ΚΑΙΝΟΤΟΜΕΣ ΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑ ΟΣΙΑΚΗ Ι ΑΣΚΑΛΙΑ ΣΎΓΚΡΙΣΗ Ι ΑΚΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟ ΩΝ ( ηµοσιεύτηκε στο «Έρευνα και Πράξη», τευχ. 15, σελ. 42, εκδ. Πατάκη, 2005). Βαρβάρα Παναγιωτίδου, ρ. Βιολογίας, Σχολική Σύµβουλος Φυσικών Επιστηµών ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια στο Ελληνικό σχολείο και ιδιαίτερα στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση, όλο και πιο συχνά οι εκπαιδευτικοί και οι µαθητές καλούνται να συµµετέχουν σε εθελοντικά προγράµµατα, όπως είναι αυτά της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, της Αγωγής Υγείας, της Αγωγής Σταδιοδροµίας και τα πολιτιστικά προγράµµατα µε τη µορφή καλλιτεχνικών αγώνων ζωγραφικής, χορού, θεάτρου και κινηµατογράφου ή βίντεο. Επίσης σε εθελοντική βάση οι µαθητές µε τη βοήθεια ορισµένων καθηγητών τους παίρνουν µέρος σε αγώνες επιχειρηµατολογίας, στο πρόγραµµα «Βουλή των Εφήβων», σε προγράµµατα της Unesco, σε δραστηριότητες µε το όνοµα «Άνοιξη της Ευρώπης», «Παιδεία της ηµοκρατίας», καθώς και σε ευρωπαϊκά δίκτυα σχολείων µε το πρόγραµµα Comenius. Όλες οι παραπάνω δράσεις χαρακτηρίζονται ως καινοτόµες, βασίζονται κυρίως στη µέθοδο των σχεδίων εργασίας, τα γνωστά «Projects» και στοχεύουν στη «διαµόρφωση ενεργών πολιτών µε γνώση, φαντασία και ευαισθησία. έτοιµους να προτείνουν λύσεις και να µετέχουν στη λήψη και εκτέλεση αποφάσεων», όπως διακηρύχτηκε στην πρώτη συνδιάσκεψη για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση το1977, στην Τυφλίδα, αλλά και από το Συµβούλιο της Ευρώπης που για να υπογραµµίσει τη σηµασία του Προγράµµατος «Παιδεία της ηµοκρατίας», ανακήρυξε το 2005 ως «Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργών Πολιτών µέσω της Εκπαίδευσης». Στην Ελλάδα το νέο ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών ( ΕΠΠΣ ) και το πιλοτικό πρόγραµµα της Ευέλικτης ζώνης προσπαθούν να πλαισιώσουν όλες αυτές τις δραστηριότητες και τα προγράµµατα και να εντάξουν σε αυτά όσο γίνεται µεγαλύτερο αριθµό εκπαιδευτικών και µαθητών. Από την άλλη πλευρά είναι γνωστό ότι το Ελληνικό σχολείο είναι γνωσιοκεντρικό και εξετασιοκεντρικό, δηλαδή δίνει αξία µόνο σε γνώσεις που περιέχονται σε συγκεκριµένη διδακτέα ύλη και ιδιαίτερα στην εξέταση των γνώσεων αυτών, οι οποίες τις περισσότερες φορές είναι αποσπασµατικές δίχως να συνδέονται µεταξύ τους, ούτε και µε την καθηµερινή πραγµατικότητα. ιαπιστώνουµε λοιπόν µία αντίφαση, αλλά συγχρόνως και µια τάση αλλαγής στο ελληνικό σχολείο από το παραδοσιακό, δασκαλοκεντρικό, γνωσιοκεντρικό εκπαιδευτικό σύστηµα, σ ένα άλλο, στο οποίο οι εκπαιδευτικοί µέσα από την εφαρµογή καινοτόµων προγραµµάτων, καλούνται να εφαρµόσουν νέες µεθόδους διδασκαλίας, που θα δώσουν στους µαθητές νέα κίνητρα µάθησης και θα τους επιτρέψουν: να µάθουν «πώς να µαθαίνουν και να πράττουν», να συνδέουν τη θεωρία µε την πράξη και τα καθηµερινά προβλήµατα να προτείνουν λύσεις για την αντιµετώπισή τους, να αναπτύξουν την κριτική ικανότητά τους, την αυτενέργεια τους, την ικανότητα να συνεργάζονται να αποκτήσουν αρκετές από τις διερευνητικές και κοινωνικές δεξιότητες που χαρακτηρίζουν έναν «ενεργό πολίτη». Όµως ποιες είναι αυτές οι µέθοδοι διδασκαλίας και πώς συµβάλλουν στην ανάπτυξη των παραπάνω δεξιοτήτων;
ΣΚΟΠΟΣ Εξετάζεται η σχέση µεταξύ των διδακτικών µεθόδων που θεωρούνται κατάλληλες για εφαρµογή σε διάφορα παραδοσιακά µαθήµατα και καινοτόµα προγράµµατα, όπως της επιστηµονικής µεθόδου και της επίλυσης προβλήµατος που αφορά στις Φυσικές Επιστήµες, της µεθόδου της έρευνας και πειραµατισµού που αναφέρεται στο µάθηµα της Τεχνολογίας καθώς και της µεθόδου του project που εφαρµόζεται κυρίως στις καινοτόµες δράσεις. Θα δειχθεί ότι υπάρχουν πολλά κοινά σηµεία µεταξύ των µεθόδων αυτών, ότι στοχεύουν όχι µόνο στην απόκτηση γνώσεων αλλά και στην ψυχοκινητική και συναισθηµατική ανάπτυξη του µαθητή και ότι µπορούν να εφαρµοστούν είτε στα παραδοσιακά µαθήµατα Φυσικής, Χηµείας, Βιολογίας, Γεωγραφίας, Τεχνολογίας, είτε στα προγράµµατα καινοτόµων δράσεων. Η σωστή εφαρµογή τους θα συµβάλει στην άρση της αντίφασης µεταξύ παραδοσιακών και καινοτόµων προγραµµάτων και στη διαµόρφωση ενός ολοκληρωµένου ανθρώπου και ενεργού πολίτη ΣΥΓΚΡΙΣΗ Ι ΑΚΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟ ΩΝ Η σύγκριση των διδακτικών µεθόδων βασίζεται στην περιγραφή και στις συστάσεις που διατυπώνονται σε διάφορα βιβλία του ΟΕ Β όπως Φυσικών Επιστηµών και Τεχνολογίας και σε εκδόσεις του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για το ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών και την Ευέλικτη Ζώνη. Ειδικότερα τα σχολικά βιβλία Φυσικής, Χηµείας, Βιολογίας, τα βιβλία του καθηγητή καθώς και οι οδηγίες του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστηµών, προσδιορίζουν τους στόχους, τις διδακτικές ενέργειες και αναφέρουν την επιστηµονική µέθοδο ως βασικό εργαλείο ανάπτυξής τους. Έτσι στο βιβλίο Φυσικής Β Γυµνασίου και Α Λυκείου και στο βιβλίο Βιολογίας Γ Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης αναφέρονται τα βήµατα που ακολουθεί η επιστηµονική µέθοδος. Η µέθοδος «έρευνα και πειραµατισµός» παρουσιάζεται στο α µέρος του βιβλίου της Τεχνολογίας Α Λυκείου Για τη στρατηγική επίλυσης προβλήµατος υπάρχουν µόνο κάποιες σκόρπιες αναφορές στα βιβλία Φυσικής και Τεχνολογίας, ωστόσο αποτελεί µια µέθοδο που προσανατολίζεται στην αντιµετώπιση πραγµατικών προβληµάτων της καθηµερινής ζωής και εξυπηρετεί στόχους ανωτέρου επιπέδου, όπως ανάλυση, σύνθεση, κρίση,( Γ. Ζησιµόπουλος, κ.α. 2002). Τα προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης αλλά και οι άλλες καινοτόµες δράσεις για να υλοποιηθούν ακολουθούν συνήθως τη µεθοδολογία του σχεδίου εργασίας (project) µε συγκεκριµένες φάσεις (Β. Παναγιωτίδου, 2002). Στον παρακάτω πίνακα (1) φαίνονται τα βήµατα που ακολουθούν οι διάφοροι µέθοδοι. Από τη σύγκριση µεταξύ τους διαπιστώνεται ότι ουσιαστικά είναι τα ίδια. Σηµαντικό είναι να επισηµανθεί ότι κάθε µέθοδος ακολουθεί συγκεκριµένα βήµατα ή φάσεις, από την επιλογή του θέµατος ως την αξιολόγηση της εργασίας. Σε όλες τις φάσεις ανάπτυξης µιας µεθόδου, πρωταγωνιστικό ρόλο πρέπει να έχουν οι µαθητές.
ΠΙΝΑΚΑΣ Ι Μέθοδος Project Επιλογή θέµατος Συλλογή πληροφοριών Σχέδιο ράσης Εκτέλεση σχεδίου Παρουσίαση αποτελεσµάτων Αξιολόγηση Επιστηµονική Μέθοδος Φυσικών Επιστηµών Επιλογή φαινοµένου Παρατήρηση και Καταγραφή πληροφοριών ιατύπωση Υπόθεσης Σχεδιασµός πειράµατος ιεξαγωγή πειράµατος (έλεγχος υπόθεσης) Επίλυση Προβλήµατος Εντοπισµός Προβλήµατος Συλλογή πληροφοριών (νόµοι, αρχές, θεωρίες) ιατύπωση Υπόθεσης Σχέδιο λύσης Εκτέλεση σχεδίου (έλεγχος υπόθεσης) Έρευνα και Πειραµατισµός Επιλογή θέµατος Παρουσίαση προβλήµατος (νόµοι,αρχές, µεταβλητές) Σκοπός Κοινωνικές ανάγκες Σχεδιασµός έρευνας ιεξαγωγή έρευνας Προτάσεις Σε όλες τις µεθόδους του πίνακα Ι υπάρχει ένα θέµα ή ένα πρόβληµα για το οποίο ενηµερωνόµαστε, δηλαδή συλλέγουµε πληροφορίες ή µαθαίνουµε συγκεκριµένες γνώσεις από το σχολικό βιβλίο. Έτσι κατά την επιστηµονική µέθοδο το θέµα µπορεί να είναι ένα φαινόµενο για το οποίο συλλέγουµε πληροφορίες παρατηρώντας την εξέλιξή του. Η καταγραφή της παρατήρησης αποτελεί πληροφορία. Οι πληροφορίες που συλλέγουµε, οι νόµοι και οι θεωρίες που ήδη γνωρίζουµε αποτελούν τα δεδοµένα στοιχεία τα οποία επεξεργάζονται, αναλύονται και συντίθενται. Έτσι διατυπώνεται µια νέα υπόθεση, η οποία ανάλογα µε τη µέθοδο, ελέγχεται µε ένα σχέδιο πειράµατος, έρευνας, σχέδιο λύσης προβλήµατος, σχέδιο δράσης του οποίου η εκτέλεση οδηγεί σε συγκεκριµένα συµπεράσµατα και νέα γνώση. Βέβαια σε όλους είναι γνωστό ότι στο Ελληνικό σχολείο οι παραπάνω µέθοδοι εφαρµόζονται το πολύ µέχρι το στάδιο της συλλογής πληροφοριών. Τα «προβλήµατα» Φυσικής, Χηµείας, Βιολογίας αποτελούν κυρίως εφαρµογές της θεωρίας και εποµένως µπορούν να χαρακτηριστούν ως ασκήσεις και όχι ως προβλήµατα. Επίσης η σύνδεση της θεωρίας µε πραγµατικά προβλήµατα της καθηµερινότητας γίνεται σπάνια Σχέδιο εργασίας για έλεγχο µιας θεωρίας το οποίο µπορεί να έχει τη µορφή έρευνας ή απλού πειράµατος ή δράσης για την επίλυση κάποιου πραγµατικού προβλήµατος π.χ. περιβαλλοντικού ή τεχνολογικού, γίνεται ακόµη πιο σπάνια. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Η εξεταζόµενη διδακτική µεθοδολογία ενδείκνυται για την εφαρµογή βιωµατικής και οµαδοσυνεργατικής µάθησης, ( Η. Ματσαγγούρας, 2000) και επιπλέον περιλαµβάνει τα χαρακτηριστικά στοιχεία της αναλυτικής, δηµιουργικής και της πρακτικής σκέψης στις οποίες διακρίνεται η τριαρχική φύση της νοηµοσύνης ( R.J.Sternberg, κ.α.2000). Έτσι η ανάλυση και σύνθεση είναι χαρακτηριστικά της αναλυτικής σκέψης, η οργάνωση και η συµµετοχή σε σχέδιο ερευνητικής εργασίας αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά της δηµιουργικής σκέψης, ενώ η δράση και η εφαρµογή των γνώσεων σε πραγµατικές καταστάσεις είναι δείγµα πρακτικής σκέψης.
Η διάρκεια των φάσεων που ακολουθεί κάθε µέθοδος του Πίνακα Ι, διαφέρει ανάλογα µε τις ανάγκες του κάθε µαθήµατος ή προγράµµατος, αλλά είναι αναγκαίο να εκτελεστούν µε συνέπεια όλες η µία µετά την άλλη, ώστε να υπάρξουν τα επιθυµητά αποτελέσµατα τόσο στο γνωστικό τοµέα όσο και στον ψυχοκινητικό και συναισθηµατικό τοµέα. Αλλιώς κινδυνεύουν να υποβαθµιστούν σε αποσπασµατικές δραστηριότητες ( π.χ. διδακτικές επισκέψεις, πειράµατα, κατασκευές) προς τέρψιν και εντυπωσιασµό (Α. Κουλουµπαρίτση 2002). Η µη συνεπής εφαρµογή όλων των φάσεων των διδακτικών µεθόδων του Πίνακα Ι, έχει ως αποτέλεσµα οι έλληνες µαθητές να µην αποκτούν τις παρακάτω δεξιότητες : α) παρατήρηση, β) αναγνώριση προβλήµατος, γ) κατάστρωση σχεδίου για την επίλυση προβλήµατος, δ) εκτέλεση σχεδίου ε) αξιολόγηση της επιλεχθείσας λύσης. Ίσως γι αυτό να αξιολογούνται µεταξύ των τελευταίων, σύµφωνα µε το Πρόγραµµα διεθνούς αξιολόγησης µαθητών (PISA) που διεξήχθη το 2003. Μεταξύ 41 χωρών του αναπτυγµένου δυτικού κόσµου η Ελλάδα κατέλαβε µόνο την 26 η θέση για τις Φυσικές Επιστήµες, καθώς και για την κατανόηση κειµένου και την τελευταία θέση για τα Μαθηµατικά. Η έρευνα του 2003 βασίστηκε κυρίως στις δεξιότητες που πρέπει να διαθέτουν οι δεκαπεντάχρονοι µαθητές για να επιλύσουν ένα πρόβληµα. Οι δεξιότητες αυτές είναι εκείνες, που όπως αναφέρθηκε προηγουµένως δεν αναπτύσσονται στο Ελληνικό σχολείο. Εάν λοιπόν επιδιώκουµε την ανάπτυξη σχετικών ιδιοτήτων στους Έλληνες µαθητές, τότε απαιτείται ουσιαστική επιµόρφωση των εκπαιδευτικών για την σωστή εφαρµογή των διδακτικών µεθόδων του Πίνακα Ι, αλλά και κατάλληλο πρόγραµµα σπουδών και εκπαιδευτικό υλικό. Εάν οι καθηγητές γνωρίζουν να εφαρµόζουν τις παραπάνω διδακτικές µεθόδους µπορούν να τις χρησιµοποιήσουν για τη διδασκαλία τουλάχιστον κάποιων κεφαλαίων της Χηµείας ή της Βιολογίας ή της Γεωγραφίας του Γυµνασίου, όπως αυτά που σχετίζονται µε την υγεία και το περιβάλλον και συστήνονται στις οδηγίες για τη διδακτέα ύλη ( Παιδαγωγικό Ινστιτούτο 2004), να αποτελέσουν αντικείµενο συνθετικών εργασιών, συζήτησης και προβληµατισµού. Ακόµη µπορούν τα κεφάλαια αυτά να τα συνδυάσουν µε προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ή Αγωγής Υγείας και να τα επεξεργαστούν µε τη µέθοδο του project. Επίσης το µάθηµα της Τεχνολογίας το οποίο βασίζεται στην έρευνα και τον πειραµατισµό αποτελεί µια πολύ καλή ευκαιρία για την ανάπτυξη των σχετικών δεξιοτήτων στους µαθητές. Στο µάθηµα αυτό οι µαθητές της Α Λυκείου ξεκινώντας από τη θεωρία µπορούν να σχεδιάσουν ένα πείραµα επαλήθευσης ή ανακάλυψης ενός νόµου π.χ. Φυσικής, να βρουν τη σχέση µεταξύ των µεταβλητών, να καταγράψουν και να ερµηνεύσουν τις παρατηρήσεις τους κατά τη διεξαγωγή του πειράµατος, δίνοντας τέλος τις δικές τους ερµηνευτικές και κατασκευαστικές προεκτάσεις. Οι εργαστηριακές ασκήσεις που γίνονται στο πλαίσιο των Φυσικών Επιστηµών αποτελούν επίσης µια πολύ καλή ευκαιρία για την εξοικείωση των µαθητών µε τον επιστηµονικό τρόπο σκέψης Ένας από τους κύριους στόχους του σχολείου πρέπει να είναι η άσκηση και η εξοικείωση των µαθητών µε την ερευνητική διαδικασία που διέπει τις παραπάνω µεθόδους και η κατανόηση των φάσεων που ακολουθεί ο επιστηµονικός τρόπος σκέψης. Η συνειδητή διεργασία της µεταγνώσης για τους µαθητές, θα πρέπει να αποτελεί επίσης στόχο όλων των παραπάνω µεθόδων έτσι ώστε οι µαθητές να κατανοούν τι µαθαίνουν, γιατί και πως το µαθαίνουν. Φαίνεται όµως ότι υπάρχει δυσκολία για την ενσωµάτωση αυτών των διδακτικών µεθόδων στα παραδοσιακά µαθήµατα, ενώ στα εθελοντικά προγράµµατα καινοτόµων δράσεων, όπως της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης γίνεται σηµαντική προσπάθεια για την εφαρµογή της µεθόδου του σχεδίου εργασίας (project).
Η προσπάθεια αυτή θα µπορούσε να επεκταθεί και στις Φυσικές Επιστήµες µε την εφαρµογή της επιστηµονικής µεθόδου τουλάχιστον κατά τις εργαστηριακές ασκήσεις,καθώς και σε άλλα µαθήµατα µε την εφαρµογή κάθε φορά των κατάλληλων διδακτικών ενεργειών. Έτσι η υλοποίηση καινοτόµων δράσεων στο σχολείο δεν θα είναι περιθωριακή και δεν θα αποτελεί αντίφαση µε το ισχύον εκπαιδευτικό σύστηµα. Τέτοιου είδους δραστηριότητες αποτελούν οδηγό αλλαγής του σχολείου από γνωσιοκεντρικό και εξετασιοκεντρικό σε χαρούµενο και δηµιουργικό. Αναµένεται το νέο ιαθεµατικό Πρόγραµµα Σπουδών το οποίο στις γενικές αρχές ταυτίζεται µε το πρόγραµµα διεθνούς αξιολόγησης µαθητών PISA (Χ. Πράµας κ.ά. 2004), να συµβάλει θετικά στην αλλαγή αυτή.. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών (2002) Παιδαγωγικό Ινστιτούτο,http://www.pi-schools.gr ιεθνές πρόγραµµα αξιολόγησης µαθητών ( PISA),http://www.pisa.oecd.org Ζησιµόπουλος Γ. κ.ά.(2002) Θέµατα διδακτικής για τα µαθήµατα των Φυσικών Επιστηµών, Εκδόσεις Πατάκη Κουλουµπαρίτση Α. (2002) Η συµβολή της µεταγνώσης στο Σχεδιασµό σχεδίων Ερευνητικής Εργασίας: «Τεχνολογία» ένα παράδειγµα, ιδασκαλία Φυσικών Επιστηµών, Έρευνα και Πράξη, τεύχος 2. Ματσαγγούρας Η.Γ.(2000) Οµαδοσυνεργατική διδασκαλία και µάθηση, Αθήνα, Γρηγόρης Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη (2004) Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ΟΕ Β. Παιδεία της ηµοκρατίας (2005) Υπουργείο Εθν, Παιδείας & Θρησκ/των ΦΣΕ16/2332/Ι. Παναγιωτίδου Β. (2002), Η µέθοδος project στα προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπ/σης, /νση Β θµιας Εκπ/σης Ν. Λάρισας Πράµας Χ., Κουµαράς Π.(2004) PISA & ΕΠΠΣ-ΑΠΣ, ΦΕ συγκλίνουν ή αποκλίνουν; ιδασκαλία Φυσικών Επιστηµών, Έρευνα και Πράξη, τεύχος10. Sternberg R.J., Grigorenko, E.I. (2000)Teasching for successful Intelligence to increase student learning and achievement, Arlington Heights.:Skylight.