ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΠΡΟΒΑΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΜΕΛΞΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΠΡΟΒΑΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΜΕΛΞΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΑΤΖΗΜΗΝΑΟΓΛΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008 1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΠΡΟΒΑΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΜΕΛΞΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΑΤΖΗΜΗΝΑΟΓΛΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ Εξεταστική επιτροπή Α. ΓΕΩΡΓΟΥΔΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Ε. ΣΙΝΑΠΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Ι. ΧΑΤΖΗΜΗΝΑΟΓΛΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.1 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΟ..2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ.3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ.9 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ...19 Πειραματικός σχεδιασμός. 19 Έλεγχος της γαλακτοπαραγωγής...20 Εκτίμηση των μαστών...21 Μέτρηση των μαστών 22 Στατιστική ανάλυση..24 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...25 Σύσταση και κλασματική απόδοση του γάλακτος 25 Μέσοι όροι μορφολογικών χαρακτηριστικών...26 Επίδραση του σταδίου της γαλακτικής περιόδου..27 Επίδραση της πολυδυμίας.....31 Επίδραση του αριθμού της γαλακτικής περιόδου.33 Φαινοτυπικές συσχετίσεις μεταξύ των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού και της παραγωγής και κλασματικής απόδοσης του γάλακτος.35 Φαινοτυπικές συσχετίσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών.39 Έλεγχος των παραμέτρων του μοντέλου...40 Επαναληπτικότητα.41 Συγκρίσεις των μεθόδων και των αξιολογητών....43 ΣΥΖΗΤΗΣΗ...46 Σύσταση και κλασματική απόδοση του γάλακτος 46 Μέσοι όροι μορφολογικών χαρακτηριστικών...47 Επίδραση του σταδίου της γαλακτικής περιόδου..53 Επίδραση της πολυδυμίας.55 Επίδραση του αριθμού της γαλακτικής περιόδου.56 Φαινοτυπικές συσχετίσεις μεταξύ των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού και της παραγωγής και κλασματικής απόδοσης του γάλακτος.57 Φαινοτυπικές συσχετίσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών.61 Έλεγχος των παραμέτρων του μοντέλου...63 Επαναληπτικότητα.64 Συγκρίσεις των μεθόδων και των αξιολογητών....66 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...69 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 72 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 74 SUMMARY.82 3

ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΟ ΒΜ: Βάθος μαστού ΓΚ: Γαλακτοφόρος κόλπος ΓΜ: Γάλα μηχανής ΓΜΜ: Γάλα μηχανής με μάλαξη ΓΣΧ: Γάλα στράγγισης με το χέρι ΘΘ: Θέση θηλών ΚΘ: Κλίση θηλών ΜΗΘ: Μήκος θηλών ΜΘ: Μέγεθος θηλών ΟΓ: Ολικό γάλα ΠΘ: Πλάτος θηλών ΠΜ: Πρόσφυση μαστού ΠΤΘΠ: Πάχος τοιχωμάτων θηλαίου πόρου ΣΜ: Σχήμα μαστού ΣΥΑΛ: Στερεό υπόλειμμα άνευ λίπους 4

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Για την ολοκλήρωση της παρούσης εργασίας συνέβαλαν τα μέγιστα και θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου: Στον επιβλέποντα κ. Ιωάννη Χατζημηνάογλου, Καθηγητή του Τομέα Ζωικής Παραγωγής της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για την βοήθειά του κατά την κατάστρωση του πειραματικού σχεδιασμού, την καθοδήγηση και τη συνεχή υποστήριξη καθ όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής των πειραμάτων και της συγγραφής της εργασίας. Στον κ. Ευθύμιο Σινάπη, Αναπληρωτή Καθηγητή του Εργαστηρίου Ζωοτεχνίας για το ενδιαφέρον, τις υποδείξεις και τη συνεχή στήριξη του σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Στον επίκουρο καθηγητή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης κ. Ζαφείρη Άμπα για τις υποδείξεις του και τη βοήθειά του κατά το σχεδιασμό της στατιστικής ανάλυσης των δεδομένων και τη συνεχή υποστήριξή του. Στον γεωπόνο κ. Σωκράτη Στεργιάδη, Υπότροφο Ι.Κ.Υ., υποψήφιο Διδάκτορα του πανεπιστημίου του Newcastle για την βοήθεια του στη συλλογή στοιχείων. Στη γεωπόνο κ. Αργυρώ Χριστοφή, Υπότροφο Ι.Κ.Υ., υποψήφια Διδάκτορα του Α.Π.Θ. για τη βοήθεια της στην στατιστική επεξεργασία των δεδομένων. Στο διευθυντή του Πρότυπου Κτηνοτροφικού Κέντρου Βλάστης κ. Ιωάννη Τσιόκα, για το ενδιαφέρον του κατά τη διάρκεια των μετρήσεων και για την πολύτιμη βοήθεια στη διεξαγωγή του πειραματικού σταδίου. Στο προσωπικό της Βλάστης που ήταν πρόθυμο και συνεργάσιμο καθ όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής του πειράματος. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο κλάδος της αιγοπροβατοτροφίας είναι πολύ σημαντικός για την Ελλάδα. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι το 13% του ΑΕΠ το παράγει από τις αιγοπροβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις (De Rancourt et al., 2006). Σε 120.000 εκμεταλλεύσεις στην Ελλάδα εκτρέφονται 14,3 εκατομμύρια μικρών μηρυκαστικών (9 εκ. πρόβατα και 5,3 εκ. αίγες). Οι εκμεταλλεύσεις αυτές αντιπροσωπεύουν το 14% του συνολικού αριθμού εκμεταλλεύσεων. Η χώρα μας κατατάσσεται 2 η μετά από την Ιταλία στην παραγωγή πρόβειου γάλακτος και 1 η στην παραγωγή αίγειου γάλακτος στην ΕΕ. Στις γαλακτοπαραγωγικής κατεύθυνσης προβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις η Ελλάδα και η Ιταλία προπορεύονται, ενώ η Ελλάδα είναι πρώτη και στις αιγοτροφικές εκμεταλλεύσεις. Σε παγκόσμιο επίπεδο η Ελλάδα κατατάσσεται 4 η (8,3%) στην παγκόσμια παραγωγή πρόβειου γάλακτος (FAO, 2004). Δυο ιδιαιτερότητες παρατηρούνται στην Ελλάδα: όλα τα μικρά μηρυκαστικά ανήκουν σε γαλακτοπαραγωγές φυλές και περίπου μισοί από τους αιγοπροβατοτρόφους εκτρέφουν πρόβατα και αίγες μαζί (De Rancourt et al., 2006). Η Ελλάδα είναι η μόνη αναπτυγμένη χώρα στον κόσμο που η παραγωγή αγελαδινού γάλακτος είναι μικρότερη από του αιγοπρόβειου (41% έναντι 59%) και το 88% των εκμεταλλεύσεων με μηρυκαστικά γαλακτοπαραγωγικής κατεύθυνσης είναι μικρά μηρυκαστικά (De Rancourt et al., 2006). H ετήσια συνολική παραγωγή πρόβειου γάλακτος πλησιάζει τους 700.000 tons (Sinapis, 2007). Το γάλα των προβάτων χρησιμοποιείται ευρέως στις Μεσογειακές και Βαλκανικές περιοχές για την παραγωγή σκληρών και μαλακών τυριών. Για την παραγωγή τυριών η σύνθεση του γάλακτος είναι πολύ σημαντική διότι επηρεάζει την ποιότητα, την αναλογία παραγόμενου τυριού/γάλα και το κόστος. Πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Ένωση κατοχύρωσε στην Ελλάδα το αποκλειστικό δικαίωμα να παράγει τυρί τύπου φέτα από γάλα ελληνικών φυλών προβάτων και αιγών. Επομένως, η ανάγκη για βελτίωση και εκμετάλλευση των τοπικών φυλών αιγοπροβάτων γίνεται εκτός από επιτακτική και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα από οικονομική άποψη. Το Μπούτσικο είναι μια ορεινή φυλή προβάτου που εκτρέφεται κυρίως για το γάλα και δευτερευόντως για το κρέας. Ο όρος «φυλές προβάτων ορεινού τύπου» αναφέρεται σε όλους τους τύπους και τις παραλλαγές των προβάτων της ομάδας Zackel που εκτρέφονται σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών. Το μέγεθος του 6

πληθυσμού δεν είναι δυνατό να υπολογιστεί επακριβώς. Ανήκουν στην κατηγορία των αναμικτόμαλλων προβάτων. Το μέσο ζων βάρος ανέρχεται σε 35-50 kg για τα θηλυκά και 40-70 kg για τα αρσενικά. Ο χρωματισμός τους ποικίλλει ανάμεσα σε ζώα τελείως λευκά ή μελανά, ερυθροορφνά και κηλιδωτά. Η αναπαραγωγή γίνεται στην ηλικία των 18 μηνών και παρουσιάζουν υψηλή γονιμότητα (>90%) αλλά χαμηλή πολυδυμία (1,1-1,3). Η εμπορεύσιμη γαλακτοπαραγωγή κυμαίνεται από 60-120 kg και εξαρτάται από τις συνθήκες εκτροφής, το δε γάλα παρουσιάζει λιποπεριεκτικότητα της τάξης του 7,0-7,5% (Χατζημηνάογλου, 2001). Είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό σε ασθένειες και σε δυσμενείς συνθήκες εκτροφής και αξιοποιεί άριστα τους πετρώδεις ορεινούς και χαμηλής παραγωγικότητας βοσκοτόπους. Η βελτίωση του με επιλογή και ταυτόχρονη βελτίωση των συνθηκών εκτροφής είναι δυνατόν να προσφέρει ένα πληθυσμό προβάτων χωρίς πολύ υψηλές απαιτήσεις (Ζυγογιάννης, 1999). Η χρησιμοποίηση της αμελκτικής μηχανής στην Ελλάδα ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980 (Sinapis and Thessalos, 1999). Η πρόοδος όμως που συντελέστηκε στο μεταξύ όλα αυτά τα χρόνια είναι πολύ μικρή. Σήμερα μόνο ένας πολύ μικρός αριθμός αμελκτικών μηχανών, περίπου 800-1000 μηχανές, χρησιμοποιείται στην Ελλάδα για τα πρόβατα και τις αίγες (Sinapis, 2007). Όμως υπάρχει ένα αυξημένο ενδιαφέρον για τη χρήση της αμελκτικής μηχανής και τα οφέλη που προκύπτουν από τη χρήση της. Από μελέτη κατά την οποία πραγματοποιήθηκε σύγκριση της μέσης ημερήσιας γαλακτοπαραγωγής προβατίνων της ορεινής φυλής που αρμέγονται με το χέρι και με μηχανική άμελξη φαίνεται ότι οι δεύτερες παρήγαγαν σημαντικά περισσότερο γάλα (Σινάπης και συν., 2001b). Η αύξηση της χρήσης των αμελκτικών μηχανών με σκοπό να μειωθεί η δύσκολη εργασία της άμελξης οδήγησε στη μελέτη των σχέσεων των αμελκτικών μηχανών με τη μορφολογία του μαστού και την ευκολία της άμελξης. Όμως η μορφολογία του μαστού ανεξάρτητα από τη σχέση της με άλλα χαρακτηριστικά, παρουσιάζει ενδιαφέρον και από μόνη της και πρέπει να βελτιωθεί με σκοπό να ευκολύνει την κοπιώδη εργασία των αμελκτών. Αυτό θα βοηθήσει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους και θα οδηγήσει στη συνέχιση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας (Ugarte and Legarra, 2003). Σε σχέση με την οικονομική αξία τους τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του μαστού έχουν επίδραση στο ύψος της γαλακτοπαραγωγής, την ευκολία του αρμέγματος, την υγεία του μαστού και τη 7

διάρκεια της παραγωγικής ζωής των ζώων (El Zarei et al., 2003) γεγονός που τα καθιστά εξίσου σημαντικά με τα χαρακτηριστικά του γάλακτος. Η αξιολόγηση τους κατά τη διάρκεια της γαλακτοπαραγωγής μπορεί να είναι σημαντική για μια θετική πορεία στη γενετική πρόοδο που αφορά την ικανότητα μηχανικής άμελξης των γαλακτοπαραγωγών προβατίνων. Μέχρι τώρα τα χαρακτηριστικά των μαστών δεν θεωρούνταν πρωταρχικής σημασίας στη γενετική επιλογή. Ωστόσο τα χαρακτηριστικά αυτά καθορίζουν πολλές παραμέτρους για τη μηχανική άμελξη και τη διαχείριση (χρόνος άμελξης, πέσιμο των θηλάστρων, δυσκολία των αμνών να εντοπίσουν τις θηλές) (Rovai et al., 2004). Στα προγράμματα γενετικής βελτίωσης, το κριτήριο του ύψους γαλακτοπαραγωγής οδηγεί σε προβατίνες με διαμόρφωση μαστών όχι κατάλληλη για μηχανική άμελξη. Για το λόγο αυτό προτείνεται η ικανότητα μηχανικής άμελξης ως μία παράμετρος που μπορεί να οδηγήσει σε καλύτερα αποτελέσματα. H ικανότητα μηχανικής άμελξης μπορεί να οριστεί σαν η ανάκτηση του μέγιστου ποσού γάλακτος που είναι πλούσιο σε ολικά στερεά στο λιγότερο δυνατό χρόνο με τη μικρότερη παρέμβαση από τον αμελκτή και χωρίς επιβλαβείς επιδράσεις στην υγεία του μαστού ή της προβατίνας (McKusick, 2000). Η αμελκτικότητα χαρακτηρίζει την ευκολία με την οποία αρμέγονται σωστά τα αγροτικά ζώα και επηρεάζεται από ορισμένες φυσιολογικές και μορφολογικές παραμέτρους των ζώων. Ως τέτοιες αναφέρονται το κενό που απαιτείται για να ανοίξει ο σφιγκτήρας της θηλής, ώστε να εξέλθουν οι πρώτες σταγόνες γάλακτος, καθώς και το πάχος των τοιχωμάτων του θηλαίου πόρου, πρίν και μετά την άμελξη (Σινάπης και συν., 2001a), η κλίση και το μήκος των θηλών, το βάθος του μαστού. Η ομοιομορφία του μαστού είναι καθοριστική για την απλοποίηση της εργασίας κατά την άμελξη (Σινάπης και συν., 2003) και εξαρτάται από τις τεχνικές γνώσεις του εκτροφέα-αμελκτή, τα υλικά των αμελκτικών μηχανών και τις ρυθμίσεις της μηχανής (Marnet et al., 1999). Επομένως, εφόσον τα αμελκτικά κύπελλα τοποθετηθούν στην προβατίνα η αμελκτική μηχανή πρέπει να απομακρύνει γρήγορα όλο το γάλα που έχει συσσωρευτεί στο μαστό. Η αποτυχία της μηχανής να απομακρύνει όλο το γάλα σε μικρό χρονικό διάστημα χωρίς παρέμβαση αυξάνει το οικονομικό κόστος εξαιτίας της μικρότερης ποσότητας γάλακτος, αυξάνει το χρόνο παραμονής στο αρμεκτήριο και πιθανόν να εξηγεί τα περισσότερα προβλήματα υγείας λόγω υπερβολικής άμελξης. Επιπλέον, όταν μεγάλα ποσά γάλακτος δεν απομακρύνονται κατά την άμελξη από το μαστό η διάρκεια της γαλακτικής περιόδου μειώνεται καθώς και το επίπεδο 8

γαλακτοπαραγωγής (McKusick, 2000). Η γνώση του ύψους της γαλακτοπαραγωγής, του χρόνου άμελξης και της διαμόρφωσης του μαστού είναι αναγκαία για την άριστη προσαρμογή των προβατίνων στη μηχανική άμελξη (Dzidic et al., 2004). Στα πρόβατα το στόμιο των θηλών βρίσκεται πάνω από το κατώτερο άκρο του μαστού. Οι μετρήσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού στα πρόβατα είναι σημαντικές με σκοπό την πλήρη απομάκρυνση του γάλακτος (Dzidic, 2003). Η μορφολογία του μαστού είναι ένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν την ικανότητα των προβάτων για μηχανική άμελξη λόγω του ότι ο μαστός πρέπει να ταιριάζει στην τυπική αμελκτική μηχανή (De la Fuente et al., 1996). Ο άριστος μαστός για μηχανική άμελξη αποκαλείται από τον Mikus μαστός μηχανής (udder machine). Σύμφωνα με τον Micus (1978) αυτός ο μαστός έχει ισχυρή πρόσφυση, κατακόρυφες θηλές μεσαίου μεγέθους και χαμηλό ύψος γαλακτοφόρων κόλπων. Ένας καλά σχηματισμένος και υγιής μαστός ενός γαλακτοπαραγωγού προβάτου κατάλληλου για μηχανική άμελξη πρέπει να έχει (Caja et al., 2000): Μεγάλο όγκο, με σφαιρικό σχήμα και σαφώς διαμορφωμένες θηλές Μαλακούς και ελαστικούς ιστούς, με εύκολα ψηλαφήσιμους αδενώδεις ιστούς Μέτριο βάθος, να μην υπερβαίνει τους ταρσούς Ισχυρό κρεμαστήρα σύνδεσμο Θηλές μέτριου μεγέθους (μήκος και πλάτος), τοποθετημένες κατακόρυφα Η καλύτερη γνώση της ποικιλομορφίας των μορφολογικών χαρακτηριστικών επιτρέπει τον καθορισμό των χαρακτηριστικών εκείνων που είναι κατάλληλα για την ένταξη σε προγράμματα επιλογής (Fernandez et al., 1995). Η άμελξη με το χέρι ανεβάζει τον αριθμό των σωματικών κυττάρων (Sinapis, 2007). Η κατάσταση αυτή δεν είναι επιθυμητή γιατί μειώνεται η ποιοτική κατάσταση και η οικονομική αξία του παραγόμενου γάλακτος, ενώ συγχρόνως ο παραγωγός δεν μπορεί να ενισχυθεί με την επιδότηση του ποιοτικού παρακρατήματος για το αιγοπρόβειο γάλα μέσω της ενιαίας ενίσχυσης, που θεσπίστηκε με την εφαρμογή της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι: Να προσδιοριστούν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του μαστού των προβάτων της Ορεινής φυλής με δύο διαφορετικές μεθόδους, δηλαδή με εκτίμηση και με μέτρηση 9

Να μελετηθούν οι παράμετροι που επηρεάζουν τα διάφορα μορφολογικά χαρακτηριστικά του μαστού και να γίνει εκτίμηση της φαινοτυπικής συσχέτισης των χαρακτηριστικών μεταξύ τους και με το γάλα Να διαπιστωθεί η επίδραση των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού στην αμελκτικότητα των ζώων Να προσδιοριστεί η συσχέτιση μεταξύ των δυο διαφορετικών μεθόδων αξιολόγησης 10

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Η χρησιμοποίηση των αμελκτικών μηχανών για την άμελξη των προβάτων κίνησε το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών για τη μελέτη της μορφολογίας του μαστού και την προσαρμοστικότητα των προβάτων στη χρήση της αμελκτικής μηχανής. Την πρώτη προσπάθεια αξιολόγησης των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού ξεκίνησε το 1968 ο Mikus σε πρόβατα της φυλής Lacaune σε μια προσπάθεια να προσδιορίσει τον ιδανικό μαστό για την εφαρμογή της μηχανικής άμελξης. Η προσπάθεια αυτή συνεχίστηκε το 1972 από τον ίδιο ερευνητή με την πραγματοποίηση μετρήσεων που αφορούσαν τη μεταβολή των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού κατά τη διάρκεια της γαλακτικής περιόδου και το 1978. Ανάλογες έρευνες πραγματοποίησαν οι Sagi and Morag, (1974), Jatsh and Sagi, (1979), Gootwine et al., (1980), Labussière et al., (1981). Σημαντική ώθηση στην έρευνα της μορφολογίας του μαστού δόθηκε με τη δημιουργία ενός διεθνούς πρωτοκόλλου μετρήσεων (M4 FAO project) για την αξιολόγηση του μαστού των γαλακτοπαραγωγών προβάτων στις μεσογειακές φυλές (Labussière, 1983, 1988). Στα πλαίσια του προγράμματος αυτού μελετήθηκε η μορφολογία του μαστού των προβατίνων των φυλών Lacaune, Sarda, Manchega, Tsigaya, Churra, Serra de Estalla και Karagouniko. Τα αποτελέσματα του προγράμματος αυτού παρουσιάστηκαν στο 3 ο Διεθνές Συμπόσιο για τη Μηχανική Άμελξη στα Μικρά Μηρυκαστικά (Casu et al., 1983; Fernandez et al., 1983; Hatziminaoglou et al., 1983; Labussière et al., 1983; Perez et al., 1983; Purroy and Martin, 1983). Η μελέτη των σχέσεων των μετρήσεων των μορφολογικών χαρακτηριστικών με την γαλακτοπαραγωγή εξετάστηκε στη συνέχεια από πολλούς ερευνητές και σε διάφορες φυλές προβάτων. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιείται ανταποκρίνεται στο πρωτόκολλο του Labussière με μικρές διαφοροποιήσεις που περιλαμβάνονται σε ορισμένα σχήματα (Gallego et al., 1983; Fernandez et al., 1983, 1995; Rovai, 2001). Κατά τη διαδικασία των μετρήσεων αξιολογείται με τη χρήση χάρακα και μοιρογνωμόνιου το μέγεθος του μαστού (βάθος, εύρος, μήκος ή πρόσφυση και περιφέρεια), το μέγεθος των θηλών (μήκος και πλάτος), η κλίση των θηλών και το ύψος των γαλακτοφόρων κόλπων (ΓΚ). Τα βασικά χαρακτηριστικά μπορούν να ομαδοποιηθούν και να εξηγήσουν σε μεγάλο βαθμό την ποικιλομορφία των μορφολογικών χαρακτηριστικών (Rovai et al., 2004): 1) Μέγεθος μαστού (ύψος, 11

βάθος και εύρος), 2) Μέγεθος θηλών (μήκος και πλάτος), 3) Κατεύθυνση θηλών και ύψος ΓΚ. Στο σχήμα 1 απεικονίζονται οι μετρήσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού. Η μέθοδος των μετρήσεων που περιγράφεται από τον Labussière et al. (1981) παρουσιάζει μειονεκτήματα. Είναι διαδικασία : Αργή και χρονοβόρα Επίπονη Απαιτεί πολύ προσωπικό και χρόνο εργασίας με συνέπεια να είναι δαπανηρή και η εφαρμογή της να μην είναι πρακτική σε εμπορικές εκμεταλλεύσεις που εφαρμόζουν προγράμματα αναπαραγωγής και γενετικής βελτίωσης (de la Fuente et al., 1996). Επιπλέον, οι εξωτερικές μετρήσεις του ΓΚ δεν είναι αξιόπιστες ενδείξεις του πραγματικού μεγέθους του εσωτερικού των ΓΚ (Fernandez et al., 1995; McKusick, 2000). Σχήμα.1 Μετρήσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού (Rovai et al., 2004). Για να αποφευχθεί η χρήση των μετρήσεων, οι οποίες συχνά είναι δύσκολο να πραγματοποιηθούν, αρκετοί ερευνητές πρότειναν την ταξινόμηση των μαστών οπτικά σε διάφορες κατηγορίες τύπους, οι οποίοι δίνουν καλή ένδειξη των επιθυμητών ιδιοτήτων (Labussière, 1988). Η πρώτη πρακτική εφαρμογή της τυπολογίας του μαστού στα γαλακτοπαραγωγά πρόβατα έγινε με τη χρήση πινάκων στις φυλές Awassi και Assaf (Sagi and Morag, 1974; Jatsh and Sagi, 1979), Sarda (Casu et al., 12

1983) και Μanchega (Gallego et al., 1983). Για την ταξινόμηση των μαστών των προβάτων χρησιμοποιήθηκαν τέσσερις βασικοί τύποι μαστών στους οποίους λήφθηκε υπόψη κυρίως η θέση των θηλών, η ομοιομορφία και το σχήμα του μαστού και ο βαθμός διαχωρισμού των δύο ημιμορίων. Αυτοί οι τύποι μαστών υιοθετήθηκαν αργότερα στη φυλή Latxa (Arranz et al., 1989) και στις Ουγγρικές Merino και Pleven (Kukovics and Nagy, 1989). H τυπολογία που χρησιμοποιήθηκε στη φυλή Sarda έγινε σε επίπεδο εκτροφής (Casu et al., 1989) και επεκτάθηκε σε επτά τύπους μαστών βασιζόμενη κυρίως στη θέση της θηλής και στο μέγεθος των ΓΚ (Carta et al., 1999) με σκοπό τη βελτίωση της μικρής διακριτικής ικανότητας των προηγούμενων τύπων (Caja et al., 2000). Στο Σχήμα 2 απεικονίζονται τα διάφορα συστήματα ταξινόμησης σε τύπους. Σχήμα 2. Ταξινόμηση των μαστών σε τύπους σύμφωνα με διάφορους ερευνητές (Rovai et al., 2004). 13

Η εκτίμηση των μαστών των προβάτων με κατάταξη σε τύπους είναι γρήγορη, εύκολη και μπορεί να επαναληφθεί πολλές φορές από εκπαιδευμένο προσωπικό (Carta et al., 1999; de la Fuente et al., 1999). H τυπολογία συστήνεται σαν ένα χρήσιμο όργανο για το διαχωρισμό των ζώων, π.χ. στον καθορισμό των προβάτων σε ομάδες για μηχανική άμελξη ή στην επιλογή των προβατίνων για αντικατάσταση ή ενσωμάτωση στην εκμετάλλευση και για την απομάκρυνση των ζώων που είναι ακατάλληλα για αναπαραγωγή (Carta et al., 1999; Caja et al., 2000). Οι πολλές διαφοροποιήσεις στη μορφολογία του μαστού καθιστούν πρακτικά ανέφικτη την επικράτηση ενός διεθνούς συστήματος κατάταξης των μαστών σε τύπους για όλες τις φυλές (Rovai et al., 2004). Επιπλέον, η μέθοδος αυτή αξιολόγησης παρουσιάζει το μειονέκτημα ότι για ασυνεχή χαρακτηριστικά που περιέχονται σε αυτού του είδους τις αναλύσεις οι μέθοδοι BLUP (Άριστη Γραμμική Αμερόληπτη Πρόβλεψη) δεν είναι κατάλληλες για την εκτίμηση της γενετικής αξίας (de la Fuente et al., 1996; Fernandez et al., 1997) και οι γενετικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις πρέπει να αναλυθούν για την επιλογή (Caja et al., 2000). Η εφαρμογή ενός συστήματος για τη μορφολογική εκτίμηση του μαστού χρησιμοποιώντας μια γραμμική κλίμακα προτάθηκε από τον de la Fuente και τους συνεργάτες του σαν μια εναλλακτική μέθοδος για την εκτίμηση και συνεπώς την αξιολόγηση των μαστών σε τύπους και τη μέθοδο του Labussière (de la Fuente et al., 1996). Η μέθοδος των μετρήσεων που προτάθηκε από τον Labussière, αν και ορίζει πολύ καλά τη μορφολογία του μαστού, είναι πολύ δύσκολο να εφαρμοστεί σε προγράμματα επιλογής γιατί πρέπει να μελετηθούν μεγάλοι πληθυσμοί και η μέτρηση κάθε προβατίνας για όλα τα χαρακτηριστικά χρειάζεται 15-20 λεπτά (Fernandez et al., 1995). Επιπλέον, μια εναλλακτική μέθοδος είναι αναγκαία για την απλοποίηση της συλλογής των πληροφοριών και τη μέτρηση των χαρακτηριστικών σε μεγάλους πληθυσμούς χωρίς αλλαγές στη διαχείριση του κοπαδιού. Η αξιολόγηση των μορφολογικών χαρακτηριστικών χρησιμοποιώντας μια γραμμική κλίμακα, όπως πραγματοποιείται στις αγελάδες μάλλον είναι η πιο λογική μέθοδος για τη βελτίωση του σχήματος του μαστού των γαλακτοπαραγωγών προβατίνων (Fernandez et al., 1995). Στα βοοειδή η αποτίμηση της γενετικής αξίας των ταύρων για τα μορφολογικά χαρακτηριστικά επιλύθηκε αποτελεσματικά με την εκτίμηση των χαρακτηριστικών με μια γραμμική κλίμακα (de la Fuente et al., 1996). Η μέθοδος των εκτιμήσεων βασίζεται σε ένα περιορισμένο αριθμό χαρακτηριστικών, εκείνων με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ικανότητα μηχανικής 14

άμελξης : βάθος μαστού (ΒΜ), πρόσφυση μαστού (ΠΜ), θέση θηλών (ΘΘ), μέγεθος θηλών (ΜΘ) και σχήμα μαστού (ΣΜ). Αυτή η γραμμική μεθοδολογία χρησιμοποιήθηκε στην Ισπανία για την εκτίμηση των μαστών των προβατίνων από διαφορετικά κοπάδια (27 εκμεταλλεύσεις και 10.040 προβατίνες) των φυλών Churra, Manchega και Latxa (de la Fuente et al., 1999), χρησιμοποιήθηκε εν μέρει στη φυλή Lacaune για την εκτίμηση των μορφολογικών χαρακτηριστικών σε σχέση με την ικανότητα μηχανικής άμελξης (Marie et al., 1999) και επίσης στις ΗΠΑ για την αξιολόγηση της ικανότητας μηχανικής άμελξης των προβατίνων East Friesian- Lacaune (Rovai et al., 2004). Η επιθυμητή βαθμολογία σε ορισμένες περιπτώσεις είναι η υψηλότερη (π.χ. ΘΘ: κάθετες θηλές που βαθμολογούνται με 9 μειώνουν την πτώση των θηλάστρων και διευκολύνουν την απομάκρυνση του γάλακτος) ή η μέση βαθμολογία στις υπόλοιπες περιπτώσεις (π.χ. ΜΘ: μέτριο μήκος θηλών που βαθμολογείται με 5 και εφαρμόζει καλά στα θήλαστρα). Στο ΒΜ, δεδομένης της θετικής συσχέτισης με τη γαλακτοπαραγωγή μια μέση βαθμολογία είναι επίσης επιθυμητή (Caja et al., 2000). Στο Σχήμα 3 απεικονίζεται ο τρόπος βαθμολόγησης των χαρακτηριστικών του μαστού με τη γραμμική μέθοδο των de la Fuente et al. (1996). Σχήμα 3. Τρόπος εκτίμησης των διαφόρων χαρακτηριστικών του μαστού με την γραμμική μέθοδο των De La Fuente κ.ά (1996) 15

Η γενική ιδέα πίσω από τη χρήση μεγάλης κλίμακας στις μεθόδους ταξινόμησης του μαστού είναι ότι τέτοια συστήματα βαθμολόγησης είναι περισσότερο κατάλληλα για γενετική αξιολόγηση με τη μέθοδο BLUP όταν γίνεται σύγκριση με την αξιολόγηση σε κατηγορίες (Volanis et al., 2002). Οι μετρήσεις του μαστού, όπως το ύψος των ΓΚ, η θέση των θηλών (γωνία και μέγεθος θηλών) που προτάθηκαν από τον Labussière et al. (1981) είναι περισσότερο αντικειμενικές μετρήσεις για το χαρακτηρισμό του μαστού, αλλά δεν είναι εύκολο να προσαρμοστούν σε αξιολογήσεις μεγάλης κλίμακας λόγω της χαμηλής ταχύτητας διεξαγωγής τους και του υψηλού κόστους εργασίας. Επομένως, φαίνεται ότι οι μέθοδοι της γραμμικής αξιολόγησης είναι οι καταλληλότερες για αξιολογήσεις μεγάλης κλίμακας (Volanis et al., 2002). Στις διάφορες χώρες που έχουν αναπτυχθεί συστήματα εκτίμησης των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού υπάρχουν διαφορές. Έτσι παρόλο που υπάρχει μια κλίμακα 9 πόντων βαθμολογίας υπάρχουν οι εξής διαφορές: Βάθος μαστού: απόσταση μεταξύ του κοιλιακού τοιχώματος και της σχισμής του μαστού στο ιταλικό σύστημα ή του κατώτερου άκρου του μαστού στο γαλλικό σύστημα, λαμβάνοντας υπόψη ως σημείο αναφοράς το ύψος των ταρσών. Θέση θηλής: ένδειξη είτε του μέσου όρου του ύψους του γαλακτοφόρου κόλπου στο ιταλικό σύστημα είτε της γωνίας της δεξιάς θηλής στο γαλλικό σύστημα Σχισμή του μαστού: βαθμός διαχωρισμού των δυο ημιμορίων που εκφράζεται ως η γωνία της σχισμής στο ιταλικό σύστημα είτε ως συνδυασμός της γωνίας και του ύψους της σχισμής (γωνία την οποία σχηματίζει σε σχέση με το ύψος του) στο γαλλικό σύστημα και αποτελεί έκφραση της ισχύς του κρεμαστήρα συνδέσμου (μέσος αναρτήρας σύνδεσμος). Πρόσφυση μαστού: αναλογία του εύρους και του βάθους του μαστού. (Marie-Etancelin et al., 1999, 2001, 2003, 2005; Casu et al., 2000, 2006). Στις εκτιμήσεις αυτές η βαθμολογία 1 αντιστοιχεί σε μικρή και το 9 σε μεγάλη βαθμολογία. 16

Σχήμα 4. To γραμμικό σύστημα κατάταξης των μαστών των προβατίνων που προτάθηκε από τους Marie-Etancelin et al. (2005) Σχήμα 5. To γραμμικό σύστημα κατάταξης των μαστών των προβατίνων που προτάθηκε από τους Casu et al. (2006) 17

Νέες προοπτικές παρουσιάστηκαν με την πρόοδο της ψηφιακής τεχνολογίας και των λογισμικών ανάλυσης εικόνων που επιτρέπουν την διεξαγωγή άμεσων μετρήσεων ενός χαρακτηριστικού ή αντικειμένου εφόσον στη ψηφιακή φωτογραφία είναι παρών μια μετρική ένδειξη (Marie-Etancelin et al., 2003). Η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας για την αξιολόγηση της μορφολογίας του μαστού αποτελεί μια γρήγορη, εύκολη και ακριβή μέθοδο για τη μελέτη των μαστών. Τα πλεονεκτήματα της ψηφιακής μεθόδου είναι ότι οι φωτογραφίες μπορούν να πραγματοποιηθούν ταχύτερα από τις μετρήσεις και να αναλυθούν με ευκολία στον Η/Υ, σε οποιοδήποτε χρόνο και μπορούν να αποτελέσουν μια μόνιμη καταγραφή για μελλοντική χρήση (Rovai et al., 2004). Με την αξιολόγηση των μαστών με την ψηφιακή φωτογραφία ασχολήθηκαν αρκετοί ερευνητές (Άμπας και συν., 2001; Ρουστέμης, 2003; Marie- Etancelin et al., 2003; Rovai et al., 2003a; Στεργιάδης, 2006). Μειονεκτήματα της μεθόδου αποτελούν οι 3 φωτογραφίες που απαιτούνται για τη φωτογράφηση της δεξιάς θηλής: πλάγια, οπίσθια και πρόσθια όψη της δεξιάς θηλής. Επίσης, απαιτούνται τουλάχιστον 3 άτομα για τη λήψη των φωτογραφιών (Marie-Etancelin et al., 2003). Σχήμα 6. Οι μέθοδοι μετρήσεων με ψηφιακή φωτογραφία στην εργασία των (Marie- Etancelin et al., 2003) 18

Το γεγονός ότι, ενώ η ικανότητα μηχανικής άμελξης επηρεάζεται από τα χαρακτηριστικά των ΓΚ, στις διάφορες εργασίες που έγιναν αποδείχτηκε ότι υπάρχει μικρή συσχέτιση μεταξύ του μεγέθους του ΓΚ και του ύψους της γαλακτοπαραγωγής, εξαιτίας της μεθόδου που χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση, οδήγησε στη χρήση του υπέρηχου για την εκτίμηση του μεγέθους του ΓΚ (Rovai et al., 2004). Ο ΓΚ είναι μια μη ορατή εσωτερική δομή του μαστού και το μέγεθος του στις μετρήσεις με κανόνα και μοιρογνωμόνιο δεν απεικονίζεται σωστά. Με τη χρήση του υπέρηχου ασχολήθηκαν οι Ruberte et al. (1994), Bruckmaier et al. (1997), Caja et al. (1999), Nudda et al. (2002), Rovai et al. (2004). Οι μελέτες των μορφολογικών χαρακτηριστικών εστιάζονται κυρίως στις σχέσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών με το ύψος της γαλακτοπαραγωγής, την πτώση των αμελκτικών κυπέλλων, τη διαχείριση (Fernandez et al., 1995) και την υγεία του μαστού (Barillet et al., 1997). Tα μορφολογικά χαρακτηριστικά έχουν σπουδαία επίδραση πάνω στη σύνθεση και την ποσότητα του γάλακτος(labussière et al., 1981; Labussière et al., 1988; Fernandez et al., 1995, 1997; Carta et al., 1999; McKusick et al., 1999; Rovai et al., 1999, 2004; Kukovics et al., 2006) και είναι μέτρια κληρονομήσιμα (Gootwine et el., 1980; Mavrogenis et al., 1988; Fernandez et al., 1997; Carta et el., 1999). Φαινοτυπικές και γενετικές συσχετίσεις υποδεικνύουν ότι η επιλογή με βάση τη γαλακτοπαραγωγή παράγει μαστούς με ανεπιθύμητη μορφολογία, ακατάλληλους για μηχανική άμελξη. Τα χαρακτηριστικά των θηλών και των γαλακτοφόρων κόλπων είναι οι πιο περιοριστικοί παράγοντες για την ικανότητα μηχανικής άμελξης (Caja et al., 2000). Η μέτρηση της ικανότητας μηχανικής άμελξης είναι ο αριθμός των χειρονακτικών παρεμβάσεων που απαιτούνται για την εξαγωγή του κατακρατηθέντος γάλακτος στο μαστό: αυτές είναι οι χειρισμοί του στραγγίσματος και της εφαρμογής των θηλάστρων. Οι μαστοί που προσφύονται ισχυρά στο κοιλιακό τοίχωμα και έχουν κάθετες θηλές τοποθετημένες στο κατώτερο σημείο των ΓΚ παρουσιάζουν σπανιότερα πτώση των θηλάστρων και χρειάζονται λιγότερες χειρονακτικές παρεμβάσεις για το στράγγισμα (Casu et al., 1983, 2000). Αντίθετα, όταν οι θηλές είναι οριζόντιες και εκφύονται μακριά από το άκρο του μαστού, ένα σημαντικό ποσό γάλακτος μπορεί να κατακρατηθεί στον ΓΚ (Sagi and Morag, 1974; Bruckmaier et al., 1997). Οι οριζόντιες θηλές είναι επίσης περισσότερο ευαίσθητες σε παραμορφώσεις κατά τη μηχανική άμελξη. Αυτό προκαλεί αναστολή του αντανακλαστικού της έκκρισης και επομένως αυξάνει την κατακράτηση γάλακτος 19

στις αδενοκυψέλες (Labussière, 1988). Οι μαστοί με μεγάλο βάθος επίσης κατακρατούν μέρος του γάλακτος στους ΓΚ κατά την μηχανική άμελξη, επομένως απαιτούνται επιπλέον χειρισμοί για την ολοκλήρωση της απομάκρυνσης του γάλακτος (Casu et al., 2000). Διάφοροι συγγραφείς αναφέρουν τη στενή συσχέτιση μεταξύ του βάθους του μαστού και της γαλακτοπαραγωγής (Labussière, 1988; Casu et al., 2000). Τέλος, η διαμόρφωση του μαστού μπορεί να συσχετιστεί με τη διάρκεια της παραγωγικής ζωής διότι οι προβατίνες που εκτρέφονται εκτατικά και έχουν μαστούς με μεγάλο βάθος είναι περισσότερο ευαίσθητες σε τραυματισμούς και κατά συνέπεια είναι πιθανότερο να απομακρυνθούν (Casu et al., 2006). H επαναληπτικότητα και η κληρονομικότητα των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού και των σχέσεων τους με το επίπεδο της γαλακτοπαραγωγής και το χρόνο άμελξης είναι αναγκαία στα προγράμματα βελτίωσης των ζώων για τη μορφολογία του μαστού (Rovai et al., 2004). Οι γενετικές συσχετίσεις μεταξύ των διαφόρων χαρακτηριστικών του μαστού και της σύστασης του γάλακτος έδωσαν μερικά χρήσιμα αποτελέσματα. Αυτά μπορεί να οδηγήσουν στη δημιουργία ενός διεθνούς καταλόγου χαρακτηριστικών τα οποία θα χρησιμοποιούνται για τη γενετική βελτίωση. Κατά τα πρώτα στάδια εφαρμογής ενός γενετικού προγράμματος είναι σημαντικό να περιοριστεί η επιλογή στο ύψος της γαλακτοπαραγωγής, όμως όταν το σχήμα εφαρμόζεται σωστά και παρουσιάζει σταθερή γενετική πρόοδο είναι συμφέρον να συμπεριληφθούν και άλλοι παράγοντες όπως η κινητική ροής του γάλακτος ή η σύνθεση του γάλακτος (Ugarte and Legarra, 2003). Μια ιδανική κατάσταση θα ήταν να γίνεται η αξιολόγηση της μορφολογίας του μαστού κατά τη διάρκεια της πρώτης γαλακτικής περιόδου με αποτέλεσμα να παραμένουν στην εκμετάλλευση οι προβατίνες με μαστούς περισσότερο προσαρμοσμένους στη μηχανική άμελξη (Rovai et al., 2004). Ο στόχος της βελτίωσης της ικανότητας για μηχανική άμελξη στις γαλακτοπαραγωγές αγελάδες, προβατίνες και αίγες είναι η βελτίωση της προσαρμογής των ζώων αυτών στη μηχανική άμελξη, η επίδραση της στο χρόνο άμελξης και οι οικονομικές επιπτώσεις στην εκμετάλλευση. H χρήση μη υποκειμενικών μετρήσεων και γραμμικής αξιολόγησης πρέπει να ληφθεί υπόψη για την μελέτη της μηχανικής άμελξης των γαλακτοπαραγωγών προβατίνων. 20

ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Πειραματικός σχεδιασμός Η λήψη των παρατηρήσεων πραγματοποιήθηκε στο Πρότυπο Κτηνοτροφικό Κέντρο Βλάστης, του Νομού Κοζάνης, κατά την περίοδο Μαρτίου-Ιουνίου 2005. Αρχικά χρησιμοποιήθηκαν 48 προβατίνες ορεινού τύπου, όμως δύο από τα ζώα του πειράματος απομακρύνθηκαν στους πρώτους ελέγχους λόγω μαστίτιδας με αποτέλεσμα να χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα από τα υπόλοιπα 46 ζώα. Οι προβατίνες του πειράματος ήταν στην 2 η, 4 η και 5 η γαλακτική περίοδο και χωρίστηκαν σε δύο τυχαίες ομάδες των 24 ζώων. Τα ζώα ήταν σταβλισμένα για το χρονικό διάστημα από Νοέμβριο έως Απρίλιο, ενώ από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο έβγαιναν στη βοσκή. Η διατροφή τους όταν ήταν ενσταβλισμένα αποτελούνταν από 1 kg μηδική (0,5 kg το πρωί και 0,5 kg το βράδυ) και 0,8 kg μίγμα καρπού (0,4 kg το πρωί και 0,4 kg το βράδυ), ενώ όταν έβγαιναν στη βοσκή δεν τους χορηγούνταν συμπληρωματική τροφή. Οι τοκετοί πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο Δεκεμβρίου-Ιανουαρίου και η περίοδος θηλασμού διήρκεσε 45±5 ημέρες. Το αμελκτήριο στο Πρότυπο Κτηνοτροφικό Κέντρο Βλάστης είναι τύπου casse με 2x24 θέσεις παγίδευσης και 2x12 αμελκτικές μονάδες. Τα βασικά χαρακτηριστικά της αμελκτικής μηχανής κατά τη διάρκεια του πειράματος ήταν: Υψηλή γραμμή αγωγών γάλακτος και κενού. Εσωτερικό αμελκτικών κυπέλλων από σιλικόνη. Πλαστικό περίβλημα κυπέλλων. Επίπεδο κενού: 38 kpa Ταχύτητα (συχνότητα) παλμών: 120/λεπτό Σχέση αναρρόφησης/μάλαξης: 1:1 ή 50:50 Το πείραμα πραγματοποιήθηκε σε επτά ελέγχους και κάθε έλεγχος γινόταν ανά 14ήμερο. Η έναρξη του πειράματος έγινε στις 14-16 Μαρτίου 2005 και ο τελευταίος έλεγχος στις 6-8 Ιουνίου 2005. Η άμελξη γινόταν 2 φορές την ημέρα, στις 8.00 το πρωί και στις 20.00 το απόγευμα. Η άμελξη ξεκινούσε με την τοποθέτηση των κυπέλλων, χωρίς προετοιμασία του μαστού και στο τέλος εφαρμόζονταν μάλαξη για 5-8 δευτερόλεπτα περίπου. Ο κάθε έλεγχος ξεκινούσε Δευτέρα βράδυ και τελείωνε Τετάρτη μεσημέρι. Το απόγευμα της πρώτης ημέρας και το πρωί της δεύτερης 21

γινόταν η γαλακτομέτρηση και η ανάλυση της σύστασης του γάλακτος. Το απόγευμα της δεύτερης ημέρας και το πρωί της τρίτης πραγματοποιούνταν οι εκτιμήσεις και στη συνέχεια οι μετρήσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού. Η παγίδευση των ζώων σε υψηλότερο από το έδαφος επίπεδο πρόσφερε στους εκτιμητές σαφέστερη εικόνα του μαστού με αποτέλεσμα να διευκολύνεται η πραγματοποίηση των εκτιμήσεων αλλά και των μετρήσεων. Για την καλύτερη και σαφέστερη οπτική εικόνα του μαστού κουρεύτηκαν οι παραμήριες περιοχές των ζώων (κλοκούρισμα) και έτσι τόσο η εκτίμηση όσο και οι μετρήσεις έγιναν ευκολότερα και ταχύτερα. Έλεγχος της γαλακτοπαραγωγής Κατά τον έλεγχο της γαλακτοπαραγωγής (Δευτέρα βράδυ και Τρίτη πρωί) μετρούνταν τα αντίστοιχα κλάσματα γάλακτος: 1. Γάλα μηχανής (ΓΜ): που αντιπροσωπεύει την ποσότητα γάλακτος, που λαμβάνεται μετά την τοποθέτηση των αμελκτικών κυπέλλων, μέχρι τη διακοπή της ροής του γάλακτος. 2. Γάλα μάλαξης με μηχανή (ΓΜΜ): που αντιπροσωπεύει την ποσότητα γάλακτος που λαμβάνεται ύστερα από μάλαξη του μαστού με το χέρι, όσο είναι ακόμη τοποθετημένα τα αμελκτικά κύπελλα. 3. Ολικό γάλα (ΟΓ): που αντιπροσωπεύει το άθροισμα των δύο προηγούμενων κλασμάτων. Στο αμελκτήριο μετρούνταν το ΓΜ και το ΟΓ, ενώ το ΓΜΜ προέκυπτε από τη σχέση ΓΜΜ = ΟΓ ΓΜ. Ταυτόχρονα με τη μέτρηση της ποσότητας γάλακτος πραγματοποιούνταν λήψη δείγματος γάλακτος 40-50 ml από κάθε ζώο για τον προσδιορισμό της χημικής του σύστασης. Τα δείγματα λαμβάνονταν από το ΟΓ. Οι αναλύσεις των δειγμάτων αυτών έγιναν στο Πρότυπο Κτηνοτροφικό Κέντρο Βλάστης με τη βοήθεια του μηχανήματος Lactostar, το οποίο προσδιορίζει τη σύνθεση του γάλακτος σε λίπος, πρωτεΐνη, λακτόζη, Στερεό Υπόλειμμα Άνευ Λίπους (ΣΥΑΛ) και το σημείο πήξεως. 22

Εκτίμηση των μαστών Η εκτίμηση των χαρακτηριστικών του μαστού πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με τη γραμμική μέθοδο εκτίμησης που προτάθηκε από τον de la Fuente et al. (1996). Οι εκτιμήσεις πραγματοποιούνταν πριν από την πρωινή άμελξη από δύο εκτιμητές, τους ίδιους σε όλη τη διάρκεια του πειράματος και αφορούσαν (σχήμα 7): Το βάθος του μαστού (ΒΜ) το οποίο ορίζεται από την απόσταση ανάμεσα στην πρόσφυση της οπίσθιας θέσης και της βάσης του μαστού, χρησιμοποιώντας ως αναφορά τον ταρσό. Μαστοί με υπερβολικό βάθος (που φθάνουν κάτω από τον ταρσό) συνήθως αντανακλούν ελάττωμα στον κρεμαστήρα σύνδεσμο. Η πρόσφυση του μαστού (ΠΜ) η οποία ορίζεται από την περίμετρο της πρόσφυσης του μαστού στο κοιλιακό τοίχωμα της προβατίνας. Ως άριστος θεωρείται ο μαστός ο οποίος παρουσιάζει την μεγαλύτερη βάση πρόσφυσης προς τα κοιλιακά τοιχώματα και βαθμολογείται με 9 στην κλίμακα βαθμολόγησης. Η θέση των θηλών (ΘΘ). Ορίζεται από την κλίση των θηλών σε σχέση με την κατακόρυφο. Ως άριστη θέση θηλών ορίζεται εκείνη κατά την οποία ο μαστός παρουσιάζει τελείως κατακόρυφες θηλές (9 πόντους), με κατεύθυνση προς το έδαφος, που να συμπίπτει με το ελάχιστο ύψος γαλακτοφόρων κόλπων και στην περίπτωση αυτή o μαστός βαθμολογείται ως άριστος με 9, ενώ στην αντίθετη περίπτωση κατά την οποία η θέση των θηλών είναι παράλληλη με το έδαφος βαθμολογείται με 1. Το μέγεθος των θηλών (ΜΘ) ορίζεται από το μήκος της θηλής (σχήμα 7). Στην περίπτωση αυτή θεωρείται ως ιδανικό μήκος θηλής το μήκος της θηλής εκείνο το οποίο ταιριάζει απόλυτα στα θήλαστρα της μηχανής και βαθμολογείται με άριστα και μεταφράζεται με 9 στην κλίμακα βαθμολόγησης. Το σχήμα του μαστού (ΣΜ) περιγράφει συνολικά τη μορφολογία του μαστού και ο χειρότερος μαστός αξιολογείται με μονάδα (1 βαθμό) σε σχέση με τον καλύτερο για τη μηχανική άμελξη (9 βαθμούς) και ο οποίος ανταποκρίνεται στο ιδανικό μαστό, όπως περιγράφεται από τον Mikus (1978). Στο σχήμα του μαστού συνεκτιμάται η συμμετρία των ημιμορίων του, το βάθος, η πρόσφυση, η θέση και το μέγεθος των θηλών, όπως αυτά έχουν περιγραφεί πιο πάνω. 23

Σχήμα 7. Βαθμολόγηση των γραμμικών μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού των προβάτων (de la Fuente et al., 1999) Αν και το σχήμα του μαστού περιλαμβάνει αρκετά γραμμικά χαρακτηριστικά, περιλαμβάνεται στη μέθοδο με σκοπό μια γενική εκτίμηση του μαστού, όπως ακριβώς συμβαίνει με τον γαλακτοπαραγωγικό χαρακτήρα στις αγελάδες. Μέτρηση των μαστών Αμέσως μετά την διαδικασία της εκτίμησης και πριν πραγματοποιηθεί η άμελξη ακολουθούσαν οι μετρήσεις των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού. Οι μετρήσεις επί των μαστών των ζώων πραγματοποιήθηκαν με τα ζώα παγιδευμένα στις θέσεις άμελξης. Στην αρχή του πειράματος ήταν αναγκαία η πλήρη ακινητοποίηση των ζώων, με τη συμβολή δύο ή ενός βοηθών, σε θέση τέτοια ώστε να είναι ευδιάκριτος ο μαστός και διαθέσιμος για την πραγματοποίηση των μετρήσεων. Η επίτευξη της καλύτερης θέσης των προβάτων, έτσι ώστε να υπάρχει σαφή εικόνα 24

του μαστού τους, επιτεύχθηκε πιάνοντας τα πόδια των ζώων ενώ αυτά ήταν ήδη παγιδευμένα με σκοπό την αποφυγή των άσκοπων κινήσεων του ζώου, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις αρκούσε ένα άτομο να είναι πάνω από το ζώο χωρίς να το πιέζει, καθώς αυτό ακινητοποιούνταν ανάμεσα στα πόδια του βοηθού. Στη συνέχεια παρατηρήθηκε ότι για ένα μεγάλο αριθμό ζώων η διαδικασία αυτή είναι περιττή και τα ζώα παρουσιάστηκαν ιδιαίτερα «συνεργάσιμα», λόγω προσαρμογής και εμπειρίας, καθώς αποδείχθηκε ότι η θέση που λαμβάνουν από μόνα τους κατά τη διαδικασία της άμελξης επιτρέπουν την πραγματοποίηση των μετρήσεων δίχως άλλη βοήθεια. Τα χαρακτηριστικά που μετρήθηκαν αφορούσαν : Την πρόσφυση του μαστού (ΠΜ), που ορίστηκε ως η απόσταση από το πρόσθιο έως το οπίσθιο άκρο του μαστού. Η μέτρηση πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια ειδικού οργάνου, του οποίου το ένα άκρο τοποθετήθηκε στη μεσομαστική αύλακα και το άλλο του άκρο έμπροσθεν του μαστού στην περιοχή της πρόσφυσης του μαστού, χωρίς ο μαστός να πιέζεται. Την κλίση των θηλών (ΚΘ), που μετρήθηκε με τη βοήθεια ενός μοιρογνωμόνιου στο οποίο ήταν προσαρμοσμένο μια ίνα. Η μέτρηση πραγματοποιήθηκε στην οπίσθια πλευρά του ζώου. Μετά από την κατακόρυφη θέση του μοιρογνωμόνιου κοντά στη μεσομαστική αύλακα η ίνα ακολουθούσε την πορεία του άξονα της θηλής και μετρήθηκε η γωνία που ορίζεται από τον άξονα της θηλής και την ευθεία της μεσομαστικής αύλακας. Το μήκος των θηλών (ΜΗΘ), που μετρήθηκε με τη βοήθεια παχύμετρου και μετρήθηκε το μήκος του άξονα της θηλής από την κορυφή ως το σημείο πρόσφυσής της. Το πλάτος της θηλής (ΠΘ), που μετρήθηκε με την εφαρμογή του προηγούμενου οργάνου στο μέσο της θηλής και ορίζεται σαν η απόσταση ανάμεσα στις δυο πλάγιες επιφάνειες, στο μέσο της θηλής. Το πάχος των τοιχωμάτων του θηλαίου πόρου (ΠΤΘΠ), που μετρήθηκε με τη βοήθεια ειδικού οργάνου, το οποίο εφαρμόστηκε στο άκρο της θηλής και την περιέβαλε στην άκρη του θηλαίου πόρου. 25

Στατιστική ανάλυση Η στατιστική ανάλυση έγινε σε ηλεκτρονικό υπολογιστή με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS 11.0. Τα δεδομένα αναλύθηκαν με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων χρησιμοποιώντας τη διαδικασία GLM του SPSS. Το μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε έλαβε υπόψη την επίδραση της πολυδυμίας (1, 2), του σταδίου της γαλακτικής περιόδου (1-7 αριθμοί ελέγχου) και του αριθμού της γαλακτικής περιόδου (2, 4, 5), την ποσότητα του παραγομένου γάλακτος και την ατομικότητα του ζώου. Οι επαναληπτικότητες υπολογίστηκαν με τη διαδικασία VARCOMP και τη μέθοδο REML. Για τη στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το γραμμικό μοντέλο: Y ijklm = μ + M i + F j + P k + Bxl + S m(jk) + e ijklm Όπου: Y ijklm = η μέτρηση για κάθε χαρακτηριστικό μ = μέσος όρος M i = η επίδραση του σταδίου της γαλακτικής περιόδου i F j = η επίδραση της πολυδυμίας j P k = η επίδραση του αριθμού της γαλακτικής περιόδου k B = συντελεστής επίδρασης της ποσότητας γάλακτος l l = η ποσότητα του παραγομένου γάλακτος S m(jk) = η επίδραση του ζώου m για τη γαλακτική περίοδο k και την πολυδυμία j e ijklm = η τυχαία επίδραση του σφάλματος Οι εξαρτημένες μεταβλητές ήταν για τις εκτιμήσεις το βάθος, η πρόσφυση και το σχήμα του μαστού, το μέγεθος και η κλίση των θηλών, ενώ για τις μετρήσεις το μήκος μαστού, το μήκος, το πλάτος, η κλίση των θηλών και το πάχος των τοιχωμάτων του θηλαίου πόρου. Ακόμη, έγινε χρήση του στατιστικού πακέτου LISREL 8.51 για την πολυχωριακή συσχέτιση μεταξύ των δυο εκτιμητών και την πολυσειριακή μεταξύ των μετρήσεων και των εκτιμήσεων. 26

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Σύσταση και κλασματική απόδοση του γάλακτος Πίνακας 1. Γαλακτοπαραγωγή, κλασματική απόδοση και χημική σύσταση του γάλακτος προβάτων Ορεινής φυλής. Κλάσματα Γάλακτος n* μ.ό. τ.σ. % Ημέρες Γάλα Μηχανής (ΓΜ) (g) 298 624,4 16,5 73,13 Γάλα Μάλαξης (ΓΜΜ) (g) 298 205,0 6,2 26,87 Ολικό Γάλα (ΟΓ) (g) 298 829,4 18,5 Γαλακτοπαραγωγή (kg) 322 83,74 1,64 107 Σύσταση Γάλακτος n* μ.ό. τ.σ. Λίπος (%) 298 6,74 0,05 Πρωτεΐνη (%) 298 5,62 0,02 Λακτόζη (%) 298 5,04 0,02 ΣΥΑΛ (%) 298 11,61 0,04 *: n=ο αριθμός των παρατηρήσεων Στον πίνακα 1 φαίνεται η παραγωγή και η κλασματική απόδοση του γάλακτος καθώς και η χημική του σύσταση ως προς τα βασικότερα συστατικά, όπως προέκυψαν από τις μετρήσεις κατά τη διάρκεια του πειράματος. Η ολική ποσότητα γάλακτος που αμελγόταν (ολικό γάλα, ΟΓ) ήταν 829,4 g/ημέρα/ζώο. Η ποσότητα αυτή αποτελείται από το γάλα μηχανής (ΓΜ) και το γάλα μάλαξης με μηχανή (ΓΜΜ) που ήταν 624,4 g και 205,0 g, αντίστοιχα. Οι ποσότητες αυτές αντιστοιχούν στο 73,13% και 26,87% του ολικού γάλακτος. Η μέση συνολική γαλακτοπαραγωγή των ζώων που αμέλχθηκαν κατά τη διάρκεια του πειράματος (107 ημέρες) ήταν 83,74 kg. Η χημική ανάλυση των δειγμάτων του γάλακτος έδειξε ότι η λιποπεριεκτικότητα του ήταν 6,74 %, ενώ η περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη, λακτόζη και ΣΥΑΛ ήταν 5,62%, 5,04% και 11,61 %, αντίστοιχα. 27

Μέσοι όροι μορφολογικών χαρακτηριστικών Εκτιμήσεις Πίνακας 2. Μέσος όρος και τυπικό σφάλμα των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού προβάτων Ορεινής φυλής - Εκτιμήσεις n μ.ο. τ.σ. Βάθος Μαστού (1-9) 298 5,38 0,10 Πρόσφυση Μαστού (1-9) 298 4,08 0,08 Σχήμα Μαστού (1-9) 298 4,31 0,07 Θέση Θηλής (1-9) 298 4,60 0,11 Μέγεθος Θηλής (1-9) 298 4,20 0,10 Οι μέσοι όροι των εκτιμήσεων των χαρακτηριστικών του μαστού και των δύο εκτιμητών μαζί είναι 5,38 βαθμοί για το βάθος και 4,08 για την πρόσφυση. Η εκτίμηση των θηλών έδωσε βαθμολογία 4,60 για τη θέση των θηλών και 4,20 για το μέγεθος των θηλών. Όσο αφορά το σχήμα του μαστού ο μέσος όρος της βαθμολογίας είναι 4,31. Μετρήσεις Πίνακας 3. Μέσος όρος και τυπικό σφάλμα των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού προβάτων Ορεινής φυλής - Μετρήσεις n μ.ο. τ.σ. Πρόσφυση Μαστού (cm) 298 10,46 0,11 Πλάτος Θηλών (mm) 298 16,82 0,18 Μήκος Θηλών (mm) 298 30,48 0,36 Κλίση Θηλών ( o ) 298 44,69 0,84 Πάχος Τοιχωμάτων Θηλαίου Πόρου (mm) 298 5,43 0,42 Ο πίνακας 3 εμφανίζει τα αποτελέσματα των μετρήσεων που πραγματοποιήθηκαν με τη μέθοδο που προτάθηκε από τον Labussière στα πρόβατα. Η πρόσφυση του μαστού είναι 10,46cm. Όσο αφορά τα χαρακτηριστικά των θηλών, οι μέσοι όροι που προκύπτουν από τις μετρήσεις των αριστερών και των δεξιών 28

θηλών είναι 16,82mm για το πλάτος, 30,48mm για το μήκος, 44,69 o για την κλίση και 5,43mm για το πάχος των τοιχωμάτων του θηλαίου πόρου. Επίδραση του σταδίου της γαλακτικής περιόδου Εκτιμήσεις Από τα στοιχεία του πίνακα 4 παρατηρούμε ότι κατά τη διάρκεια της γαλακτικής περιόδου παρατηρείται μια συνεχής μείωση της τιμής του χαρακτηριστικού βάθος μαστού και κυμάνθηκε από 5,64 έως 5,15. Η μεγαλύτερη τιμή παρουσιάζεται στον 1 ο έλεγχο και η μικρότερη στον 7 ο. Οι μέσοι όροι της πρόσφυσης του μαστού κυμαίνονται από 3,59 έως 4,33. Το χαρακτηριστικό αυτό παρουσιάζει μία αύξηση κατά τον 3 ο και 4 ο έλεγχο και μετά η τιμή του μειώνεται και πάλι. Η μέγιστη τιμή παρουσιάζεται κατά τον 4 ο έλεγχο και η μικρότερη κατά τον 7 o. Η θέση της θηλής λαμβάνει τιμές από 4,86 έως 4,34. Η μεγαλύτερη τιμή του μέσου όρου του χαρακτηριστικού εμφανίζεται στον 6 ο έλεγχο και η μικρότερη στην τελευταία εκτίμηση (7 ος έλεγχος). Ο μέσος όρος των εκτιμήσεων του μεγέθους των θηλών παρουσιάζει τη μεγαλύτερη τιμή στον 3 ο έλεγχο (4,68) και τη μικρότερη τιμή στον 5 ο έλεγχο (3,70). Τα χαρακτηριστικά των θηλών παρουσιάζουν αυξήσεις κατά τον 3 ο και 6 ο έλεγχο, ενώ στους υπόλοιπους ελέγχους η τιμή τους μειώνεται. Όσο αφορά το σχήμα του μαστού, που αποτελεί μια εκτίμηση της γενικής εικόνας του μαστού και είναι ένα σύνθετο χαρακτηριστικό, οι τιμές του κυμαίνονται από 4,6 έως 3,97. Η μεγαλύτερη τιμή παρουσιάζεται κατά τον 3 ο έλεγχο και η μικρότερη στην τελευταία εκτίμηση (7 ος έλεγχος). 29

Πίνακας 4. Εξέλιξη των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού σε σχέση με το στάδιο της γαλακτικής περιόδου Εκτιμήσεις Αριθμός Ελέγχου 1 2 3 4 5 6 7 μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. Βάθος Μαστού (1-9) 5,64 ± 0,34 5,53 ± 0,21 5,49 ± 0,23 5,33 ± 0,25 5,40 ± 0,28 5,26 ± 0,26 5,15 ± 0,28 Πρόσφυση Μαστού (1-9) 4,05 ± 0,20 4,01 ± 0,20 4,32 ± 0,20 4,33 ± 0,23 4,23 ± 0,21 4,02 ± 0,20 3,59 ± 0,21 Σχήμα Μαστού (1-9) 4,32 ± 0,17 4,29 ± 0,14 4,60 ± 0,17 4,37 ± 0,17 4,21 ± 0,16 4,45 ± 0,19 3,97 ± 0,18 Θέση Θηλής (1-9) 4,57 ± 0,38 4,54 ± 0,29 4,79 ± 0,29 4,68 ± 0,28 4,39 ± 0,29 4,86 ± 0,30 4,34 ± 0,28 Μέγεθος Θηλής (1-9) 4,43 ± 0,36 3,98 ± 0,23 4,68 ± 0,26 4,33 ± 0,26 3,70 ± 0,20 4,50 ± 0,28 3,92 ± 0,22 30

Μετρήσεις Η πρόσφυση του μαστού παρουσιάζει τη μέγιστη τιμή κατά τον 2 ο έλεγχο (11,72cm). Στη συνέχεια το χαρακτηριστικό παρουσιάζει μια συνεχή μείωση, με τη μικρότερη τιμή να εμφανίζεται κατά τον 7 ο έλεγχο (9,25cm). Τα αποτελέσματα του μέσου όρου των μετρήσεων του πλάτους των αριστερών και δεξιών θηλών δείχνουν ότι η μέγιστη τιμή 17,46mm παρατηρείται στον 6 ο έλεγχο και η μικρότερη 15,61mm στον 5 ο έλεγχο. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι το πλάτος των θηλών παραμένει σταθερό κατά τη διάρκεια των ελέγχων με μικρή μείωση στον 5 ο και 7 ο έλεγχο. Ο μέσος όρος του μήκους των θηλών (αριστερά και δεξιά) κυμαίνεται από 35,86mm έως 27,73mm. Η μεγαλύτερη τιμή παρουσιάζεται κατά τον 1 ο έλεγχο και η μικρότερη τιμή κατά τον 7 ο έλεγχο. Η κλίση των θηλών του μαστού παίρνει τιμές από 37 ο έως 47 ο. Η μικρότερη τιμή αντιστοιχεί στον 1 ο έλεγχο και η μεγαλύτερη στον 5 ο έλεγχο. Οι τιμές μεταξύ τους δεν παρουσιάζουν μεγάλη διαφορά - με εξαίρεση τον 1 ο έλεγχο - αν λάβουμε υπόψιν ότι είναι χαρακτηριστικό που παρουσιάζει μεγάλη δυσκολία στον έλεγχο. Το πάχος των τοιχωμάτων του θηλαίου πόρου κυμαίνεται από 5,1mm έως 5,7mm. Οι διαφορές των τιμών είναι πολύ μικρές και η εξέλιξη των τιμών είναι ανοδική από τον 1 ο μέχρι και τον 5 ο έλεγχο, ενώ παρουσιάζεται πάλι μια αύξηση κατά τον 7 ο έλεγχο. Η μεγαλύτερη τιμή παρουσιάζεται στον 5 ο έλεγχο και η μικρότερη στον 1 ο έλεγχο. 31

Πίνακας 5. Εξέλιξη των μορφολογικών χαρακτηριστικών του μαστού σε σχέση με το στάδιο της γαλακτικής περιόδου - Μετρήσεις Αριθμός Ελέγχου 1 2 3 4 5 6 7 μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. Πρόσφυση Μαστού (cm) 10,82 ± 0,26 11,72 ± 0,22 10,91 ± 0,24 10,74 ± 0,25 10,29 ± 0,29 9,70 ± 0,28 9,25 ± 0,26 Πλάτος Θηλών (mm) 17,20 ± 0,78 17,15 ± 0,42 17,35 ± 0,46 17,24 ± 0,53 15,61 ± 0,34 17,46 ± 0,51 15,91 ± 0,42 Μήκος Θηλών (mm) 35,86 ± 1,54 30,97 ± 0,83 31,53 ± 0,88 31,51 ± 0,89 27,78 ± 0,63 30,81 ± 1,00 27,73 ± 0,77 Κλίση Θηλών ( o ) 36,55 ± 2,60 46,39 ± 2,13 44,28 ± 2,18 45,42 ± 2,44 46,61 ± 2,07 43,90 ± 2,06 45,50 ± 1,95 Πάχος Τοιχωμάτων Θηλαίου Πόρου (mm) 5,1 ± 1,31 5,3 ± 1,09 5,4 ± 1,13 5,4 ± 1,16 5,7 ± 1,02 5,4 ± 1,02 5,6 ±1,03 32

Επίδραση του αριθμού των θηλαζόντων αμνών Εκτιμήσεις Πίνακας 6. Επίδραση του αριθμού των θηλαζόντων αμνών στα μορφολογικά χαρακτηριστικά του μαστού προβάτων της ορεινής φυλής- Εκτιμήσεις Πολυδυμία 1 2 μ.ό.± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. Βάθος Μαστού (1-9) 4,83 a ± 0,14 5,89 b ± 0,12 Πρόσφυση Μαστού (1-9) 3,60 a ± 0,11 4,53 b ± 0,11 Σχήμα Μαστού (1-9) 4,09 a ± 0,11 4,53 b ± 0,08 Θέση Θηλής (1-9) 4,89 a ± 0,14 4,33 b ± 0,17 Μέγεθος Θηλής (1-9) 4,22 ± 0,14 4,19 ± 0,13 a,b μέσοι όροι στην ίδια γραμμή με διαφορετικούς εκθέτες διαφέρουν σημαντικά (P<0,05) Στη διεξαγωγή του πειράματος χρησιμοποιήθηκαν ζώα που γέννησαν είτε 1 είτε 2 αμνούς. Τα πρόβατα που γέννησαν δίδυμα παρουσίασαν σημαντικά (P<0,05) μεγαλύτερες τιμές για τα χαρακτηριστικά του μαστού βάθος και πρόσφυση, ενώ σχετικά με τα χαρακτηριστικά των θηλών τα ζώα με πολυδυμία 2 παρουσίασαν σημαντικά (P<0,05) μεγαλύτερη κλίση (μικρότερη βαθμολογία). Το μέγεθος των θηλών παρέμεινε σχετικά σταθερό (Πίνακας 6). Η μεταβολή των τιμών στην περίπτωση της διδυμίας είναι περίπου μια μονάδα βαθμολόγησης για το βάθος του μαστού (4,83 στα μονόδυμα και 5,89 στα δίδυμα ζώα) και εξίσου σημαντική για την πρόσφυση του μαστού με τιμές μέσων όρων 3,60 στα μονόδυμα και 4,53 στα δίδυμα. Για τα χαρακτηριστικά της θηλής η διαφορά των μέσων όρων είναι μειωμένη κατά 0,56 (4,89-4,33) για τη θέση και ελάχιστη όσο αφορά το μέγεθος των θηλών (0,03). Το σχήμα του μαστού εμφανίζει μεγαλύτερη τιμή σε ζώα που γέννησαν δίδυμα (4,53) και η διαφορά των μέσων όρων είναι 0,44 (η τιμή του μέσου όρου σε μονόδυμα ζώα είναι 4,09). 33

Μετρήσεις Πίνακας 7. Επίδραση του αριθμού των θηλαζόντων αμνών στα μορφολογικά χαρακτηριστικά του μαστού προβάτων της ορεινής φυλής- Μετρήσεις Πολυδυμία 1 2 μ.ό.± τ.σ. μ.ό. ± τ.σ. Πρόσφυση Μαστού (cm) 9,94 a ± 0,16 10,95 b ± 0,14 Πλάτος Θηλών (mm) 16,42 a ± 0,22 17,19 b ± 0,28 Μήκος Θηλών (mm) 30,41 ± 0,46 30,55 ± 0,55 Κλίση Θηλών ( o ) 43 a ± 1,09 47 b ± 1,24 Πάχος Τοιχωμάτων Θηλαίου Πόρου (mm) 5,4 ± 0,65 5,4 ± 0,55 a,b μέσοι όροι στην ίδια γραμμή με διαφορετικούς εκθέτες διαφέρουν σημαντικά (P<0,05) Από τον πίνακα 7 προκύπτει ότι ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που εξετάστηκαν παρουσιάζουν μεγαλύτερη τιμή στα ζώα με δίδυμους τοκετούς και άλλα όχι. Συγκεκριμένα η πρόσφυση του μαστού παρουσιάζεται σημαντικά (P<0,05) μεγαλύτερη σε προβατίνες που είχαν δίδυμους τοκετούς (10,95 cm) σε σχέση με αυτές με μονόδυμους (9,94 cm). Όσο αφορά τα χαρακτηριστικά των θηλών παρατηρείται ότι ο μέσος όρος του πλάτους των θηλών αυξάνει σημαντικά (P<0,05) από 16,42 σε 17,19 mm. Η κλίση της θηλής παρουσιάζει ελάχιστη αύξηση στα δίδυμα ζώα της τάξεως των 4 ο. Το μήκος των θηλών παρουσιάζει σχετικά σταθερή τιμή. Το πάχος των τοιχωμάτων του θηλαίου πόρου δε φαίνεται να επηρεάζεται από την πολυδυμία. 34