ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ

ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ Γ. Μ. Σηφάκης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚ ΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ Γ. Μ. Σηφάκης e-book ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Ἱδρυτικὴ δωρεὰ Παγκρητικῆς Ἑνώσεως Ἀμερικῆς ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ιδρυμα Tεχνολογίας & Ερευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3849020-23, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣEIPA: ΙΣΤΟΡΙΑ / ΝΕΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟ Διευθυντὴς σειρᾶς: Ἄγγελος Χανιώτης ISBN 978-960-524-233-8 2006, Γ. Μ. Σηφάκης & ΠΑ ΝΕ ΠΙ ΣΤΗ ΜΙΑ ΚΕΣ ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΚΡΗ ΤΗΣ Πρώ τη ἔκ δο ση: Δεκέμβριος 2006 Ἐ κτύ πω ση & βιβλιοδεσία: Γ. Αργυροπουλοσ επε

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ποὺ ἔχουν συγκεντρωθεῖ σ αὐτὸν τὸν τόμο πρωτοδημοσιεύθηκαν, τὰ περισσότερα, σὲ ξένα περι οδικὰ ἢ δυσεύρετες ἐκδόσεις (δυσεύρετες, ἐννοῶ, γιὰ τὸν μὴ εἰδικὸ ἐρευνητή). Γι αὐτὸ ἀναδημοσιεύονται ἐδῶ, μὲ τὴν ἐλπίδα ὅτι μπορεῖ νὰ φανοῦν χρήσιμα σὲ φιλολόγους, ἀρχαι ολόγους, θεατρολόγους καί, ἐλπίζω, σ ἕνα εὐρύτερο κοινὸ ποὺ ἐνδιαφέρεται γιὰ τὸ ἀρχαῖο δρᾶμα καὶ τὴν ἀπὸ σκη νῆς διδα σκαλία του. Ἡ ἐπανέκδοση τῶν κειμένων αὐτῶν δὲν ἰσοδυναμεῖ μὲ ἐκσυγχρονισμό τους (πλὴν ὁρισμένων ἐξαιρέσεων), ἀλλὰ εἶναι βελτιωμένη ὡς πρὸς τὴν ἔκθεση τῶν ἐπιχειρημάτων, τὶς ἐσωτερικὲς παραπομπές (ποὺ δείχνουν τὶς σχέσεις ποὺ ἔχουν τὰ κείμενα μεταξύ τους καὶ μὲ τὸ ἔργο τοῦ συγγραφέα γενικότερα), καὶ τὴν προσθήκη εἰκονογράφησης. Γιὰ τὴ συγκρότηση αὐτῆς τῆς ἔκδοσης μεγάλη ἦταν ἡ συμ- ϐολὴ τῆς κ. Τριανταφυλλιᾶς Γιάννου, ἡ ὁποία μετέφρασε τὶς περισ σότερες ἀπὸ τὶς μελέτες στὰ ἑλληνικά. Δική της ἰδέα, ἐξάλ λου, ἦταν νὰ προταχθεῖ τὸ προγραμματικό ὅπως φαίνεται ἐκ τῶν ὑστέρων δοκίμιο: «Ὁ παραδοσιακὸς χαρακτήρας τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας καὶ τέχνης». Τὸ κείμενο αὐτὸ πρωτοδημοσιεύθηκε τὸ 1973 (στὴν Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ.) καὶ ἔκτοτε ἀποτελεῖ τὴ θεωρητικὴ προϋπόθεση λίγο πολὺ ὅλων τῶν ἐργα σιῶν μου, καθὼς ἐδῶ διασταυρώνονται τὸ εἰδικὸ ἐνδιαφέρον μου γιὰ τὸν λαϊκὸ πολιτισμό ποὺ χρονολογεῖται ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ εἶχα τὴν ἐποπτεία τῆς ἕδρας τῆς λαογραφίας στὴ Θεσ σαλονίκη καὶ τῆς διδασκαλίας τῶν σχετικῶν μαθημάτων (1971 75) μὲ μιὰ νέα θεώρηση τῆς ἀρχαίας ποίησης ἀπὸ τὴ σκο πιὰ τοῦ παραδοσιακοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς προ φορικῆς

παρά δο σης. Ἡ θεώρηση αὐτὴ δὲν ἦταν ἄσχετη μὲ τὴ μεγάλη ἐξά πλωση, τὴν ἴδια ἐκείνη περίοδο, τῆς θεω ρίας τῶν Milman Par ry καὶ Albert B. Lord γιὰ τὴν προφορικὴ δημιουργία τῶν ὁμη ρικῶν ἐπῶν, ποὺ εἶχε ἀρχίσει νὰ ἐφαρμόζεται στὰ μεσαιωνικὰ ἔπη τῆς Εὐρώπης καὶ τὴν ποίηση λαῶν τῆς Ἀφρικῆς καὶ τῆς Ἀσίας. Ἡ παραδοσιακότητα, ὡστόσο, εἶναι ἔννοια πολὺ εὐρύτερη ἀπὸ τὴν προφορικότητα καὶ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ἑκάστοτε συλ λογικὴ ἀντίληψη καὶ ἑρμηνεία τοῦ κόσμου ποὺ ἐπικρατεῖ σὲ μιὰ κοινωνία, δηλαδὴ ἀπὸ τὴ θρησκεία καὶ τὸ ἀντίστοιχο ἐπίπεδο ὀργανωμένης γνώσης. Γι αὐτὸ μπορεῖ νὰ χαρακτηρίζει ἀκόμη καὶ τὶς ὑψηλότερες μορφὲς τῆς κλασικῆς ποίησης, ὅπως ἡ τραγωδία, καὶ νὰ ἐκδηλώνεται μέσα ἀπὸ ἕνα πυκνὸ πλέγμα συμ ϐάσεων, ὅπως εἶναι, λόγου χάριν, ὁ χορὸς ὡς ἀπαραίτητο στοι χεῖο δομῆς τοῦ ἀρχαίου δράματος, ἡ γλῶσσα τῶν χορικῶν τῆς τραγωδίας (ἡ δωρικὴ διάλεκτος), τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ ὁμιλοῦντα πρόσωπα δὲν εἶναι ποτὲ περισσότερα ἀπὸ τρία στὴν ἴδια σκηνή, ὅτι τὰ θέματα τῶν δραμάτων εἶναι παρμένα ἀπὸ τοὺς ἴδιους, ὀλιγάριθμους, μυθολογικοὺς κύκλους, κοκ. Ἡ μελέτη τῶν συμϐάσεων αὐτῶν, ποὺ φυσικὰ διέπουν τόσο τὴν ποιη τικὴ δημιουργία, ὅσο καὶ τὴ θεατρικὴ παράσταση τῶν δρα μάτων, ἐπανεμ φανίζεται στὰ περισσότερα ἂν ὄχι σὲ ὅλα τὰ ἄρθρα αὐτῆς τῆς συλλογῆς. Σχετικὰ μὲ τὴ γλωσσικὴ μορφὴ τῶν κειμένων ἂν καὶ δὲν αἰσθά νομαι ὑποχρεωμένος νὰ ἀπολογηθῶ γιὰ τὶς διαλεκτικές μου ἰδιορρυθμίες ἢ τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα, στὰ ὁποῖα ἐπι μένω πρέπει νὰ ἀπαλλάξω τοὺς μεταφραστές μου ἀπὸ κάθε εὐ θύνη γιὰ τὶς δικές μου ἐπιλογές, ἀφοῦ οἱ μεταφράσεις ἔχουν ὅλες ἀναθεωρηθεῖ καὶ ἡ τελική τους διατύπωση ὀφείλεται σ ἐμένα τὸν ἴδιο. Θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω, γιὰ ὅποιον τυχὸν ἐνδιαφέρεται, ὅτι ὁ κυριότερος λόγος τῆς ἐμμονῆς μου στὸ πολυτονικὸ σύστημα εἶναι ὅτι, ὡς κλασικὸς φιλόλογος, θλίϐομαι ποὺ κινδυνεύει νὰ ἐξαφανιστεῖ ἐντελῶς ἕνας κρίκος τῆς (γραφόμενης) νέας ἑλληνικῆς μὲ τὴν ἀρχαία γλῶσσα, τὴ στιγμὴ μάλιστα ποὺ φοϐοῦμαι ὅτι δὲν θ ἀργήσουν νὰ ξαναρ-

χίσουν πιέσεις, ἐντονότερες καὶ ἴσως δραστικότερες ἀπὸ ὅ,τι στὸ παρελθόν, γιὰ τὴν κατάργηση τῆς ἱστορικῆς ὀρθογραφίας, ἢ καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαϐήτου, καθὼς ἡ ἀρχαιομάθεια βρίσκεται σὲ ἐλεύθερη πτώση, ἐνῶ αὐξάνεται ραγδαῖα ἡ χρήση τοῦ ἠλεκτρονικοῦ ταχυδρομείου καὶ τῶν γραπτῶν τηλεφωνικῶν μηνυμάτων, ὅπου ἡ προτίμηση στὸ λατινικὸ ἀλφά- ϐητο εἶναι γενικευμένη, ἄλλοτε γιὰ λόγους τεχνικούς, ἄλλο τε ἀπὸ ἀδιαφορία ἢ ὀκνηρία. Ἡ ἱστορικὴ ὀρθογρα φία ὅμως, εἶναι καλὸ νὰ θυμόμαστε, δὲν ἐμπόδισε ἄλλους νὰ μεγαλουργήσουν Ἰάπω νες, Κινέζους, Κορεάτες, γιὰ νὰ μὴν ἀναφερθοῦμε στοὺς ἀγγλοφώνους. Τελειώνοντας, θέλω νὰ εὐχαριστήσω θερμά, πρῶτα πρῶτα, τὴν Τριανταφυλλιὰ Γιάννου γιὰ τὴν πολύπλευρη βοήθειά της. τὴ Διονυσία Δασκάλου καὶ τὸν Νίκο Διονυσόπουλο γιὰ τὴν ἀμέριστη προθυμία καὶ τὶς φροντίδες τους ὥστε ἡ ἔκδοση αὐτὴ νὰ ὁλοκληρωθεῖ μὲ τὸν καλύ τερο δυνατὸ τρόπο. καὶ τὴ Νέλλη Δημητριάδου-Σηφάκη γιὰ τὸν γλωσσικὸ ἔλεγχο τῶν κειμένων (μεταξὺ ἄλλων). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Μολονότι δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ ἐκσυγχρονισθοῦν οἱ μελέτες ποὺ δημο σιεύονται ἐδῶ ἰδίως οἱ παλαιότερες θέλω νὰ σημει ώσω, χάριν τῶν ἐνδιαφερομένων γιὰ περαιτέρω μελέτη, τὶς ἐπανειλημμένες κρι τικὲς ἐπισκοπήσεις τῆς βιϐλιογραφίας τοῦ ἀρχαίου θεάτρου ἀπὸ τὸν Richard Green γιὰ τὸ εὖρος καὶ τὴν ἐγκυρότητά τους: «Greek theatre production 1971 86», Lustrum 31 (1989), 7 95 καὶ 273 78. «Theatre production: 1987 1995», Lustrum 37 (1995), 7 202, 309 19. Τὴν ἔκδοση τῶν Pat Easterling & Edith Hall (ἐπιμ.), Greek and Roman Actors. Aspects of an Ancient Profession (Cambridge, 2002), γιὰ τὴ συλλογική της σοφία, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴ βιϐλιογραφία ποὺ παρέχει. Καὶ τὸ συνοπτικὸ ἀλλὰ πολὺ ἔγκυρο, πλούσια εἰκονογραφημένο καὶ πολὺ προσιτὸ βιϐλιαράκι τῶν Richard Green καὶ Eric Handley, Εἰκόνες ἀπὸ τὸ ἀρχαῖο θέα τρο (μετάφραση Μαίρης Μάντζιου, Πανεπι στημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, 1996).

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 11 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 14 Α Ο ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ 17 Εἰσαγωγικὰ γιὰ τὴν ὁρολογία 17 Συμϐατικὰ καὶ ἐμπειρικὰ συστήματα ἀναπαράστασης τῆς πραγματικότητας 20 Ὁ χαρακτήρας τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας 32 Β Ο ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΥΠΟΚΡΙΤΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ 43 Γ ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΑΓΩΝΙΣΜΑΤΑ (LSJ 9, ΑΓΩΝΙΣΜΑ III) 69 Δ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ 85 Τὰ παιδιὰ στὶς τραγωδίες ποὺ σώζονται 85 Τυποποίηση τῶν παιδιῶν στὴν τραγωδία 88 Ἡ γλῶσσα τῶν παιδιῶν 90 Πῶς παριστάνονταν τὰ παιδιὰ στὴ σκηνή 91 Οἱ συμϐάσεις τῆς ἀρχαίας τραγωδίας 92 Ἡ συμϐατικὴ ἀπόδοση τῶν παιδιῶν 100 Τὸ ἐρώτημα ἂν τὰ παιδιὰ τραγουδοῦσαν 102 Ἀπαιτήσεις καὶ συμϐάσεις τῆς ἀρχαίας ὑποκριτικῆς 103 Μαρτυρίες γιὰ ἀνήλικους ἠθοποιούς 106 Ἐπαγγελματισμὸς καὶ παράδοση 108 Ὑστερόγραφο γιὰ τὴν κωμωδία 113 Κατάλογος χωρίων 114

E ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΡΙΤΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 117 Ἦθος καὶ διαγραφὴ τῶν χαρακτήρων 119 Λέξις καὶ διαγραφὴ χαρακτήρων 123 Ἡ ὑπόκρισις στὴ Ρητορική 131 Ἡ μελοποιΐα ὡς μέσο μίμησης 136 Ἴχνη τῆς ὑποκριτικῆς τέχνης στὸν Ἀριστοτέλη 138 Ϛ ΑΓΟΡΙΑ ΗΘΟΠΟΙΟΙ ΣΤΗ ΝΕΑ ΚΩΜΩΔΙΑ 147 Ζ COMEDIA: ΜΙΑ ΗΘΟΠΟΙΟΣ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ 163 Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘ. ΝΙΚ. 4. 2, 1123a 19 24, ΚΑΙ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ ΣΤΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΙΩΝΑ 175 Ἡ ἐπίδειξη τῆς πορφύρας στὴν πάροδο 176 Κωμικὸς χορός : Ἡ πάροδος 184 Κωμικὸς χορός : Τὰ ἐμϐόλιμα 189 Ἀνακεφαλαίωση 202 Θ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ ΚΑΙ ΧΟΡΟΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ 207 Ὁ χορὸς στὸν τέταρτον αἰώνα 207 Μαρτυρίες γιὰ τὸν χορὸ στὴν ἑλληνιστικὴ ἐποχή 211 Μαρτυρίες γιὰ τὸν χορὸ μετὰ τὰ μέσα τοῦ α αἰώνα 216 Ἀποσπάσματα τῆς ἑλληνιστικῆς τραγωδίας 220 Χορὸς σατύρων 222 Προσκήνιον: Σκηνή, ὄχι σκηνικὴ πρόσοψη 224 Ἐπικοινωνία μεταξὺ ὑποκριτῶν καὶ χοροῦ 230 Πλεονεκτήματα τῆς ὑψηλῆς σκηνῆς 234 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΩΝ 239 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 240

Agora VI AJΑ AJP BCH BHT 2 BICS CAF ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Grandjouan, C., Terracottas and Plastic Lamps of the Roman Period, The Athenian Agora, τόμ. 6 (Princeton, 1961) American Journal of Archaeology American Journal of Philology Bulletin de correspondance hellénique bieber, M., The History of Greek and Roman Theater (Princeton, 2 1961) Bulletin of the Institute of Classical Studies (Λονδῖνο) kock, T., Comicorum Atticorum Fragmenta, τόμ. 1 3 (Λιψία, 1880 88) CIG Corpus Inscriptionum Graecarum (Βερολῖνο, 1822 77) Daremberg & Saglio Daremberg Ch. & Saglio Edm. (ἐπιμ.), Dictionnaire des antiquités grecques et romai nes (Παρίσι, 1873 1919, ἀνατ. Graz, 1962 63) ΔΤ Στεφανῆς, Ἰ. Ἐ., Διονυσιακοὶ Τεχνῖται ( Ἡράκλειο, 1988). DTC 2 Pickard-Cambridge, A.W., Dithyramb, Tragedy and Com edy (β ἔκδ., ἀναθεωρημένη ἀπὸ τὸν T. B. L. Webster, Ὀξφόρδη, 1962) FD Fouilles de Delphes (Παρίσι, 1902 ) Festivals Pickard-Cambridge, A.W., The Dramatic Festivals of Athens (Ὀξφόρδη, 1 1953. β ἔκδ., ἀναθεωρημένη ἀπὸ τοὺς John Gould καὶ D. M. Lewis, 2 1968) FGrH FHG Jacoby, F., Die Fragmente der griechischen Historiker (Βε ρολῖνο, 1923 58) Müller, K. W. L., Fragmenta Historicorum Graecorum (Παρίσι, 1878 85) GTP Webster, T. B. L., Greek Theatre Production (Λονδῖνο, 2 1970) History 2 = BHT 2 ID Inscriptions de Délos (Παρίσι, 1926 ) IG Inscriptiones Graecae (Βερολῖνο, 1873 ) IGD Trendall, A. D. & Webster, T. B. L., Illustrations of Greek Drama (Λονδῖνο, 1971) ILS Dessau, H., Inscriptiones Latinae Selectae, τομ. 1 3 (Βερο-

λῖνο, 1892 1916, ἀνατ. Ζυρίχη, 1997) I. Magn. kern, O., Die Inschriften von Magnesia am Maeander (Βερολῖνο, 1900) JHS Journal of Hellenic Studies Le Bas Wadd. Voyage archéologique en Grèce et en Asie Mineure, τόμ. 3: Inscriptions grecques et latines, par P. Le Bas et W. H. Waddington (Παρίσι, 1870) LSJ 9 Liddell, H. G. & Scott, R., A Greek-English Lexicon (9η ἔκδ. ἀναθεωρημένη ἀπὸ τοὺς H. Stuart Jones & R. McKenzie, Ὀξφόρδη, 1940. Supplement, 1968) Lesky, ΙΑΕΛ Lesky, A., Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας (μτφρ. Ἀ. Τσοπανάκη, Θεσ σαλονίκη, 1975, 5 1981) MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua (Manchester, 1928 ) Michel C. Michel, Recueil d inscriptions grecques (Βρυξέλλες, 1900) MMC 3 Webster, T. B. L., Monuments Illustrating Old and Mid dle Comedy (γ ἔκδ., ἀναθεωρημένη ἀπὸ τὸν J. R. Green, BICS Suppl. 39, Λονδῖνο, 1978) MMM MNC 2 MNC 3 MTS 2 OGIS Charitonidis, S., Kahil, L., Ginouvès, R., Les mosaïques de la Maison du Ménandre à Mytilène (Antike Kunst, 6. Beiheft, Βέρνη, 1970) Webster, T. B. L., Monuments Illustrating New Comedy (β ἔκδ., BICS Suppl. 24, Λονδῖνο, 1969) Webster, T. B. L., Monuments Illustrating New Comedy (γ ἔκδ., ξαναγραμμένη ἀπὸ τοὺς J. R. Green & A. Seeberg, BICS Suppl. 50, τόμ. 1 2, Λονδῖνο, 1995) Webster, T. B. L., Monuments Illustrating Tragedy and Satyr Play (β ἔκδ., BICS Suppl. 20, Λονδῖνο, 1967) W. Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (Λιψία, 1903 05, ἀνατ. Hildesheim, 1970) PhV 2 Trendall, A. D., Phlyax Vases (BICS Suppl. 19, Λον δῖνο, 1967) R-E A. F. v. Pauly, G. Wissowa, et al., Real-Encyklopädie der classischen Altertumswissenschaft (Στουτγάρδη, 1894 1972) RÉG Revue des Études Grecques SB Sammelbuch griechischen Urkunden aus Aegypten (τόμ. 1 18, 1915-93)

SEG Supplementum Epigraphicum Graecum (Leiden, 1923 ) SHHD Sifakis, G. M., Studies in the History of Hellenistic Drama (Λον δῖνο, 1967) SIG 3 SLGC W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum (Λιψία, 3 1915 24, ἀνατ. Σικάγο, 1999) Webster, T. B. L., Studies in Later Greek Comedy (Man chester, 2 1970) TLL Thesaurus Linguae Latinae (Λιψία, 1900 )

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 1 α: Ἀθηναϊκὸς γεωμετρικὸς κρατήρας στὸ Μητροπολιτικὸ Μουσεῖο τῆς Νέας Ὑόρκης (14.130.14) (φωτογραφία τοῦ συγγραφέα) β: Μελανόμορφος ἀθηναϊκὸς ἀμφορέας στὸ Βατικανό (J. Board man, The Oxford History of Classical Art [Ὀξφόρδη, 1993], εἰκ. 70) 2 α: Ὁ Κοῦρος τῆς Νέας Ὑόρκης (φωτογραφία τοῦ συγγραφέα) β: Ὁ λεγόμενος Παῖς τοῦ Κριτίου στὴν Ἀκρόπολη (Μ. Ἀνδρόνικου, Μ. Χατζηδάκη, Β. Καραγιώργη, Τὰ ἑλληνικὰ μουσεῖα [Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, 1974], σ. 143, εἰκ. 34) γ: Λεπτομέρεια ἀπὸ μεγάλη λήκυθο τοῦ Τάραντα στὸ Richmond, VA (J. R. Green, «Messengers from the tragic stage», BICS 41 [1996], 26, πίν. 13) 3 α: Ξυλογραφία τῆς περιόδου Edo μὲ παράσταση κουκλοθέατρου Joruri (Tsuruo Ando, Bunraku: The Puppet Theater [Ν. Ὑόρκη & Τόκιο, 1970], εἰκ. 91) β: Προσωπογραφία τοῦ Takemoto Gidayu (Tsuruo Ando, Bunraku, εἰκ. 75) γ: Δερμάτινη φιγούρα τοῦ ἑλληνικοῦ θεάτρου σκιῶν (Μπαρμπαγιῶρ γος), ἔργο τοῦ Βασίλειου Ἀνδρικόπουλου (Ἀπ. καὶ Ἀρ. Γιαγιάννου, Ἰ. Δίγκλη, Θ. Χατζηπανταζῆ, Ὁ κόσμος τοῦ Καραγκιόζη [Ἀθήνα, 1976], σ. 50) 4 α: Σικελικὸς κρατήρας στὶς Συρακοῦσες, μὲ ἀπεικόνιση παράστασης τοῦ Οἰδ. Τυράν. (Ἱστορία τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους, τόμ. Γ, σ. 380) β: Λουτροφόρος τῆς Ἀπουλίας στὴ Βασιλεία, μὲ ἀπεικόνιση τῆς Ἄλκηστης (J. R. Green, BICS 41 [1996], 20, πίν. 7) 5 α β: Πήλινο εἰδώλιο ἀπὸ τὴν Ἀγορὰ τῶν Ἀθηνῶν, ποὺ εἰκονίζει τὸν Ἡρα κλῆ ὡς τραγικὸ πρόσωπο (Miniature Sculpture from the Athenian Agora [Princeton, 1959], ἀρ. 33, καὶ ἔγχρωμη φωτογραφία τοῦ σ υγ γρ α φ έ α) γ: Πήλινο τραγικὸ προσωπεῖο ἀπὸ τὴν Ἀγορὰ τῶν Ἀθηνῶν (Festivals 2, εἰκ. 57) 6 α β: Σχέδια τοῦ Komparu Zenchiku ποὺ ἐξεικονίζουν τὶς ἰδέες τοῦ Ζεάμι γιὰ τὸ ἦθος χαρακτήρων τοῦ Θεάτρου Νό (On the Art of the Nō Drama: The Major Treatises of Zeami [Princeton, 1984], εἰκ. 10 καὶ 2)

γ: Ἡ Σκηνὴ ἐπισκέπτεται τὸν Εὐριπίδη. Μαρμάρινο ἀνάγλυφο στὴν Κωνσταντινούπολη (Festivals 1, εἰκ. 48) 7 α: Ἡ Μοῦσα τῆς κωμωδίας ἐπισκέπτεται τὸν Μένανδρο. Μαρμάρινο ἀνά γλυφο στὸ Μουσεῖο τοῦ Λατερανοῦ (Festivals 1, εἰκ. 93) β: Ἡ Μήδεια σὲ ἀμφορέα τῆς Καμπανίας στὸ Λοῦβρο (IGD, σ. 97) γ: Ἡ Μήδεια σὲ τοιχογραφία τῆς Πομπηΐας (A. E. Haigh, The Attic Theatre [Ὀξφόρδη, 1907], σ. 253) 8 α: Μενάνδρου Συναριστῶσαι. Ψηφιδωτὸ τοῦ Διοσκουρίδη στὴ Νεάπολη τῆς Ἰταλίας (J. R. Green & E. W. Handley, Eἰκόνες ἀπὸ τὸ ἀρχαῖο θέατρο [Ἡράκλειο, 1996], εἰκ. 50) β: Μενάνδρου Συναριστῶσαι. Ψηφιδωτὸ δαπέδου ἀπὸ τὴν Οἰκία τοῦ Μενάνδρου στὴ Μυτιλήνη (ΜΜΜ, πίν. 5. 1) 9 α: Μενάνδρου Θεοφορουμένη. Ψηφιδωτὸ τοῦ Διοσκουρίδη στὴ Νεάπολη τῆς Ἰταλίας (IGD, ἀρ. V. 2, φωτ. ἔναντι σελ. 8) β: Μενάνδρου Θεοφορουμένη. Ψηφιδωτὸ δαπέδου ἀπὸ τὴν Οἰκία τοῦ Μενάνδρου στὴ Μυτιλήνη (ΜΜΜ, πίν. 6. 1) 10 α: Μενάνδρου Ἐπιτρέποντες. Ψηφιδωτὸ δαπέδου ἀπὸ τὴν Οἰκία τοῦ Μενάνδρου στὴ Μυτιλήνη (ΜΜΜ, πίν. 20. 1) β: Σχέδιο (μὴ σωζόμενης) τοιχογραφίας ἀπὸ τὴν Πομπηΐα (M. Bieber, Die Denkmäler zum Theaterwesen im Altertum [Βερολῖνο & Λιψία, 1920], εἰκ. 136) 11 α: Ἔκμαγμα πήλινης μήτρας μὲ κωμικὴ σκηνὴ στὸ Μουσεῖο τῆς Ἀγορᾶς τῶν Ἀθη νῶν (BHT 2, εἰκ. 796) β: Ἔκμαγμα ἀπὸ τὴν ἴδια μήτρα (μὲ συμπληρώσεις), ὅπως ἐκτίθεται σήμερα στὸ Μουσεῖο τῆς Ἀγορᾶς (φωτογρ. τοῦ συγγραφέα) 12 α: Πήλινη μήτρα μὲ κωμικὴ σκηνὴ ἀπὸ τὴν Ὄστια (BHT 2, εἰκ. 795) β: Πήλινη μήτρα μὲ κωμικὴ σκηνὴ στὸ Βρεταννικὸ Μουσεῖο (φωτογραφία τοῦ Μουσείου) γ: Μαρμάρινο ἀνάγλυφο τοῦ ε αἰ. μὲ τὸν Διόνυσο καὶ ἠθοποιοὺς στὸ Ἐθνικὸ Μουσεῖο ( φωτογραφία τοῦ συγγραφέα) 13 α: Πήλινο ἀθηναϊκὸ εἰδώλιο ὑποκριτῆ Παλαιᾶς/Μέσης κωμωδίας στὴ Νέα Ὑόρκη (φωτογραφία Μητροπολιτικοῦ Μουσείου) β: Πήλινος λύχνος μὲ θεατρικὴ σκηνὴ ἀπὸ τὴν Ὄστια (BHT 2, εἰκ. 797) γ ε: Θραύσματα μαρμάρινου ἀναγλύφου τοῦ δ αἰ. π.χ. μὲ κωμικὸ χορὸ ἀπὸ τὴν Ἀγορὰ τῶν Ἀθηνῶν (Festivals 2, εἰκ. 103)

16 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 14 α: Μελανόμορφος ἀθηναϊκὸς ἀμφορέας μὲ χορὸ πουλιῶν στὸ Βερολῖνο (G. M. Sifakis, Parabasis and Animal Choruses [Λονδῖνο, 1971], πίν. 6) β: Μαρμάρινο ἀνάγλυφο μὲ προσωπεῖα τραγικοῦ χοροῦ γυναικῶν ( Ἰ. Ν. Σϐορώνου, Τὸ ἐν Ἀθήναις Ἐθνικὸν Μουσεῖον, πίν. 43, ἀρ. 22) γ: Μαρμάρινο ἀνάγλυφο τοῦ δ αἰ. μὲ κωμικὸ χορό, ἀπὸ τὴν ἀθηναϊκὴ Ἀγορά (Festivals 2, εἰκ. 104) 15 α: Τὸ θέατρο τῆς Ἐρέτριας (φωτ. Karl Gotthilf Kachler ἀπὸ τὴν ἔκδοση Antike Theater und Masken [Ζυρίχη, 2003], σ. 74) β: Ἡ δεξιὰ πάροδος τοῦ θεάτρου τῆς Σικυώνας (φωτ. τοῦ συγγρ.) γ: Ἡ δεξιὰ πάροδος τοῦ θεάτρου τῆς Σικυώνας (φωτ. Πλάτωνος Μαξίμου ἀπὸ τὸ βιϐλίο του, Ἀρχαῖα ἑλληνικὰ θέατρα [Ἀθήνα, 1998], σελ. 56) 16 α β: Ἀναπαράσταση τῆς πρόσοψης καὶ κάτοψης τῆς σκηνῆς τοῦ θεάτρου τῆς Πριήνης (ἀρχὴ γ αἰ. π.χ.) ἀπὸ τὸν A. von Gerkan (BHT 2, εἰκ. 419) γ: Ὀρειχάλκινο τραγικὸ προσωπεῖο (325 300 π.χ.) στὸ Μουσεῖο τοῦ Πειραιᾶ (φωτογρ. τοῦ Μουσείου) δ: Μαρμάρινο τραγικὸ προσωπεῖο (αὐτοκρατορικῶν χρόνων) ἀπὸ τὴν Ἐλευσίνα στὸ Ἐθνικὸ Μουσεῖο (MTS 2, πίν. 7 b)

Α Ο ΠΑΡΑΔΟΣIΑΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤHΡΑΣ ΤHΣ ΑΡΧΑIΑΣ ΕΛΛHΝIΚHΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝIΑΣ ΚΑI ΤΕΧΝHΣ ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ αὐτὸ ἐπιχειρεῖ νὰ καθορίσει τὰ βασικὰ χαρακτηριστικὰ τῶν παραδοσιακῶν ἢ συμϐατικῶν τεχνῶν ἀντιδιαστέλλοντάς τα πρὸς τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς ρεαλιστικῆς τέχνης καί, γενικότερα, τῶν τεχνῶν ποὺ στηρίζονται στὴν προσωπικὴ ἐμπειρία, γιὰ νὰ μπορέσει κατόπιν νὰ τεκμηριώσει τὸν ἰσχυρισμὸ τοῦ τίτλου του καὶ νὰ δείξει ὅτι ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ λογοτεχνία καὶ τέχνη ἀνήκουν περισσότερο στὶς πρῶτες παρὰ στὶς δεύτερες. Ὁ σκοπός του εἶναι φιλολογικός (σύμφωνα τουλάχιστον μὲ τὸν ὁρισμὸ τῆς φιλολογίας ὡς ἀρχαιογνωστικῆς ἐπιστήμης ἀπὸ τὸν Wilamowitz) καὶ ὄχι φιλοσοφικός: δὲν φιλοδοξεῖ νὰ ἀποτελέσει συμϐολὴ στὴν αἰσθητική, ἀλλὰ νὰ συζητήσει ὁρισμένα χαρακτηριστικὰ τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ μιὰ σκοπιὰ ποὺ ἔχει παραμεληθεῖ ἢ ἀγνοηθεῖ ἀπὸ τοὺς περισσότερους φιλολόγους. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΟΛΟΓΙΑ Μερικὲς διευκρινίσεις σχετικὰ μὲ τὴν ὁρολογία εἶναι ἀπαραίτητες. Καὶ πρῶτα πρῶτα, ἡ ἔννοια τοῦ παραδοσιακοῦ εἶναι εὐρύτερη ἀπὸ τὶς ἔννοιες τοῦ αὐθόρμητου συνειρμικοῦ, τοῦ ὁμαδικοῦ καὶ τοῦ ἀνώνυμου, μὲ τὶς ὁποῖες συνήθως συσχετίζεται ὡς χαρακτηριστικὸ τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ. μπορεῖ ἐπίσης νὰ χαρακτηρίζει μιὰ τέχνη τῆς ὁποίας οἱ δημιουργοὶ εἶναι γνωστοὶ καὶ ἐπώνυμοι, ἀλλὰ ὑπακούουν στοὺς κανόνες (ἢ τηροῦν τὶς συμϐάσεις) ἑνὸς κοινοῦ γιὰ ὅλους ὕφους. (Τέτοιες εἶναι, π.χ., οἱ παλαιότερες τέχνες τῆς Ἰαπωνίας: τὰ δραματικὰ εἴδη Νὸ καὶ Καμπούκι, τῶν ὁποίων οἱ μεγάλοι δραματουργοὶ καὶ ἠθοποιοὶ εἶναι γνωστοί, ἡ ζωγραφική, ἡ γλυπτική, κτλ.)

18 Ο ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ Χ ΑΡΑΚΤΗΡΑΣ Παραπέρα, τὸ παραδοσιακὸ δὲν εἶναι ἀξιολογικὸ κριτήριο. Τοῦτο εἶναι ἀπαραίτητο νὰ τονιστεῖ, γιατὶ ὁ λαϊκὸς πολιτισμός, μὲ τὸν ὁποῖο ἡ ἔννοια τοῦ παραδοσιακοῦ ἔχει ἄρρηκτα συνδεθεῖ σ ἐμᾶς ἀπὸ τὴ λαογραφία, θεωρεῖται κατώτερος ἀπὸ τὸν σύγχρονο πολιτισμό, τοῦ ὁποίου τὰ χαρακτηριστικὰ εἶναι, κατὰ τὸν Στίλπωνα Κυριακίδη, «τὸ νεωτεροποιόν, τὸ ὀρθολογικὸν καὶ τὸ ἀτομικόν» (σὲ ἀντίθεση πρὸς τὸ παραδοσιακό, τὸ αὐθόρμητο καὶ τὸ ὁμαδικό). 1 Ὁ πολιτισμὸς αὐτὸς εἶναι ἀνώτερος ἀπὸ τὸν λαϊκό, «διαρκῶς ὑπερϐαίνει τὴν παράδοσιν, δημιουργεῖ νέα στοιχεῖα [...], οἱ δὲ δημιουργοὶ εἶναι γνωστὰ καὶ ὑπερέχοντα πρόσωπα». Τὰ στοιχεῖα τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ, «τὰ ὁποῖα, καλλιεργούμενα ὑπὸ τῶν καλλιτεχνῶν, χρησιμοποιοῦνται εἰς τὸν ἀνώτερον τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμόν», ὀνομάζονται «ἀναϐεϐηκότα στοιχεῖα» (π.χ., τὰ στοιχεῖα δημοτικῆς μουσικῆς ποὺ χρησιμοποίησε ὁ Μ. Καλομοίρης, ἢ λαϊκῆς ἀρχιτεκτονικῆς ποὺ χρησιμοποίησε ὁ Ἀρ. Ζάχος). Ἀντίθετα, «πολλὰ δημιουργήματα ὑπερόχων ἀνδρῶν, δηλ. ὑπεράνω τοῦ λαοῦ ἱσταμένων λογίων, γίνονται πολλάκις ἀποδεκτὰ ὑπὸ τοῦ λαοῦ. Ἡ σύγχρονος λαογραφία ὀνομάζει αὐτὰ καταπεπτωκότα στοιχεῖα» (π.χ., δίστιχα τοῦ Δροσίνη καὶ τοῦ Πολέμη, ποὺ ἔγιναν «κτῆμα τοῦ λαοῦ». ὅλα τὰ παραδείγματα εἶναι τοῦ Κυριακίδη, 2 οἱ ὑπογραμμίσεις δικές μου). Ἐπειδή, λοιπόν, ὁ λαϊκὸς καὶ ὁ ἀνώτερος πολιτισμὸς τοποθετοῦνται σὲ δύο διαφορετικὰ ποιοτικὰ ἢ ἀξιολογικὰ ἐπίπεδα, τὰ εἰδολογικὰ χαρακτηριστικά τους μετατρέπονται αὐτομάτως σὲ ἀξιολογικὰ κριτήρια. Ἔτσι, ὑπάρχει κίνδυνος ὁ χαρακτηρισμὸς τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας ὡς παραδοσιακῆς νὰ θεωρηθεῖ ὑποτιμητικός, ἢ πάντως ἀταίριαστος, ἐπειδὴ ἡ κλασικὴ λογοτεχνία θεωρεῖται προϊὸν ἀνωτέρου πολιτισμοῦ, τοῦ ὁποίου τὸ κατ ἐξοχὴν χαρακτηριστικό, δηλαδὴ τὸ νεωτεροποιόν, ἢ ἀλλιῶς πρωτοτυπία, εἴμαστε συνηθισμένοι ἀπὸ τὶς νεότερες 1. Ἑλληνικὴ λαογραφία (Ἀθήνα, 1965), σσ. 20 21. 2. Ὅ.π., σσ. 18 19.

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 19 τέχνες νὰ τὸ θεωροῦμε ὄχι ἁπλῶς ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ ἀξιολογικὰ κριτήρια, ἀλλὰ τὴ μεγαλύτερη ἀρετὴ τῆς μεγάλης τέχνης καὶ τὸ χαρακτηριστικὸ αὐτὸ εἶναι τὸ ἀντίθετο τοῦ παραδοσιακοῦ. Στὴν πραγματικότητα, ὅμως, ἡ ἀξία ἑνὸς ἔργου δὲν ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸ ἂν εἶναι ἐπώνυμο ἢ ἀνώνυμο, παραδοσιακὸ ἢ νεωτεριστικό (γιὰ τὸ ζήτημα τῆς πρωτοτυπίας γίνεται λόγος παρακάτω, σ. 31). Τὸ πόσο ἔχει ὑποτιμηθεῖ τὸ παραδοσιακὸ στοιχεῖο στὴν ἀρχαία λογοτεχνία φαίνεται ἀπὸ τὸ ὅτι ὑπάρχουν, π.χ., δεκάδες βιϐλία γιὰ τὸν Εὐριπίδη καὶ τὸν Σοφοκλῆ, ποὺ μελετοῦν τὶς καινοτομίες καὶ τὰ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ τῶν ἔργων τους, ἀλλὰ κανένα ποὺ νὰ μᾶς διδάσκει ποιά καὶ πόσα χαρακτηριστικὰ οἱ δύο ποιητὲς ἔχουν κοινά. δὲν ὑπάρχει κανένα βιϐλίο στὸ ὁποῖο νὰ ὁρίζονται τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς τραγωδίας ὡς ποιητικοῦ καὶ δραματικοῦ εἴδους, δηλαδὴ ἡ νεότερη φιλολογία δὲν ἔχει δώσει μιὰ νέα Ποιητικὴ τοῦ ἀρχαίου δράματος, ὄχι γιατὶ δὲν ἀποτόλμησε νὰ τὸ κάνει, ἢ γιατὶ δὲν εἶχε νὰ προσθέσει τίποτα στὸν Ἀριστοτέλη, ἀλλὰ γιατὶ ἐξέταζε πάντα τὴν ἀρχαία λογοτεχνία ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τοῦ νεωτεροποιοῦ καὶ τῆς ἀτομικῆς ἰδιοφυΐας, παραμελώντας τὰ παραδοσιακὰ χαρακτηριστικά της. Γιὰ τὴ συζήτηση ποὺ ἀκολουθεῖ, ἡ διάκριση τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὸν λόγιο, ἔντεχνο ἢ ἀνώτερο, καὶ οἱ εἰδολογικὲς κατηγορίες ποὺ τοὺς χαρακτηρίζουν δὲν εἶναι χρήσιμες. Εἰσάγεται, λοιπόν, μιὰ ἄλλη διάκριση: ἀνάμεσα στὶς ἐμπειρικὲς καὶ τὶς συμϐατικὲς τέχνες. Μὲ τὸν ὅρο ἐμπειρικὲς τέχνες ἐννοοῦνται ὅλες ἐκεῖνες ποὺ ἀντιστοιχοῦν πρὸς τὸν ἐπιστημονικὸ ὀρθολογισμό, ποὺ ἐπικρατεῖ στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ ιζ αἰώνα κι ἔπειτα. Οἱ ἀντιπρόσωποι τῶν τεχνῶν, ἢ μᾶλλον τῶν στὺλ αὐτῶν, ἀπὸ τὸν ρεαλισμὸ ὡς τὸν κυϐισμὸ καὶ τὴν pop-art, ἀναπαριστάνουν τὸν κόσμο μὲ βάση τὰ δεδομένα τῶν αἰσθήσεων καὶ τῆς ἐμπειρίας, προσπαθώντας, καὶ ὅταν ἀκόμη παραμορφώνουν τὴν ἐξωτερικὴ ὄψη τῶν πραγμάτων, νὰ ἀποδώσουν μιὰ βαθύτερη ἀλήθεια, τὴν οὐσία τῶν πραγμάτων, τὴν ὁποία οἱ καλλιτέχνες ἔχουν συλλάϐει μὲ τὶς δικές τους ἀτομικὲς αἰσθήσεις, διαίσθηση καὶ νοῦ.

20 Ο ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ Χ ΑΡΑΚΤΗΡΑΣ Ἀντίθετα, οἱ συμϐατικὲς τέχνες ἀντιστοιχοῦν πρὸς ἕναν προεπιστημονικό, μαγικό, μυθοποιητικὸ ἢ θρησκευτικὸ τρόπο σκέψης, καὶ ἀναπαριστάνουν τὸν κόσμο μὲ βάση ὄχι τὴν ὑποκειμενικὴ ἐμπειρία, ἀλλὰ μιὰ συλλογικὴ πίστη, ἕνα εἶδος γενικῆς κοσμοαντίληψης (Weltanschauung). Οἱ κοινωνίες ποὺ χαρακτηρίζονται ἀπὸ τέτοιους τρόπους σκέψης ὀνομάζονται παρακάτω ἁπλοϊκές μὲ πολλὴ ἐπιφύλαξη καὶ μὲ τὴν προειδοποίηση ὅτι ὁ ὅρος χρησιμοποιεῖται μὲ μεγάλη ἐλαστικότητα. Οἱ πρωτόγονες κοινωνίες ἀσφαλῶς εἶναι ἁπλοϊκές (μὲ τὸ νόημα ποὺ δίνομε συνήθως στὴ λέξη), ἀλλὰ πολλὲς ἄλλες ποὺ μπαίνουν στὴν ἴδια κατηγορία (π.χ., οἱ μεσαιωνικές) δὲν εἶναι. Ὡστόσο, ὑπάρχουν πολλοὶ βαθμοὶ ἁπλοϊκότητας, καὶ ἀπὸ μιὰν ἄποψη ὅλες οἱ κοινωνίες θὰ μποροῦσαν νὰ χαρακτηριστοῦν ἁπλοϊκὲς σὲ σχέση μὲ τὶς ἀστικὲς εὐρωπαϊκὲς κοινωνίες ὕστερα ἀπὸ τὴ λεγόμενη ἐπιστημονικὴ ἐπανάσταση (ιη αἰώνας). Ὑπάρχουν πάντως ὁρισμένα χαρακτηριστικὰ ποὺ ἰσχύουν γιὰ ὅλες τὶς ἁπλοϊκὲς κοινωνίες. καὶ γιὰ τὸ πολὺ γενικὸ ἐπίπεδο τῆς συζήτησης καὶ ἀπὸ τὴν πολὺ μακροσκοπικὴ σκοπιά μας δὲν χρειάζεται ἢ δὲν μπορεῖ νὰ γίνουν ἐπιμέρους διακρίσεις. Ἐννοεῖται ὅτι ἡ τέχνη μιᾶς ἁπλοϊκῆς κοινωνίας μπορεῖ νὰ εἶναι ἐξαιρετικὰ λεπτή, περίτεχνη, καὶ ἀνεπτυγμένη σὲ τεράστιο βαθμό. Τέλος, πρέπει νὰ ἀναφερθεῖ ὅτι οἱ τέχνες γιὰ τὶς ὁποῖες γίνεται λόγος παρακάτω εἶναι κυρίως ἐκεῖνες ποὺ ἀφηγοῦνται καὶ περιγράφουν μὲ τὸν λόγο ἢ μὲ σχήματα (ἂν καὶ πολλὰ χαρακτηριστικά τους τὰ ἔχουν κοινὰ μὲ τὶς μὴ ἀφηγηματικὲς τέχνες). ΣΥΜΒΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Ἀντιστοιχία ἀντίληψης καὶ ἀναπαράστασης τοῦ κόσμου Ἡ ἀναπαράσταση τοῦ κόσμου ποὺ κάνει ἡ τέχνη (οἱ ἀφηγηματικὲς καὶ οἱ εἰκαστικὲς τέχνες ἐξίσου) ἀναγκαστικὰ ἀντιστοιχεῖ μὲ ὅ,τι ὁ τεχνίτης πιστεύει γιὰ τὸν κόσμο καὶ γιὰ τὶς δυνάμεις ποὺ ρυθμίζουν τὴ ζωή. Καὶ αὐτὸ ποὺ πιστεύει ἐξαρτᾶται βασικὰ ἀπὸ ὅ,τι πιστεύει ἡ κοινωνία μέσα στὴν ὁποία

ΣΥΜΒΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 21 ζεῖ καὶ ἐργάζεται. Ἀδιάφορο πόσο μεγάλη ἢ προφητικὴ μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ ἰδιοφυΐα του, ἡ ἀντίληψη καὶ ἰδέα του γιὰ τὸν κόσμο καὶ τὴ ζωὴ δεσμεύεται ἀπὸ τοὺς περιορισμοὺς τοῦ χρόνου, τοῦ τόπου καὶ τοῦ πολιτισμικοῦ περιϐάλλοντός του. Μιὰ πρωτόγονη κοινωνία παράγει πρωτόγονη τέχνη, μιὰ ἐπιτηδευμένη κοινωνία παράγει ἐπιτηδευμένη τέχνη (ἀλλὰ οἱ ὅροι πρωτόγονη καὶ ἐπιτηδευμένη δὲν εἶναι ἀξιολογικοί). Ὅσο πιὸ ἁπλοϊκὴ εἶναι μιὰ κοινωνία (ἂς ποῦμε ἕνα χωριὸ πρωτογόνων στὴ ζούγκλα τοῦ Ἀμαζονίου), τόσο πιὸ πολὺ ἡ ἑρμηνεία ποὺ ἔχει γιὰ τὸν κόσμο εἶναι ὁρισμένη μὲ ἀκρίϐεια μέσα σὲ ἕνα σύνολο παραδόσεων, δοξασιῶν καὶ μύθων, καὶ εἶναι ἑνιαία γιὰ ὅλα της τὰ μέλη, ποὺ δὲν ἔχουν καμιὰ ἀμφιϐολία γιὰ τὴν ὀρθότητά της. Ἀντίθετα, ὅσο πιὸ προηγμένη ἐπιστημονικὰ εἶναι μιὰ κοινωνία, τόσο πιὸ ἀόριστη καὶ πιθανολογικὴ εἶναι ἡ ἑρμηνεία της γιὰ τὸν κόσμο (πϐ., λ.χ., τὶς ἀρχαῖες θεογονίες ἢ κοσμογονίες μὲ τὶς σύγχρονες θεωρίες γιὰ τὴ δημιουργία τοῦ σύμπαντος). Η Ἄλλωστε, προεπισκόπηση στὶς σύγχρονες βιομηχανικὲς κοινωνίες διάφορες ὁμάδες ἀτόμων, ἢ μεμονωμένα ἄτομα, ἀναγκαστικὰ πιστεύουν των διαφορετικὰ επόμενων πράγματα γιὰ σελίδων τὸν κόσμο, ἀφοῦ ἡ ἀνθρώπινη γνώση μεγαλώνει ἀδιάκοπα, καὶ ὅσο μεγαλώνει τόσο γίνεται δεν πιὰ ἀδύνατο είναι νὰ κατακτηθεῖ διαθέσιμη ἀπὸ ἕνα ἄτομο. ἑπομένως, ὁ βαθμὸς γνώσης ἤ, ἀναλυτικότερα, ὁ βαθμὸς ἐξοικείωσης μὲ τὶς ἐπιμέρους ἐπιστῆμες μεταϐάλλεται ἀπὸ ὁμάδα σὲ ὁμάδα (μὲ ὁποιοδήποτε κριτήριο κι ἂν διαιρέσει κανεὶς μιὰ κοινωνία, π.χ. ἡλικία, ἐπάγγελμα, κοινωνικὴ τάξη, κτλ.), καὶ ἀπὸ ἄτομο σὲ ἄτομο ἐπίσης. Στὴν ἐποχή μας, ἑπομένως, δὲν ὑπάρχει ἑνιαία καὶ κοινὴ ἀντίληψη καὶ ἑρμηνεία τοῦ κόσμου, ἢ πάντως, ὅσο ὑπάρχει, εἶναι περιορισμένη σὲ ὁμάδες μὲ περισσότερους ἀπὸ ἕναν κοινοὺς παρονομαστές, ὅπως εἶναι ἡ θρησκεία, ἡ παιδεία ἢ ἡ οἰκονομικὴ τάξη. Ἀλλὰ ἀκόμη καὶ μέσα σὲ τέτοιες ὁμάδες ὑπάρχουν ἀπεριόριστες ἀποχρώσεις διαφορᾶς. Δὲν χρειάζεται νὰ ποῦμε πὼς ὅ,τι οἱ ἄνθρωποι πιστεύουν γιὰ τὴ ζωή τους δὲν εἶναι πάντα ἀληθινό, καὶ πὼς ὅλη τὴν ἀλήθεια γιὰ τὴ ζωὴ δὲν τὴν ξέρει κανείς.