EU FO RIA ΣΤΕΛΛΑ EUROPEAN FILMS FOR INNOVATIVE AUDIENCE DEVELOPMENT 1
ΣΤΕΛΛΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ο οδηγός αυτός περιλαμβάνει διευκρινιστικές σημειώσεις, βιβλιογραφικές αναφορές και χρήσιμες προσεγγίσεις που μπορούν να λειτουργήσουν ενισχυτικά στις δραστηριότητες που σχεδιάστηκαν για την συγκεκριμένη ταινία. Αρχικά, μπορείτε να βρείτε βασικές πληροφορίες που συνθέτουν το πλαίσιο της εποχής κινηματογράφηση. Θεωρούμε ότι η ένταξη της ταινίας στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο θα βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν τα κίνητρα και τις προθέσεις των δημιουργών. Στη συνέχεια, παρατίθενται τα βασικά χαρακτηριστικά του είδους που ανήκει η Στέλλα αλλά και κινηματογραφικές κριτικές που θα μπορούσαν να διανθίσουν τη διδακτική χρήσης του κινηματογραφικού υλικού. TIPS: Πριν προχωρήσετε στην υλοποίηση των δράσεων σας προτείνουμε να περιηγηθείτε στο γλωσσάρι. H 1η δραστηριότητα προτείνουμε να συσχετιστεί με τη λογοτεχνία της Α λυκείου. Συγκεκριμένα, η ομάδα ερωτήσεων 1 είναι μια καλή πρακτική ώστε να συσχεετίσουν οι μαθητές τα κοινά χαρακτηριστικά και μέσα που έχει η λογοτεχνία με την έβδομη τέχνη. Για παράδειγμα, οι λογοτεχνικοί ήρωες γίνονται χαρακτήρες, τα εκφραστικά μέσα του λόγου (επιθετικοί προσδιορισμοί, μεταφορές, παρομοιώσεις κ.α.) αποδίδονται μέσα από τις κινήσεις της κάμερας, οι μεταβάσεις του χώρου και του χρόνου με την κατάλληλη τεχνική μοντάζ κ.α. Επίσης, η ομάδα ερωτήσεων 3 θα ενισχύσει την διδασκαλία της ενότητας το Φύλο στη Λογοτεχνία. Η 2η δραστηριότητα θεωρούμε ότι μπορείτε να συνδυαστεί με την έκφραση έκθεση της Β λυκείου και συγκεκριμένα με τα κεφάλαια του σχ. βιβλ. (σελ. 157 170 και 261) Παρουσίαση Κριτική Περίληψη. Η προσπάθεια να αναγνώσουν αλλά και να απομονώσουν στοιχεία των κινηματογραφικών κριτικών είναι πιθανόν να βοηθήσει τους μαθητές να εφαρμόζουν τις ανάλογες πρακτικές πύκνωσης λόγου. Η 3η δραστηριότητα, θεωρούμε ότι μπορεί να ξεκινήσει με μια απλή δραματοποίηση εντός της σχολικής τάξης αλλά να καταλήξει σε μια ολοκληρωμένη κινηματογραφική παραγωγή ανάλογα με χρόνο που έχει στη διάθεση του ο κάθε εκπαιδευτικός. Ο στόχος μας είναι να αναζητήσουν αν και με ποιο τρόπο εκδηλώνονται ανάλογες συμπεριφορές στις σύγχρονες κοινωνικές δομές. Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι δραστηριότητες είναι κατάλληλα σχεδιασμένες ώστε να προσαρμόζονται και να εξυπηρετούν τις ανάγκες της ομάδας σας ανάλογα με το χρόνο που έχετε στη διάθεση σας. 2
ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ «Έλα αγάπη μου και χόρεψε ίσα μ αύριο το πρωί.» Με την έξοδο από τα στενά περάσματα της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου, ο ελληνικός κινηματογράφος κάνει προσπάθειες να αποκτήσει μια αναγνωρίσιμη και ευανάγνωστη ταυτότητα. Το μελόδραμα και η φαρσοκωμωδία αρχίζουν δειλά - δειλά να συνθέτουν τη φυσιογνωμία της εγχώριας κινηματογραφίας. Ο Γιώργος Τζαβέλλας, ο Ντίνος Δημόπουλος και ο Αλέκος Σακελλάριος δημιουργούν τις πρώτες τους κωμωδίες και χαρίζουν στο κοινό το καλύτερο όπλο για να γιατρέψει το πόνο που είχε προηγηθεί: το γέλιο. Παράλληλα, οι θεατές αναζητούν στα μελοδράματα διέξοδο από τα βάσανα που άφησε πίσω της η ταραγμένη πολεμική περίοδος. Το μεροκάματο του τρόμου, ο κατατρεγμός της μοίρας και η κοινωνική αδικία που κυριαρχούν στο συγκεκριμένο είδος, προκαλούν δάκρυα και τα δάκρυα ανακούφιση. Στο πλαίσιο αυτό, ο ιταλικός νεορεαλισμός διεισδύει στις κινηματογραφικές αίθουσες κάνοντας το Πικρό Ψωμί του Γρηγόρη Γρηγορίου και το Ξυπόλητο τάγμα του Γκρεγκ Τάλλας να αφήσουν ανεξίτηλα σημάδια στις ψυχές των θεατών. Ωστόσο, στα μέσα της δεκαετίας του 1950 έρχονται στο προσκήνιο η «Στέλλα» και ο «Δράκος» για να ταράξουν τα κινηματογραφικά δεδομένα. Στοιχεία από την ελληνική τραγωδία και αναφορές στο νεόδμητο αστικό περιβάλλον διανθίζουν την αφήγηση. Τα πρόσωπα - πρωταγωνιστές μένουν πίσω από τις εξελίξεις, κουβαλώντας στην πλάτη τους έντονες δραματικές συγκρούσεις και κυρίως ένα ογκώδες ιδεολογικό φορτίο. Οι σκηνοθέτες τους, Μιχάλης Κακογιάννης και ο Νίκος Κούνδουρος, επιχειρούν να διαμορφώσουν ένα διακριτός ύφος κινηματογραφικού λόγου βασισμένο στα χνάρια μιας μακραίωνης παράδοσης. Κάπως έτσι, η Στέλλα επιχειρεί να σπάσει τα δεσμά που η κοινωνία της εποχής επιτακτικά της επιβάλλει. Η ισχύουσα πατριαρχική αντίληψη που καθιερώνει ασύμμετρους ρόλους για τα δυο φύλα και επιμερίζει την τιμή για τους άντρες και την αρετή για τις γυναίκες την αφήνει παγερά αδιάφορη. Ο γάμος δεν αποτελεί γι αυτήν ούτε αυτοσκοπό, ούτε μέσο κοινωνικής ανέλιξης. Η εργασία δεν είναι μια μεταβατική περίοδος για αυτήν, είναι πηγή ευχαρίστησης και συνώνυμο της αξιοπρέπειας και της ανεξαρτησίας. Η Στέλλα είναι θηλυκή και γοητευτική, συναισθηματική! Επαναστατεί, διεκδικεί! Με αφορμή τα παραπάνω δημιουργούνται ορισμένοι βασικοί άξονες, όπως αναφέρει και η Γ. Αθανασάτου (2001, βλ. Βιβλιογραφία) θα αποτελέσουν μια πρόταση ανάγνωσης της ταινίας και θα λειτουργήσουν παράλληλα με την εκπαιδευτική διαδικασία του, όπως: Η αντινομία παράδοσης και μοντερνικότητας Η συγκρότηση νεοελληνικής λαϊκής ταυτότητας Ο πατριαρχικός κώδικας τιμής αρετής Το τραγικό: αξίες, ενοχή, ηθικός νόμος Η γυναικεία παρουσία και η αλληγορία του μοντέρνου. 3
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ Β. Ιάκωβος Καμπανέλλης και η Μούσα Μελίνα Το απόσπασμα προτείνουμε να χρησιμοποιηθεί πριν τη προβολή του αποσπάσματος για να μπορέσουν οι μαθητές να σκιαγραφήσουν το πορτρέτο της Μελίνας. Θα μπορούσε επίσης, να συνδυαστεί με την 2η δραστηριότητα εμπλουτίζοντας την επιχειρηματολογία της ομάδας Α. Η Μελίνα Μερκούρη ενθουσιασμένη με τον τρόπο που ο Καμπανέλλης είχε αποδώσει τη Μήδεια του ζήτησε να γράψει ειδικά γι αυτή ένα έργο για να το παίξει τον επόμενο χειμώνα στο Ρέξ. [..] Στις 25 Ιουλίου η Μελίνα καλεσμένη στο χορό του ναυτικού Ομίλου, όπου παρευρέθηκαν οι βασιλείς, σηκώθηκε αυθόρμητα με το μεγαλόπρεπο μακρύ αστραφτερό βραδυνό της, στη πίστα και ρίχνοντας το μπράτσο της πάνω στον ώμο του μπουζουξή, τραγούδησε με την καρδιά της ένα ρεμπέτικο. «Της είχαν λείψει πολύ η Αθήνα, οι νύχτες της, το ξέσπασμα, η εκ βαθέων αποδέσμευση μέσω γλεντιού, καημού..κεφιού..», λέει ο Καμπανέλλης αναλογιζόμενος εκείνη τη νύχτα που εμπνεύστηκε το έργο που θα της έγραφε μέσα στις επόμενες οκτώ εβδομάδες. «Ήταν μια άλλη Μελίνα εκείνη τη νύχτα ή πιο σωστά ήταν πάρα πολύ η Μελίνα Δεν χρειαζόταν να ψάξω άλλου για να της γράψω έργο. Κάπου εδώ ήταν». «Κάποια από τις επόμενες μέρες [..] ο Δημήτρης Χόρν και η Έλλη Λαμπέτη εκάλεσαν τη Νίκη και εμένα να περάσουμε το βράδυ στο σπίτι τους. Μου ζήτησαν να πάρω το κείμενο της Στέλλας. Ήταν και ο Μιχάλης Κακογιάννης εκεί [..] νομίσαμε πως ο Κακογιάννης μάλλον έπληξε και ενύσταξε. Αλλά να που ξαφνικά ο Τάκης με ειδοποιεί πως ο Κακογιάννης θέλει να με συναντήσει και να μου προτείνει να κάνουμε τη Στέλλα ταινία [..]Ωστόσο στις επόμενες συναντήσεις μας άρχισε να λέει ότι δε βλέπει τη Μελίνα στην ταινία δεν του πάει σαν ηθοποιός είναι της γαλλικής σχολής εκείνος της αγγλικής σχολής» Οι αντιρρήσεις των παραγωγών έφτασαν στα αφτιά της Μελίνας. Μπορεί κανείς να φανταστεί τις συζητήσεις που θα προέκυψαν: Μελίνα: Δεν μπορούν να μου το κάνουν αυτό, είναι προδοσία! Καμπανέλλης: Και βέβαια δεν μπορούν. Η Στέλλα είσαι εσύ. Το έργο γράφτηκε πάνω σε σένα, για σένα.. Ρένα: Ακούς εκεί «αντικινηματογραφική»! Μην τους το δώσεις, Ιάκωβε Αν δεν το παίξει η Μελίνα 4
Καμπανέλλης: Θα το παίξει η Μελίνα. Έτσι κι αλλιώς έμενα μ ενδιαφέρει ν ανεβεί κυρίως στο θέατρο. Είναι γραμμένο για το θέατρο. Μελίνα: Το θέατρο Τώρα μιλάμε για το σινεμά. Θέλω να παίξω τη Στέλλα στο σινεμά. Το θέλω πολύ. Το γουστάρω, καταλαβαίνεις; Ρένα: Αν δεν σε πάρουν, αυτοί θα χάσουν. Έχεις φωτογένεια και είσαι ταλεντάρα. Έχεις την κορμάρα σου, τις ποδάρες σου, τις ματάρες σου Μελίνα: Και τη στοματάρα μου!... Λίγο ακόμα και θα έβαζε τα κλάματα. Αλλά ήρθε μερικές μέρες μετά η καλή είδηση: η Μελίνα θα έπαιζε τη Στέλλα. Στο σινεμά. Θ αρχίζανε να γυρίζουνε σε λίγες μέρες. Μελίνα: Και το στόμα μου; Κακογιάννης: Άστο το στόμα σου. Μην το σκέφτεσαι Τα μάτια σου. Τα μάτια σου είναι υπέροχα Το στόμα σου, αυτό ακριβώς το μεγάλο στόμα, θα γίνει μαζί με τα αχόρταγα μάτια σου το σήμα κατατεθέν της κινηματογραφικής σου προσωπικότητας. Μελίνα: Δηλαδή μπορώ και να γελάω; Φρίντα Μπιούμπι Μελίνα - Μια θεά με το διάβολο μέσα της Terzo Books, Αθήνα 1996 5
Ο ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ ΘΥΜΑΤΑΙ Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από τη συνέντευξη που παραχώρησε ο σκηνοθέτης για το πρόλογο της έκδοσης του σεναρίου της Στέλλας. Το υλικό αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε συνδυασμό με την 3η δραστηριότητα καθώς δίνει την αφορμή να συζητηθούν η ετοιμότητα που χρειάζεται για να αντιμετωπιστούν οι δυσκολίες και τα απρόοπτα που μπορεί να προκύψουν στη διάρκεια των κινηματογραφικών λήψεων! [ ] Δεν θυμάμαι πως ήρθε στα χέρια μου το θεατρικό έργο του Καμπανέλλη Η Στέλλα με τα κόκκινα γάντια. Θυμάμαι όμως πως διαβάζοντας το ο ρόλος της πρωταγωνίστριας ταυτίστηκε αμέσως στη φαντασία μου με τη Μελίνα. [ ] Το ξέφρενο γύρισμα της 28ης Οκτωβρίου μέσα στη βροχή, που δεν υπήρχε περίπτωση να επαναληφθεί, με τόσες χιλιάδες δωρεάν κομπάρσους στρατιωτικές μπάντες κλπ. Παρά λίγο να διακοπεί πρόωρα και άδοξα με τη σύλληψη μου από τα όργανα της τάξης. Τραβώντας κοντινά πλάνα του παρείσακτου σημαιοφόρου Κώστα Κακκαβά πλησιάσαμε στον Άγνωστο στρατιώτη όπου ήταν παρατεταγμένοι οι επίσημοι με το βασιλιά στο κέντρο. Επειδή ο οπερατέρ δεν πρόλαβε να τραβήξει τη στιγμή που ο Κακκαβάς έγερνε τη σημαία σε χαιρετισμό, του έκανα σινιάλο να οπισθοχωρήσει μερικά βήματα για να ξαναπεράσει, κάνοντας τις γραμμές πίσω να συμπτυχτούν σαν φυσαρμόνικα. Το πλάνο γυρίστηκε στο τσακ καθώς τέσσερα χέρια με πολλά γαλόνια με άρπαζαν από τους ώμους και με απομάκρυναν σηκωτό για να με παραδώσουν τελικά σε κάποιον αστυνομικό. Αυτό δεν ήταν μόνο το προοίμιο των δεινών που θα αντιμετωπίζαμε αργότερα. Μια το παγερό κρύο, μια η απαρχαιωμένη κάμερα, μια οι βροχές, μια ο έρωτας του οπερατέρ για τη Μελίνα και διάφορα άλλα κωμικοτραγικά, όπως όταν έχωσα τον Φούντα με στολή του Ολυμπιακού και με τη δική μας μπάλα στο γήπεδο του Παναθηναϊκού κατά τη διάρκεια ενός σημαντικού ματς ώσπου οι διαιτητές να διακόψει το παιχνίδι όταν οι πραγματικοί παίκτες βρέθηκαν με δυο μπάλες στα πόδια τους. [ ] Μιχάλης Κακογιάννης. Αποσπάσματα από τον πρόλογο της έκδοσης του σεναρίου της Στέλλας, Καστανιώτης 1960 6
EU FO RIA EUROPEAN FILMS FOR INNOVATIVE AUDIENCE DEVELOPMENT 7