stuckler D., 2009). Τέτοιοι φόβοι υποστηρίζονται και από πληθώρα επιδημιολογικών μελετών που δείχνουν θετική συσχέτιση μεταξύ χαμηλότερου εισοδήματος ή ανεργίας και επιβαρυμένης ψυχικής υγείας (Catalano, 2005). 2.4.1 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ Η σημασία των ψυχικών και ιδιαίτερα των συναισθηματικών διαταραχών για τη δημόσια υγεία φαίνεται από το γεγονός ότι κατατάσσονται ανάμεσα στις πρώτες αιτίες που προκαλούν σημαντική ανικανότητα, ενώ οι διαταραχές αυτές αναμένεται να αυξηθούν και να γίνουν μέχρι το 2020 δεύτερες σε συχνότητα μετά την ισχαιμική καρδιοπάθεια (WHO, 2001). Όλες σχεδόν οι έρευνες δείχνουν τον αντίκτυπο των οικονομικών υφέσεων στη ψυχική υγεία. Ακόμα και όταν οι συνολικοί δείκτες υγείας, όπως η συνολική θνησιμότητα και το προσδόκιμο επιβίωσης δεν επηρεάζονται, τα ποσοστά ειδικών αιτιών θνησιμότητας δείχνουν να επηρεάζονται από τη σοβαρότητα της κρίσης. Για παράδειγμα η αύξηση των αυτοκτονιών, ανθρωποκτονιών, κατάχρηση αλκοόλ καθώς και ψυχικών διαταραχών αυξάνονται σε συνθήκες απότομης αύξησης της ανεργίας(marmot, 2009). Οι ειδικοί εκφράζουν ανησυχία για τις επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης στη ψυχική υγεία και συνιστούν την ετοιμότητα των συστημάτων υγείας να τις αντιμετωπίσουν. Πολλές έρευνες δείχνουν τη συσχέτιση μεταξύ της οικονομικής ανέχειας και της κατάθλιψης. Επίσης το οικονομικό χρέος είναι ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας που προδιαθέτει σε κατάθλιψη. (Butterworth P., 2009, Scuttela R.,2008). Πρόσφατη ανασκόπηση,επίσης, τεκμηριώνει τη συσχέτιση μεταξύ φτώχειας και ψυχικών διαταραχών. Η συσχέτιση μάλιστα αυτή προέκυψε με όλους τους δείκτες φτώχειας που χρησιμοποιήθηκαν. Παράμετροι όπως το χαμηλό εισόδημα, η ανασφάλεια, η απελπισία, η κοινωνική μεταβολή, το στίγμα-διάκριση-κοινωνικός αποκλεισμός, η συν-νοσηρότητα με σωματικά νοσήματα και κυρίως η περιορισμένη εκπαίδευση εξηγούν την μεγαλύτερη ευαλωτότητα των φτωχών στα 14
ψυχικά νοσήματα. (Patel V., 2003). Σε συνθήκες οικονομικής κρίσης οι φτωχοί αποτελούν ομάδα κινδύνου, αφού είναι οι πρώτοι που πλήττονται. Παράλληλα τα άτομα που ήδη νοσούν από ψυχικά νοσήματα λόγω της υπάρχουσας έκπτωσης της λειτουργικότητάς τους, αποτελούν επίσης ομάδα υψηλού κινδύνου. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος όπου η φτώχεια ευνοεί τις ψυχιατρικές διαταραχές αλλά και το αντίστροφο.(aro S., 1995). Πρόσφατη μελέτη για την κατάσταση στην Ελλάδα έδειξε ότι η αύξηση της ανεργίας σχετίζεται σημαντικά με αύξηση των επισκέψεων στα εξωτερικά ιατρεία ψυχιατρικής των νοσοκομείων που μελετήθηκαν, καθώς και με αύξηση του αριθμού ανθρωποκτονιών. Παράλληλα, η μείωση του μέσου εισοδήματος έδειξε να σχετίζεται σημαντικά με αύξηση του ποσοστού αυτοκτονιών(giotakos O., 2011). Δεδομένης λοιπόν της σημαντικής ύφεσης που γνωρίζει η Ελλάδα στην περίοδο αυτή, κρίνεται σκόπιμη η περαιτέρω μελέτη της σχέσης ανάμεσα στις παρεχόμενες υπηρεσίες ψυχικής υγείας και την αυτοκτονικότητα. Η ανάλυση επίσης περισσότερων ψυχοκοινωνικών παραγόντων, παράλληλα με την περαιτέρω εκπαίδευση των ειδικών, αναμένεται ότι θα βοηθήσει στον καλύτερο σχεδιασμό πρόσβασης των πολιτών στις σχετικές υπηρεσίες, αλλά και στην αύξηση της αποτελεσματικότητας και ποιότητας των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Εικόνα 3 15
2.5 Στρες Το καθημερινό στρες, ανάλογα με την ένταση και έκταση που έχει και σε σχέση με την προσωπικότητα του ατόμου, έχει μια μεγάλη απήχηση σε διαταραχές και νοσηρές καταστάσεις για το κάθε άτομο. Το ενδιαφέρον, σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι ότι οι αντιδράσεις και η προστασία του ανθρώπου, σε αυτό το είδος στρες, δεν ρυθμίζονται οικιοθελώς και με την πρωτοβουλία μας. Η γενικευμένη αντίδραση είναι μια εκτεταμένης μορφής εγρήγορση που διατρέχει, μέσω του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, όλα τα μέρη του κορμιού και ασυνείδητα πάλι προετοιμάζει τις ψυχικές αντιδράσεις. Μόνο με εξωτερική βοήθεια, σε κοινωνικό ιατρικό περιβάλλον και χρήση αντανακλαστικών, μπορεί να δοθεί λύση στο πρόβλημα. Η επιτυχία δεν είναι πάντοτε σίγουρη και έτσι μπορεί το άτομο να οδηγηθεί σε νοσηρές καταστάσεις. Μια ενδιαφέρουσα είδηση από το διεθνή τύπο και συγκεκριμένα από το γερμανικό περιοδικό Σπίγκελ κάνει μια αναφορά για την αυτοκτονικότητα μεταξύ των αμερικάνων στρατιωτών στο Αφγανιστάν. Συγκεκριμένα, από είδηση αναλόγου τμήματος του πενταγώνου και μιας υπηρεσίας που έχει συσταθεί για την καταμέτρηση αυτών των περιστατικών, αναφέρει ότι σε 155 μέρες αυτοκτόνησαν 154 στρατιώτες. Απόπειρες ή παρεμφερείς προσπάθειες δεν έχουν καταμετρηθεί. Θεωρείται ότι όλη αυτή η κατάσταση που αναπτύσσεται στον τομέα αυτό, οφείλεται στο έντονο στρες. Το στρες αυτό οδηγεί στο να είναι περισσότεροι αυτοί που αυτοκτονούν από αυτούς που πέφτουν στη μάχη. Ένα μετατραυματικό στρες προκύπτει μετά από οποιαδήποτε κοινωνική εκδήλωση εξαιτίας κάποιου αρνητικού βιώματος. Στην εποχή μας, τα αρνητικά βιώματα είναι κομμάτι της καθημερινότητας και επαναλαμβανόμενα. Το αποτέλεσμα είναι ότι όσοι τα βιώνουν αυτά, και ιδιαίτερα σε νεαρές ηλικίες, να θεωρούν την ίδια την καθημερινότητα σαν την αιτία τους. Για το λόγο αυτό, αναπτύσσουν μια επιθετική συμπεριφορά που,αρκετές φορές, τη στρέφουν και στον εαυτό τους με τη μορφή της αυτοκτονικότητας. Η διευθύντρια του γραφείου πρόληψης αυτοκτονιών του Υπουργείου αμύνης των ΗΠΑ,η Τζάκι Γκάρικ, θεωρεί ότι η παρατηρηθείσα αυξημένη αυτοκτονικότητα 16
οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στο μετατραυματικό στρες. Οι περιπτώσεις αυτές του μετατραυματικού στρες, που οδηγούν στην αυτοκτονία ή αυξάνουν την αυτοκτονικότητα μεταξύ των ανθρώπων, είναι γνωστές ψυχιατρικά και σε κοινωνικό επίπεδο. 2.6 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ Πάντοτε η προς τα Άνω κατεύθυνση συγκινούσε τον ανθρώπινο ψυχισμό είτε θετικά είτε αρνητικά. Ως γνωστό όλοι οι αρχαίοι Ανατολικοί λαοί είχαν αναπτύξει μία ιδιαίτερη οικειότητα με τα άστρα (ουρανό). Ήδη ο Πλάτωνας και ο Ωριγένης πίστευαν ότι στα άστρα μεταβαίνουν οι ψυχές των νεκρών. Εν τούτοις, ενώ κατά τους Κοινωνιολόγους του προηγούμενου αιώνα με την κυριαρχία της επιστήμης η Θρησκεία θα πέθαινε, καινούριες παρά-θρησκείες (αιρέσεις) συνεχώς εμφανίζονται μέσα στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, όχι από προλετάριους αλλά από εύπορους και μορφωμένους. Απ τη μία ελλιπείς γνώσεις γύρω από τη Φιλοσοφία και τη Θεολογία και από την άλλη προσωπικά (ψυχικά) προβλήματα καθιστούν θύματα πολλά νεαρά άτομα. Επιστήμονες που ερευνούν το χώρο των σύγχρονων αιρέσεων υποστηρίζουν την τραγική αλλοίωση που υφίσταται η προσωπικότητα του ατόμου μέσα σε μία σύγχρονη καταστροφική αίρεση. Η αλλοίωση της προσωπικότητας γίνεται σταδιακά και ακολουθεί συγκεκριμένα βήματα. α) Ή δημιουργία εμπιστοσύνης. Στο στάδιο αυτό η αίρεση προβάλλει τη «θετική» εικόνα της, κάνοντας το μέλος να αισθανθεί ευχάριστα. Δίνει την εντύπωση μιας κοινότητας, στην οποία κυριαρχεί ἡ απλότητα, ἡ ειλικρίνεια και ἡ γνήσια ελευθερία. Το μέλος πρέπει να πιστέψει πώς εκεί θα βρει ότι μάταια αναζητούσε ως τώρα. Ή ομάδα ξέρει τί ακριβώς του λείπει και δίνει την εντύπωση ότι δεν κινείται στο περιθώριο, αλλά αποτελεί την ελίτ της κοινωνίας, αφού απευθύνεται συνήθως σε ιδεαλιστές νέους από σωστό περιβάλλον, με ανώτερες σπουδές κ.λπ. Ταυτόχρονα, στο στάδιο αυτό αρχίζει ὁ χειρισμός της προσωπικότητας. Στην αρχή δεν καταβάλλεται προσπάθεια να μεταδοθούν νέες 17
ιδέες, αλλά επιχειρείται ἡ «κάθαρση» του εγκεφάλου από κάθε στοιχείο ενοχλητικό ή ασυμβίβαστο με την ιδεολογία της. Ακόμη και οι συναισθηματικές ροπές πρέπει να αποβληθούν, ώστε ο όλος άνθρωπος να ελευθερωθεί από κάθε προηγούμενη δέσμευσή του, για να δεχθεί τις «σωτήριες ιδέες» της αίρεσης. Για να γίνει αυτό, είναι αναγκαία ἡ αποδέσμευση της προσωπικότητας από τις μέχρι τώρα σχέσεις της, δηλ. από τούς γονείς, τούς φίλους και εν μέρει από το σχολείο, τις σπουδές και την εργασία. Στη διαδικασία αυτή συμβάλλουν και πρακτικές τεχνικές, όπως ἡ ψαλμωδία, οι εντατικές προσευχές, τα σεμινάρια, οι συνεχείς συζητήσεις και ομιλίες κ.ά. β) O ενδογματισμός. Αφού έχει προηγηθεί ἡ προεργασία με την «κάθαρση» και την εξουδετέρωση κάθε αντίδρασης, το μέλος είναι έτοιμο να δεχθεί τη νέα ιδεολογία. Πρόκειται για μια εντατική διεργασία μεταστροφής, στην οποία αφομοιώνεται ολόκληρη η διδαχή της ομάδας βήμα προς βήμα. Ή διαδικασία αυτή συνδυάζεται με τη στενή παρακολούθηση και τον συστηματικό έλεγχο του μέλους, ακόμη και με μη διατυπωμένες ή εκφρασμένες απειλές. Οι νέες «πολύτιμες» πληροφορίες φαντάζουν στο αποπροσανατολισμένο μέλος ως ἡ μόνη διέξοδος. Η νέα διδασκαλία είναι συνήθως υπεραπλουστευμένη και εξηγεί κάθε πρόβλημα. Εμφανίζεται σαν μοναδική αυθεντία, σαν αιώνια και αληθινή γνώση, πού υπερέχει της επιστήμης και της ορθολογικής σκέψης Στο στάδιο αυτό παρατηρείται σοβαρή αλλοίωση της γλώσσας. Το λεξιλόγιο γίνεται πτωχότερο, νέοι όροι προσδιορίζουν τη γλώσσα και ὁ προσωπικός της χαρακτήρας εξαλείφεται και αντικαθίσταται από τον στερεότυπο τρόπο έκφρασης της ομάδας. Παράλληλα, μειώνεται ή εξαφανίζεται ἡ δυνατότητα επικοινωνίας με όσους σκέπτονται ή πιστεύουν διαφορετικά. Αλλοίωση της γλώσσας σημαίνει και αλλοίωση της σκέψης. Τα θύματα παρουσιάζουν δυσκολίες στον αφηρημένο τρόπο σκέψης και επιχειρηματολογίας και η σκέψη τους καθίσταται στερεότυπη. γ) Ή σταθεροποίηση των νέων δομών. Στο στάδιο αυτό το μέλος, έχοντας χάσει κάθε εμπιστοσύνη στον εαυτό του, παραδίδεται απόλυτα σε εκείνους, πού 18
προορίζονται να το καθοδηγήσουν. Σ αυτούς εμπιστεύεται τα πάντα. Ή ομάδα πλέον ελέγχει κάθε πτυχή της ιδιωτικής του σφαίρας. Ή ελάχιστη παρέκκλιση από τη «δέουσα» συμπεριφορά ελέγχεται και εξουδετερώνεται. Ή ομάδα απαιτεί να ακολουθεί επακριβώς τούς κανόνες και τον «μοναδικό τρόπο σωτηρίας», πού προσφέρει, και το μέλος οφείλει απόλυτη υποταγή στην κορυφή της, όπου υπάρχει ὁ αρχηγός, ὁ «προφήτης», ο γκουρού ή ο «διδάσκαλος», πού κατέχει όλη την «αλήθεια» και τη μοναδική συνταγή για τη «σωτηρία» της ανθρωπότητας. Ή αντίδραση εναντίον της αυθεντίας του είναι σχεδόν αδύνατη. Υποταγή στην ομάδα σημαίνει και στράτευση στην υπηρεσία του «μεγάλου ιδανικού», πού αυτή υπηρετεί, με συνέπεια την άμισθη εργασία, αλλά και την προσφορά ολόκληρης της περιουσίας του μέλους ἤ μεγάλων χρηματικών ποσών στην ομάδα. δ) Ή ισχυροποίηση των νέων δομών. Είναι το τελευταίο στάδιο της «πλύσης εγκεφάλου». Εδώ έχει ολοκληρωθεί ἡ αλλαγή της προσωπικότητας, πού χαρακτηρίζεται από την ψυχιατρική ως «αποπροσωποποίηση». Πρόκειται για μόνιμη εγκατάσταση μιας νέας συνείδησης με κάποια στοιχεία της παλιάς, άτακτα συναρμολογημένα. Στο στάδιο αυτό ή λήψη προσωπικών αποφάσεων καθίσταται αδύνατη και το μέλος υπακούει τυφλά σε εντολές. Έτσι εξηγούνται οι περιπτώσεις των ομαδικών αυτοκτονιών μετά από εντολή του αρχηγού και πολλές άλλες ακραίες ενέργειες στον χώρο των σύγχρονων αιρέσεων (Αντ. Αλεβιζοπούλου, 1995, σελίδες. 25-30). ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΙΡΕΣΕΙΣ Πύλη Του Παραδείσου: Σέκτα(αίρεση) πού είχε ιδρυθεί το 1975 από τους Marshall Applewhite και τη Bonnie Nettles που είχαν γνωριστεί σε ψυχιατρική κλινική στην οποία είχαν νοσηλευθεί. Αυτοπροσδιορίζονταν ως αγγελιοφόροι αποστολή U.F.O στη γη. Έγιναν ευρέως γνωστοί όταν τα μέλη της αίρεσης στις 26/03/1997 σε μία τελετουργικού χαρακτήρα πράξη αυτοκτόνησαν (εικόνα 1)καθώς πίστευαν ότι θα μεταφερθούν οι ψυχές τους στον ιπτάμενο δίσκο που 19
σύμφωνα με δοξασίες τους βρισκόταν κρυμμένος στην ουρά του κομήτη Hale- Bopp. Εικόνα 4 Ομαδική αυτοκτονία των 39 μελών της αίρεσης «Η Πύλη του Παραδείσου» Ναός του Ήλιου: Αίρεση που πιστεύει ότι οι άνθρωποι αυτοκτονούν ακολουθώντας συγκεκριμένη ιεροτελεστία για να ξαναγεννηθούν σε ένα μέρος που ονομάζεται Σείριος. Τάγματα Του Δαβίδ: 19/04/1993 εβδομήντα πέντε μέλη (μεταξύ τους και 25 παιδιά κάτω των 15 ετών) της αίρεσης αυτής πέθαναν όταν πυρκαγιά και επίθεση αστυνομικών έθεσαν τέρμα στην επί 51 ημέρες απομόνωσής τους. Ο Devid Koresh (εικόνα 2) επικεφαλής του τάγματος αυτοπυροβολήθηκε στο κεφάλι στη διάρκεια της πυρκαγιάς. 20
Εικόνα 5 David Koresh, 1959-1993 18 Νοεμβρίου 1978: Ο παρανοϊκός αμερικανός ιερωμένος Jim Jones (εικόνα 3) προκάλεσε το θάνατο 909 ατόμων στο Jonestown της Γουϊάνας αφού τους συνέστησε να πιούν χυμό που περιείχε υδροκυάνιο. Τα μέλη που αρνήθηκαν να πιούν το δηλητήριο πυροβολήθηκαν (εικόνα 4). Εικόνα 6 James Warren ''Jim'' Jones,1931-1978 21
Εικόνα 7 bodies at Jonestown,1978 Δεκέμβριος 1991: Σύμφωνα με την μεξικανική αστυνομία, ο υπουργός Ramon Morales Almaran και η υπερβολική πίστη του στο Θεό ευθύνονται για το θάνατο του ίδιου και άλλων 29 ατόμων σε εκκλησία του Μεξικού. Ο Almaran συνέστησε στους οπαδούς του να εξακολουθήσουν να προσεύχονται και να παραμείνουν ήρεμοι αγνοώντας τα τοξικά αέρια που γέμιζαν την εκκλησία και προκάλεσαν το θάνατό τους. Οκτώβριος 1993: Πενήντα τρεις χωρικοί σε απομονωμένο χωριό του Βιετνάμ αυτοκτόνησαν ομαδικά. Οι αρχές δήλωσαν ότι οι χωρικοί είχαν πέσει θύματα απάτης ενός τυφλού, του Chau Van Liem, ο οποίος είχε εισπράξει αδρά ποσά σε αντάλλαγμα υποσχέσεων για ταχεία μετάβαση στο Παράδεισο. Τόκυο 20 Μαρτίου 1995: H αίρεση της «Υπέρτατης Αλήθειας» του «μεσσία» Shoko Asahara επιχείρησε επίθεση με το τοξικό αέριο sarin σε σταθμό του μετρό του Τόκυο. Δώδεκα άνθρωποι πέθαναν και άλλοι 6.000 υπέστησαν σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα. 23/03/1997 βρέθηκαν απανθρακωμένα πτώματα τριών γυναικών και δύο ανδρών σε σπίτι που ανήκε σε μέλος της αίρεσης αυτής. 22
Δεκέμβριος 1995 άλλα 16 μέλη βρέθηκαν νεκρά στα περίχωρα της Γκρενομπλ στις Γαλλικές Άλπεις. Μεταξύ των νεκρών και δύο γάλλοι αστυνομικοί. Εικόνα 8 religion and suicide 23
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΙΣ ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ Η μελέτη της αυτοκτονίας και γενικότερα της αυτοκτονικής συμπεριφοράς έχει προσφέρει τα τελευταία χρόνια σημαντικά στοιχεία για τους παράγοντες που οδηγούν στην εκδήλωση της (παράγοντες κινδύνου). Τα στοιχεία αυτά προέρχονται κυρίως από κοινωνιολογικές και επιδημιολογικές μελέτες και σε μικρότερο βαθμό από ψυχολογικές ή κλινικές, τονίζοντας τον πολυδιάστατο χαρακτήρα του φαινομένου της αυτοκτονικής συμπεριφοράς. 3.1 ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Μια γενετική βλάβη, που εμποδίζει την παραγωγή σεροτονίνης στον εγκέφαλο, θεωρείται ο κύριος παράγοντας που οδηγεί στην αυτοκτονία. Νεκροτομικές έρευνες σε εγκεφάλους και στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό ανθρώπων που αυτοκτόνησαν έδειξαν ότι σε όλους υπήρχε έλλειψη ενός ενζύμου που μετατρέπει την πρόδρομη ουσία τρυπτοφάνη σε σεροτονίνη. Αυτή η γενετική βλάβη, βέβαια, δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας καθώς οι έρευνες έχουν δείξει ότι οι αυτόχειρες έχουν ζήσει τον τελευταίο καιρό πριν από την αυτοκτονία πολύ μεγάλα στρες σε σύγκριση με άτομα που έχουν κατάθλιψη. Επειδή, όμως, δεν είναι δυνατόν να βρεθούν πάντα νεκροτομικοί εγκέφαλοι, οι επιστήμονες μπορούν να εντοπίσουν την ύπαρξη αυτής της γενετικής βλάβης και με μία εξέταση των αιμοπεταλίων, τα οποία, μοιάζουν με τα εγκεφαλικά κύτταρα. Ωστόσο, η αυτοκτονία μπορεί να αποτραπεί, αφού υπάρχει φάρμακο που αντιμετωπίσει αυτή τη γενετική ανωμαλία. 3.1.1 ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΠΟΥ ΑΠΟΤΡΕΠΕΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ Υπάρχουν πάρα πολλοί δείκτες για να διαγνωστεί η αυτοκτονικότητα. Η αυτοκτονιολογία προσπαθεί να βρει τους παράγοντες που αυξάνουν την επικινδυνότητα της αυτοκτονίας, δηλαδή τους παράγοντες κινδύνου, και τους 24
παράγοντες που μειώνουν τον κίνδυνο, που λέγονται προστατευτικοί παράγοντες. Όσο περισσότεροι παράγοντες συμπέσουν την ίδια χρονική στιγμή στο ίδιο άτομο, τόσο η πιθανότητα να αυτοκτονήσει είναι μεγαλύτερη. Αν έχει πολλές πιθανότητες να αυτοκτονήσει, αυτό το άτομο πρέπει να μπει σε ψυχιατρική κλινική μέχρι να μειωθεί η επικινδυνότητα για αυτοκτονία. Η κλοζαπίνη είναι ένα χάπι, που κυκλοφορεί στην αγορά και το οποίο επηρεάζει και καταργεί την αυτοκτονικότητα, όπως και τη βία, γιατί η αυτοκτονικότητα και η βία είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Το χάπι της κλοζαπίνης κυκλοφορεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια και χορηγείται σε άτομα με ανθεκτικές μορφές σχιζοφρένειας. Σχετικές έρευνες έδειξαν ότι το φάρμακο αυτό καταργούσε την αυτοκτονικότητα και στη συνέχεια την κατάθλιψη. Ανάλογη έρευνα, με την ίδια μεθοδολογία και το ίδιο φάρμακο, έγινε και στο Λος Άντζελες, σε 500 περιστατικά κι έδειξε τα ίδια αποτελέσματα. Το φάρμακο αυτό, σε σπάνιες περιπτώσεις, μπορεί να μειώσει τα λευκά αιμοσφαίρια και γι' αυτό ο ασθενής που το παίρνει θα πρέπει, στο πρώτο διάστημα, να ελέγχεται κάθε εβδομάδα. Επισημαίνεται ακόμη ότι το 70% των ανθρώπων που αυτοκτονούν, τον τελευταίο μήνα πριν από την αυτοκτονία έχουν επισκεφθεί τον ψυχίατρο για να ζητήσουν βοήθεια, καθώς διακατέχονται από τη διχοτομική σκέψη, "να αυτοκτονήσω ή να μην αυτοκτονήσω". Εικόνα 9 25
3.2 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Όπως ο Durkheim έθεσε τις πρώτες βάσεις για μια κοινωνιολογική μελέτη της αυτοκτονίας στις αρχές του αιώνα, έτσι και ο Freud πρωτοστάτησε στην ψυχολογική ερμηνεία αυτής. Το 1920 παρουσίασε τη θεωρία του σχετικά με το ένστικτο του θανάτου (Thanatos), σκοπός του οποίου είναι να ξεπεράσει τις αναστολές του ανθρώπου, να καταστρέψει, και να τον επαναφέρει στην κατάσταση της άψυχης, ανόργανης κατάστασης από την οποία προήλθε. Το ένστικτο του θανάτου συνυπάρχει πάντα με το ένστικτο της ζωής. Ο Freud υποστήριζε ότι η αυτοκτονία αποτελεί ουσιαστικά μια επιθυμία θανάτου στραμμένη προς τους άλλους. Αυτή η επιθυμία στη συνέχεια στρέφεται προς τον ίδιο τον εαυτό, που έχει ουσιαστικά ταυτιστεί με το πρόσωπο εκείνο που το έχει βλάψει στη ζωή του. Γι αυτόν το λόγο η αυτοκτονία αναφέρεται συχνά και ως ένας έμμεσος τρόπος τιμωρίας του προσώπου που έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη ζωή του αυτόχειρα και τον έχει τραυματίσει συναισθηματικά με διάφορους τρόπους. Ο Ν. Retterstol (1993) τονίζει ότι οι συναισθηματικές εμπειρίες της πρώιμης βρεφικής και παιδικής ηλικίας θέτουν τις βάσεις για την υγιή ψυχική ανάπτυξη του ατόμου. Η αρνητική επίδραση αυτών των εμπειριών προδιαθέτει το άτομο για δυσπροσαρμοστικότητα, ψυχική ανισορροπία και διαταραχή και, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, για αυτοκτονία. Σε περίπτωση «κρίσης» το άτομο καλείται να επιστρατεύσει όλες του τις δυνάμεις για να υποστηρίξει τον εαυτό του. Εάν αυτές οι δυνάμεις είναι ελλιπείς, καθότι ποτέ δεν υποστηρίχθηκαν με κατάλληλους τρόπους στο παρελθόν από το οικογενειακό περιβάλλον και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας, το άτομο βιώνει μια κατάσταση έντονου στρες και ανασφάλειας. Αρχίζει να απομονώνεται, να «παραιτείται», οδηγούμενο στην αυτοκτονία ως τη μόνη λύση που μπορεί να το βγάλει από τον έντονο ψυχικό πόνο και την απελπισία που βιώνει. Τέλος, ο τρόπος με τον οποίο κάθε άτομο έχει μάθει στη ζωή του να χειρίζεται καταστάσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης, παίζει καθοριστικό ρόλο στην απόσταση που τον διαχωρίζει από τη σκέψη και την πράξη της αυτοκτονίας. Όπως τονίζει ο Ν. Retterstol, στις περιπτώσεις 26
ατόμων που αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν παρουσιάζεται συνήθως ένας συνδυασμός τριών σημαντικών παραγόντων: οι κρίσεις που προκύπτουν στη ζωή τους είναι συνήθως πιο δύσκολες, πιο απαιτητικές, πιο συχνές και πιο πολύπλοκες από εκείνες που προκύπτουν σε άλλα άτομα. Δεύτερον, οι τρόποι με τους οποίους έχουν μάθει να τις χειρίζονται είναι ελλιπείς και, τρίτον, ενυπάρχει σημαντική έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης. Ο συνδυασμός των τριών αυτών παραγόντων οδηγεί σε συναισθήματα απόγνωσης, αίσθημα «αδιεξόδου», οι «κρίσεις» φαίνονται πιο έντονες, δυσεπίλυτες και η σκέψη της αυτοχειρίας δεν αργεί να φανεί στο προσκήνιο. Ο Ν. Retterstol (1993) τονίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται σε κάθε απόπειρα αυτοκτονίας: Επιθετικότητα Η πράξη της αυτοκτονίας εκλαμβάνεται συνήθως ως μια πράξη όπου η επιθετικότητα είναι στραμμένη προς το ίδιο το άτομο. Λεπτομερής παρατήρηση κάθε απόπειρας όμως υποδεικνύει ότι στην πραγματικότητα η επιθετικότητα είναι στραμμένη και προς ένα άλλο πρόσωπο. Αυτό το πρόσωπο στην επιστημονική ορολογία αναφέρεται συχνά ως ο «σημαντικός άλλος» και είναι συνήθως αυτό που βρίσκεται πολύ κοντά στον αυτόχειρα (σύζυγος, παιδί, γονιός, εργοδότης κ.ά.). Πριν την απόπειρα ο αυτόχειρας έχει συνήθως νιώσει σημαντική ματαίωση από το άτομο αυτό, διότι δεν του αφιέρωσε τον απαραίτητο χρόνο, δεν του ανταπέδωσε την αγάπη και την αναγνώριση που περίμενε κοκ. Η επιθετικότητα που απευθύνεται προς αυτό το άτομο στρέφεται τελικά προς τον ίδιο τον εαυτό. Οι Hankoff & Einsidler (1979) τονίζουν ότι η αυτοκτονία περιγράφεται πάντα ως ένα ενδοψυχικό γεγονός, ενώ, ουσιαστικά, αποτελεί ένα γεγονός που διαδραματίζεται μεταξύ δύο ατόμων. Η «δυαδικότητα» αυτή δίνει έμφαση και σε δύο άλλα σημαντικά στάδια της αυτοκτονίας, το στάδιο πριν την απόπειρα, κατά το οποίο ο «σημαντικός άλλος» παίζει καθοριστικό ρόλο στην απόφαση που θα παρθεί, και το στάδιο μετά την απόπειρα, όπου το «επιβιώσαν-θύμα» της αυτοχειρίας καλείται να αντιμετωπίσει το τραγικό γεγονός που έχει συμβεί, τα 27
συναισθήματα που το διακατέχουν και την τραγική απώλεια του άλλου προσώπου. Είναι γεγονός ότι τα άτομα του άμεσου περιβάλλοντος του αυτόχειρα, που «επιβιώνουν» μετά το θάνατό του, αποτελούν ένα ειδικό κεφάλαιο του θέματος της αυτοκτονίας: καταρχήν γιατί μπορούν να παρέχουν σημαντική πληροφόρηση σχετικά με τις συνθήκες της απόπειρας, αλλά και επειδή χρήζουν ιδιαίτερης αντιμετώπισης και συναισθηματικής υποστήριξης προκειμένου να αντιμετωπίσουν το τραγικό γεγονός που συνέβη και να «επιβιώσουν» συναισθηματικά μετά από αυτό. Έκκληση για βοήθεια Οι περισσότερες αυτοκτονίες αποτελούν ουσιαστικά μια έκκληση για βοήθεια, η οποία συνήθως απευθύνεται στο πρόσωπο που απευθύνεται και η επιθετικότητα, ζητώντας περισσότερο ενδιαφέρον, αγάπη, χρόνο και αφοσίωση. Είναι σημαντικό, άτομα του άμεσου περιβάλλοντος να μπορέσουν να «ακούσουν» αυτά τα μηνύματα και να ανταποκριθούν άμεσα. Αμφιθυμία Είναι λίγες οι περιπτώσεις αυτοκτονιών που σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε ο αυτόχειρας να μην έχει καμία πιθανότητα διάσωσης. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει και την αμφιθυμία του ατόμου σχετικά με την επιθυμία του να ζήσει ή να πεθάνει. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Ν. Retterstol, η αυτοκτονία αποτελεί πάντα ένα είδος «τζόγου» με την ίδια τη ζωή, μία πρόκληση στη μοίρα ή το Θεό, με άγνωστο πάντα αποτέλεσμα. Το στάδιο πριν την απόπειρα Τρία στάδια φαίνεται να προηγούνται της μοιραίας απόφασης: -Το στάδιο «σύλληψης» της ιδέας :Σε αυτό το στάδιο το άτομο σκέφτεται για πρώτη φορά την πράξη της αυτοκτονίας ως πιθανή λύση στα προβλήματά του. Πολλές φορές 28
μπορεί να έχει διαβάσει στον Τύπο για την απόπειρα ενός επώνυμου προσώπου, να έχει δει μια ταινία με σχετικό θέμα ή ακόμη και να έχει βιώσει μια παρόμοια εμπειρία από κάποιο γνωστό ή συγγενικό πρόσωπο. Το στάδιο της αμφιθυμίας: Μια πάλη μεταξύ των δυνάμεων αυτοσυντήρησης και αυτοκαταστροφής βιώνεται σε ενδοψυχικό επίπεδο. Σε αυτό το στάδιο αρχίζουν οι απειλές/ μηνύματα προς το περιβάλλον για πιθανή απόπειρα, λειτουργώντας ασυνείδητα ως μια έκκληση για βοήθεια. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι σε αυτό το στάδιο το άτομο επιθυμεί ταυτόχρονα να πεθάνει, αλλά και να ζήσει, αλλά, αν ζήσει, να συνεχίσει με διαφορετικό τρόπο ζωής. Το στάδιο της απόφασης! Στο στάδιο αυτό έχει ληφθεί μια απόφαση. Εάν το άτομο έχει αποφασίσει να θέσει τέλος στη ζωή του τις περισσότερες φορές παρουσιάζει μια απρόσμενη ηρεμία, η οποία μπορεί να ξεγελάσει τους γύρω του ότι το πρόβλημα έχει ξεπεραστεί. Αντιθέτως, αποτελεί ένα σοβαρό και ισχυρό προμήνυμα ότι βρίσκεται σε υψηλό βαθμό επικινδυνότητας. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι σε αυτό το στάδιο απαντά γενικά και αόριστα σχετικά με τα σχέδιά του για το μέλλον, αρχίζει να κάνει προετοιμασίες, για παράδειγμα, να χαρίζει πολύτιμα αντικείμενα, να εκκαθαρίζει τραπεζικούς λογαριασμούς, να τακτοποιεί το χώρο του κλπ. Σημάδια προειδοποίησης Ένα άτομο που σκοπεύει να αυτοκτονήσει μπορεί να (Ν. Retterstol, 1993): Μιλά για αυτοκτονία. Παρουσιάζει δραστικές αλλαγές στη συμπεριφορά του. Απομονώνεται από κοινωνικές συναναστροφές. Παρουσιάζει διαταραχές στις διατροφικές του συνήθειες και τον ύπνο του. Παραμελεί την προσωπική του εμφάνιση. Χάνει το ενδιαφέρον του για εργασία, χόμπι κλπ. 29