ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ, ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ» ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ Ο ΗΓΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΟΤΟΥΛΑ ΚΟΡΝΗΛΙΑ ΜΑΡΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΗΛΙΟΥ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2010
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωµατική εργασία, µε τίτλο «ιερεύνηση των ψυχολογικών και συναισθηµατικών παραγόντων που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά» εκπονήθηκε στα πλαίσια του ιατµηµατικού Προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών µε τίτλο «Σχεδιασµός, Οργάνωση και ιαχείριση Συστηµάτων Μεταφορών» της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήµιου Θεσσαλονίκης, υπό την επίβλεψη του Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας Ν. Ηλιού. Η τριµελής επιτροπή εξέτασης της διπλωµατικής εργασίας αποτελείται από τον επιβλέποντα Αναπληρωτή Καθηγητή Νικόλαο Ηλιού, την Λέκτορα του Αριστοτέλειου Πανεπιστήµιου Θεσσαλονίκης Φωτεινή Κεχαγιά και τον Επίκουρο καθηγητή του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης Αλέξανδρο Κοκκάλη. Πρόκειται για βιβλιογραφική εργασία, σκοπός της οποίας είναι να βοηθήσει στην κατανόηση και την περαιτέρω µελέτη του θέµατος των ψυχολογικών και συναισθηµατικών παραγόντων που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά των ανθρώπων. Το κύριο µέρος της εργασίας αποτελείται από έξι κεφάλαια. Στο πρώτο τµήµα της, που αποτελεί το κεφάλαιο της εισαγωγής, αναφέρεται το αντικείµενο και ο σκοπός της εργασίας, η µεθοδολογία αυτής και περιγράφεται η διάρθρωση των κεφαλαίων που ακολουθούν. Το δεύτερο τµήµα της εργασίας αποτελείται από τα κεφάλαια 2, 3, 4, και 5 και διερευνά τους ψυχολογικούς και συναισθηµατικούς παράγοντες που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά. Το δεύτερο κεφάλαιο µε τίτλο «Οδική ασφάλεια και ψυχολογία οδήγησης» αναφέρεται στη σηµασία που παίζει η οδηγική συµπεριφορά για την οδική ασφάλεια και γίνεται αναφορά στην ψυχολογία της οδήγησης που ασχολείται µε την µελέτη των κοινωνικό-ψυχολογικών δυνάµεων που δρουν στους οδηγούς. Το τρίτο κεφάλαιο µε τίτλο «Οδηγικό στρες», εξετάζει τη σηµασία που παίζει το στρες στην συµπεριφορά των οδηγών. Το τέταρτο κεφάλαιο «Οδηγικός θυµός και επιθετική οδήγηση», αναφέρεται στην ιδιαίτερη σχέση µεταξύ επιθετικότητας και οδήγησης και το πέµπτο κεφάλαιο µε τίτλο «Έρευνα και ανάλυση οδηγικής συµπεριφοράς», παραθέτει σχετικές έρευνες που έχουν πραγµατοποιηθεί για τους ψυχολογικούς και συναισθηµατικούς παράγοντες που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά σε Ευρώπη, Αµερική και Αυστραλία. Το τρίτο τµήµα της εργασίας αποτελείται από το έκτο κεφάλαιο, στο οποίο γίνεται σχολιασµός των σηµαντικότερων αποτελεσµάτων που προέκυψαν από τα προηγούµενα κεφάλαια για την περαιτέρω µελέτη του θέµατος των ψυχολογικών και συναισθηµατικών παραγόντων που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά στην Ελλάδα. Η εκπόνηση αυτής της διπλωµατικής εργασίας πραγµατοποιήθηκε από τον Ιούλιο µέχρι και τον Οκτώβριο του 2010. Ο Ιούλιος αφιερώθηκε στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για την απόκτηση των απαραίτητων γνώσεων πριν την έναρξη της διαδικασίας συγγραφής της εργασίας. Καθ όλη την περίοδο υπήρξε συνεχής συνεργασία µε τον επιβλέποντα καθηγητή για την απαραίτητη καθοδήγηση µε σκοπό τη διασφάλιση της ποιότητας της εργασίας. Στο σηµείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, Νικόλαο Ηλιού για την πολύτιµη συµπαράσταση και τη συνεχή καθοδήγησή του. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στον κ. Νικόλαο Κατσιάνη, υποψήφιο διδάκτορα του τµήµατος Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας για τη βοήθειά του κατά τη διαδικασία αναζήτησης βιβλιογραφίας και τις χρήσιµες υποδείξεις του. Τέλος, ευχαριστώ το σύζυγο µου Ανδρέα Μυλωνά και τις δύο µου κόρες Αλεξάνδρα και Τατιάνα για τη συνεχή συµπαράσταση που µου παρείχαν όλους αυτούς τους µήνες. - 1 -
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 4 ABSTRACT 6 1. ΚΕΦΑΛΑΙO: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 1.1 Γενικά 8 1.2 Αντικείµενο και σκοπός της εργασίας 8 1.3 Μεθοδολογία και δοµή της εργασίας 8 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ο ΗΓΗΣΗΣ 11 2.1 Γενικά 11 2.2 Η σηµασία της οδηγικής συµπεριφοράς για την οδική ασφάλεια 11 2.3 Η Ψυχολογία της οδήγησης 13 2.3.1 Βασικές αρχές της Ψυχολογίας της οδήγησης 15 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΗΓΙΚΟ ΣΤΡΕΣ 18 3.1 Το στρες γενικά 18 3.1.1 Μοντέλα στρες 19 3.2 Στρες παραγόµενο από την οδήγηση 21 3.2.1 Οι επικρατούσες συνθήκες ενός δρόµου ως παράγοντες παραγωγής στρες κατά την οδήγηση 24 3.3 Κυκλοφοριακό στρες 34 3.3.1 Στρες κατοίκων που ζουν ή εργάζονται σε περιοχές µε πυκνές κυκλοφοριακές συνθήκες. Το παράδειγµα του Λος Άντζελες 34 3.3.2 Στρες οδηγών σε πυκνές κυκλοφοριακές συνθήκες 39 3.4 Αιτίες παραγωγής στρες ανεξάρτητες από την οδήγηση 42 3.5 Συσχέτιση στρες µε την οδηγική συµπεριφορά: επιθετική οδήγηση 43 3.6 Επιπτώσεις του στρες στην οδική ασφάλεια 45 3.6.1 Συσχέτιση του στρες µε τα ατυχήµατα 47 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΗΓΙΚΟΣ ΘΥΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ Ο ΗΓΗΣΗ 52 4.1 Γενικά 52 4.2 Παράγοντες πρόκλησης επιθετικής οδήγησης 53 4.2.1 Κοινωνικές και διαπροσωπικές µεταβλητές 53 4.2.2 Περιβάλλον 54 4.2.3 Προσωπικότητα 55 4.3 Επιπτώσεις του θυµού και της επιθετικής οδήγησης στην οδική ασφάλεια 57 4.3.1 Συσχέτιση της επιθετικής οδήγησης µε τα ατυχήµατα Το παράδειγµα της Ελλάδας 58 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ Ο ΗΓΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ 69 5.1 Ελλάδα 69 5.1.1 Λάθη και παραβάσεις σε δείγµα Ελλήνων οδηγών 69 5.1.2 Ο τρόπος ζωής των Ελλήνων στις αστικές περιοχές ως παράγοντας επιρροής της οδηγικής τους συµπεριφοράς 75 5.2 Ισπανία 79 5.3 Τουρκία 81 5.4 Θυµός και επιθετική οδήγηση. Σύγκριση ανάµεσα σε τρεις Ευρωπαϊκές χώρες 84 5.5 Αµερική και Καναδάς 89 5.5.1 Επιθετική οδήγηση: συνήθειες, απόψεις και οδηγικές συµπεριφορές 90 5.5.2 Επιθετικές συµπεριφορές σε δείγµα Αµερικανών πολιτών 94-2 -
5.6 Αυστραλία 97 5.6.1 Συνήθειες και συσχετίσεις επικίνδυνης οδηγικής συµπεριφοράς ανάµεσα σε νεαρούς Αυστραλούς οδηγούς 98 5.6.2 Σύγκριση µεταξύ Αυστραλών οδηγών ΙΧ και Αυστραλών οδηγών φορτηγών 102 5.6.3 Συσχέτιση ανάµεσα στον οδηγικό θυµό και το εργασιακό στρες σε δείγµα Αυστραλών οδηγών 106 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 111 6.1 Σχέση στρες και οδηγικής συµπεριφοράς 112 6.2 Σχέση οδηγικού θυµού και οδηγικής συµπεριφοράς 114 6.3 Γενικότερα συµπεράσµατα από έρευνες σχετικές µε οδηγικές συµπεριφορές 116 6.4 Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη πρωτοβουλιών 119 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 122-3 -
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείµενο της διπλωµατικής αυτής εργασίας είναι η διερεύνηση των ψυχολογικών και συναισθηµατικών εκείνων παραγόντων που επηρεάζουν τη συµπεριφορά των οδηγών κατά τη διάρκεια οδήγησης. Σκοπός της εργασίας ήταν η κατανόηση των παραγόντων που συντελούν στην εκδήλωση ασυνήθιστων οδηγικών συµπεριφορών, ώστε να αναπτυχθούν αποτελεσµατικές λύσεις αντιµετώπισης του προβλήµατος. Για την πλειονότητα των ανθρώπων η οδήγηση αποτελεί µια από τις επικίνδυνες δραστηριότητες που λαµβάνουν χώρα σε µια βιοµηχανοποιηµένη κοινωνία. Από τις αρχές του 19 ου αιώνα εκατοµµύρια ζωές έχουν χαθεί σε αυτοκινητιστικά ατυχήµατα ενώ ο αριθµός των θανάτων και των τραυµατισµών αυξάνει δραµατικά ανάλογα µε την αύξηση του αριθµού των οδηγών και τον συνολικό αριθµό χιλιοµέτρων που καταγράφονται κάθε χρόνο. Βασικότερος παράγοντας πρόκλησης ατυχηµάτων είναι ο άνθρωπος. Η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας του οδηγού σχετίζονται άµεσα µε τον τρόπο οδήγησής του και τον τρόπο αντιµετώπισης του άγχους και του στρες που προκαλείται από τις κυκλοφοριακές συνθήκες. Πράξεις, σκέψεις και συναισθήµατα αλληλεπιδρούν σε ένα ολοκληρωµένο σύστηµα. Τα γεγονότα και τα περιστατικά που λαµβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της οδήγησης αποτελούν πηγές ψυχολογικών δυνάµεων, ικανές να παράγουν ισχυρά αισθήµατα και παράλογες αλληλουχίες σκέψεων. Το στρες µπορεί να έχει συγκεκριµένο αντίκτυπο στην οδηγική συµπεριφορά. Από τη µία πλευρά το στρες που παράγεται σε µέτριο βαθµό µπορεί να είναι ευεργετικό στο ότι κρατά σε εγρήγορση τον οδηγό και συγκεντρωµένο κατά τη διάρκεια της οδήγησης. Από την άλλη πλευρά όµως, το πολύ στρες έχει σχετιστεί µε τη λανθάνουσα οδήγηση, που αυξάνει τις κυκλοφοριακές παραβάσεις και την πρόκληση ατυχηµάτων. Η συµπεριφορά του οδηγού µπορεί να αλλάξει ως αποτέλεσµα της αντιµετώπισης στρεσογόνων καταστάσεων οδήγησης. Βέβαια, αυτές οι αλλαγές διαφέρουν ανάλογα µε τον οδηγό και ανάλογα µε τις καταστάσεις. ιαφορετικά επίπεδα στρες προέρχονται από την αλληλεπίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων στρες και του τρόπου αντίδρασης του οδηγού. Επειδή τα χαρακτηριστικά οδήγησης και το περιβάλλον οδήγησης διαφέρουν, θα πρέπει και τα δύο να αξιολογηθούν ώστε να εξακριβωθούν τα επίπεδα του στρες κατά τη διαδικασία οδήγησης. Η αθροιστική επίδραση του στρες µπορεί να θεωρηθεί ουσιώδης, καθώς δηµιουργεί ένα κλίµα έτοιµο να δεχθεί επιθετικές συµπεριφορές. Εποµένως το στρες σε συνδυασµό µε την επιθετική συµπεριφορά µπορεί να συνεισφέρει στην ανάπτυξη επιθετικής οδήγησης και πιθανότατα στην αύξηση ατυχηµάτων. «Οδηγικός θυµός» είναι η επιθετική ή θυµωµένη συµπεριφορά που εκδηλώνει ο οδηγός ενός αυτοκινήτου. «Επιθετική οδήγηση» είναι «η λειτουργία ενός οχήµατος κατά τέτοιον τρόπο που θέτει σε κίνδυνο ή είναι πιθανό να θέσει σε κίνδυνο την ιδιοκτησία άλλων ατόµων» και περιλαµβάνει κάποιες συµπεριφορές που τυπικά σχετίζονται µε την επιθετικότητα όπως η παραβίαση των ορίων ταχύτητας, η µη τήρηση αποστάσεων, οι εσφαλµένες εκτιµήσεις αλλαγής λωρίδας και η αποτυχία πειθαρχίας στα συστήµατα ρύθµισης της κυκλοφορίας. - 4 -
Ένας αριθµός παραγόντων, όπως το αντιληπτό κοινωνικό κύρος, το φύλο, η εθνικότητα, και η ηλικία, παίζει αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη, τη διατήρηση και την επιδείνωση επιθετικών συµπεριφορών. Επίσης οι συνθήκες του περιβάλλοντος σχετίζονται σε µεγάλο βαθµό µε το άγχος και την επιθετική οδήγηση, όπως επίσης και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Η τάση για επιθετική οδήγηση µπορεί να είναι έµφυτη σε ένα άτοµο κάτι σαν χαρακτηριστικό γνώρισµα της προσωπικότητάς του, ή µπορεί να είναι πρόσκαιρο και εξαρτώµενο από τη διάθεση και τις καταστάσεις της ηµέρας. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που είναι έµφυτα, ίσως να επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά ανάλογα µε τον τρόπο ζωής. ιαφορετικά χαρακτηριστικά των προσωπικοτήτων έχουν αποδείξει ότι επηρεάζουν τη γνωστική αξιολόγηση περιστατικών, τα επίπεδα αφύπνισης, την ευαισθητοποίηση ερεθισµάτων και γενικότερα τα σύνδροµα εµφάνισης άγχους. Αντίστροφα, είναι δυνατόν η προσωπικότητα του ατόµου να αλλάζει βασιζόµενη στην οδηγική εµπειρία (π.χ. µακροχρόνια έκθεση σε κυκλοφοριακές συνθήκες συµφόρησης). Η κατανόηση της επιρροής των παραγόντων αυτών είναι καθοριστική για την αντιµετώπιση του προβλήµατος που δηµιουργείται λόγω των ασυνήθιστων οδηγικών συµπεριφορών, ως αποτέλεσµα ψυχολογικών και συναισθηµατικών πιέσεων που οδηγούν σε καταστάσεις στρες και οδηγικού θυµού. - 5 -
ABSTRACT The objective of this thesis is the investigation of the psychological and emotional factors that affect driver s behavior while driving. It aims at understanding the factors that contribute to the manifestation of aberrant driving behaviors, for the development of effective methods for tackling the problem. Driving is a highly dramatic activity that millions of people perform on a routine daily basis. From the early nineteen s, millions of people have lost their lives in car accidents. The number of injuries and deaths increases dramatically, relatively with the increase of drivers and annual mileage which are recorded every year. Man is the basic cause of provoking accidents. Personality and character are related to a driver's style of coping with traffic stress. Acts, thoughts, and feelings in driving interact in an integrated system. Situations and facts that happen while driving are sources of psychological forces, capable to provide strong feelings and abnormal sequences of thoughts. Stress can have a significant impact on driving performance. Although moderate levels of stress can be beneficial in maintaining driver attention, too much stress has been related to impaired driving performance, increases in crash risks, and increases in traffic violations. A driver s behavior may change as a result of coping with stressful driving conditions. However, these changes do not necessarily coincide for all drivers or under all driving conditions. Different stress levels result from the interaction between environmental stressors and individual responses to stressors. Because driver characteristics and driving environments vary, both should be evaluated to appropriately assess stress levels while driving. Road rage is aggressive or angry behavior by a driver of an automobile or other motor vehicle. Aggressive driving is the operation of a motor vehicle in a manner that endangers or is likely to endanger persons or property. Some behaviors typically associated with aggressive driving include: exceeding the posted speed limit, following too closely, erratic or unsafe lane changes, improperly signaling lane changes, failure to obey traffic control. A number of factors such us perceived social status, gender, ethnicity and age, have been identified as causing or contributing to these driving behaviors known as aggressive driving. Moreover environmental situations and traits of personality are significantly related to aggressive driving. The tendency to drive aggressively, may be inherent in a person much like a personality trait, or may be more transient and dependent on a given mood and the day s circumstances. Personality traits inherent in drivers might affect driving behaviors through a number of pathways. Different personality traits have been shown to influence cognitive appraisals of events, levels of arousal, preferred level of stimulation, sensitivity to reward/threat cues, and more generalized stress syndromes. Conversely, it is possible that the individual s personality could be formed or altered based on driving experience (long term exposure to traffic impedance or commute). The comprehension of the effect of these factors is crucial for tackling the problem of aberrant driving behaviors that are recorded daily, as a result of the psychological and emotional pressures that people experience while driving. - 6 -
- 7-1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Γενικά Ο τρόπος που ο κάθε άνθρωπος οδηγεί εξαρτάται από ένα πλήθος παραγόντων, που στην ουσία είναι αυτοί που καθορίζουν και την συµπεριφορά του πίσω από το τιµόνι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ψυχολογικοί και συναισθηµατικοί παράγοντες, οι οποίοι θεωρείται ότι παίζουν έναν από τους σηµαντικότερους ρόλους στην υιοθέτηση συνηθειών και οδηγικών συµπεριφορών. Παρά την πλούσια ξενόγλωσση σχετική βιβλιογραφία, στη χώρα µας το συγκεκριµένο θέµα έχει µελετηθεί ελάχιστα. Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που αποφασίστηκε να διερευνηθούν οι ψυχολογικοί και συναισθηµατικοί παράγοντες που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά. Η διπλωµατική αυτή εργασία µε τίτλο «ιερεύνηση των ψυχολογικών και συναισθηµατικών παραγόντων που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά» εκπονήθηκε στα πλαίσια του ιατµηµατικού Προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών µε τίτλο «Σχεδιασµός, Οργάνωση και ιαχείριση Συστηµάτων Μεταφορών» της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήµιου Θεσσαλονίκης, υπό την επίβλεψη του Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας Ν. Ηλιού. 1.2 Αντικείµενο και σκοπός της εργασίας Αντικείµενο της διπλωµατικής αυτής εργασίας είναι η διερεύνηση των ψυχολογικών και συναισθηµατικών εκείνων παραγόντων που επηρεάζουν τη συµπεριφορά των οδηγών κατά τη διάρκεια της οδήγησης. Ειδικότερα µελετήθηκαν οι παράγοντες που συντελούν στην εκδήλωση ασυνήθιστων οδηγικών συµπεριφορών και οι µορφές έκφρασης αυτών. Η έρευνα επικεντρώθηκε κυρίως στην παραγωγή στρες, οδηγικού θυµού και επιθετικής οδήγησης που παρατηρούνται σε διάφορες καταστάσεις οδήγησης. Σκοπός της εργασίας, ήταν η κατανόηση των παραγόντων που συντελούν στην εκδήλωση ασυνήθιστων οδηγικών συµπεριφορών, ώστε να αναπτυχθούν αποτελεσµατικές λύσεις αντιµετώπισης του προβλήµατος. 1.3 Μεθοδολογία και δοµή της εργασίας Η παρούσα εργασία είναι µια συνθετική εργασία που αφορά σε εκτεταµένη βιβλιογραφική ανασκόπηση για το θέµα των ψυχολογικών και συναισθηµατικών παραγόντων που επηρεάζουν την οδήγηση. Για τη συγγραφή της εργασίας αυτής, πραγµατοποιήθηκε βιβλιογραφική διερεύνηση τόσο στο διαδίκτυο όσο και σε δευτερογενείς πηγές και διαπιστώθηκε ότι υπάρχει µεγάλος όγκος διεθνούς βιβλιογραφίας. Στο πρώτο τµήµα της εργασίας, που αποτελεί το κεφάλαιο της εισαγωγής, παρουσιάζεται η γενική φύση του θέµατος και οι λόγοι που οδήγησαν στην εκπόνηση της εργασίας. Παρουσιάζεται το αντικείµενο και οι στόχοι της, περιγράφεται η µεθοδολογία και αναφέρεται η διάρθρωση των κεφαλαίων που ακολουθούν. - 8 -
Το επόµενο κεφάλαιο αφορά στη σηµασία που παίζει η οδηγική συµπεριφορά για την οδική ασφάλεια. Γίνεται αναφορά στην ψυχολογία της οδήγησης, ένα τοµέα της Ψυχολογίας, που ασχολείται µε την µελέτη των κοινωνικό-ψυχολογικών δυνάµεων που δρουν στους οδηγούς σε συνθήκες κυκλοφορίας και παρουσιάζει τις βασικές αρχές της Ψυχολογίας της οδήγησης. Το κύριο µέρος της εργασίας αναπτύσσεται σε τρία κεφάλαια. Το πρώτο από αυτά, αφορά στο στρες γενικότερα και εστιάζει στο στρες που παράγεται από την οδήγηση και το στρες που παράγεται στους οδηγούς αλλά και τους κατοίκους µιας αστικής περιοχής, από τις κυκλοφοριακές συνθήκες που επικρατούν σε αυτήν. Εξετάζει το πώς το στρες συσχετίζεται µε την οδηγική συµπεριφορά και συγκεκριµένα µε την επιθετική οδήγηση. Ακόµα εξετάζει τις επιπτώσεις του στρες στην οδική ασφάλεια και το συσχετίζει µε την πρόκληση σοβαρών ή λιγότερο σοβαρών ατυχηµάτων. Ακολουθεί η διερεύνηση του οδηγικού θυµού και της επιθετικής οδήγησης. Εξετάζονται οι παράγοντες πρόκλησης οδηγικής οργής και επιθετικής οδήγησης, καθώς και οι επιπτώσεις αυτών στην οδική ασφάλεια. Τέλος γίνεται προσπάθεια συσχέτισης του θυµού και της επιθετικής οδήγησης µε την πρόκληση ατυχηµάτων. Στο πέµπτο κεφάλαιο που ακολουθεί, παρουσιάζονται διάφορες σχετικές έρευνες που έχουν πραγµατοποιηθεί σε Ευρώπη, Αµερική και Αυστραλία, προκειµένου να διερευνηθεί αν οι ψυχολογικοί και συναισθηµατικοί παράγοντες που επηρεάζουν την οδηγική συµπεριφορά διαφοροποιούνται ή όχι ανάλογα µε την οδηγική κουλτούρα των χωρών αυτών. Στο τελευταίο µέρος, παρουσιάζονται τα συµπεράσµατα που προέκυψαν από την εργασία αυτή, καθώς και κάποιες προτάσεις για περαιτέρω µελέτη του θέµατος στην Ελλάδα. - 9 -
2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ο ΗΓΗΣΗΣ - 10 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ο ΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ο ΗΓΗΣΗΣ 2.1 Γενικά Για την πλειονότητα των ανθρώπων η οδήγηση αποτελεί µια από τις επικίνδυνες δραστηριότητες που λαµβάνουν χώρα σε µια βιοµηχανοποιηµένη κοινωνία [1]. Από τις αρχές του 19 ου αιώνα εκατοµµύρια ζωές έχουν χαθεί σε αυτοκινητιστικά ατυχήµατα ενώ ο αριθµός των θανάτων και των τραυµατισµών αυξάνει δραµατικά ανάλογα µε την αύξηση του αριθµού των οδηγών και τον συνολικό αριθµό µιλίων ή χιλιοµέτρων που καταγράφονται κάθε χρόνο. Σύµφωνα µε στοιχεία του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας (2002), ο ετήσιος απολογισµός είναι 1.2 εκατοµµύρια θάνατοι λόγω τροχαίων ατυχηµάτων, 3.242 νεκροί την ηµέρα και περισσότεροι από 20 εκατοµµύρια τραυµατίες ετησίως. Το 90% των θανάτων λόγω τροχαίων ατυχηµάτων συµβαίνουν στις αναπτυσσόµενες χώρες, που αποτελούν τα δύο τρίτα του συνολικού πληθυσµού της γης [2]. Τρεις είναι οι παράγοντες που ευθύνονται για τα τροχαία ατυχήµατα: Ο άνθρωπος Το όχηµα Η οδός και το άµεσο οδικό περιβάλλον Από τους παραπάνω παράγοντες το µεγαλύτερο ποσοστό ευθύνης παντού και πάντοτε έχει, χωρίς αµφιβολία, ο άνθρωπος. Ποσοστό που ξεπερνά το 90%. Η διαπίστωση αυτή είναι χρήσιµη γιατί δείχνει την κύρια κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να συγκεντρωθεί το παγκόσµιο ενδιαφέρον για τον περιορισµό των τροχαίων ατυχηµάτων. 2.2 Η σηµασία της οδηγικής συµπεριφοράς για την οδική ασφάλεια Τα τροχαία ατυχήµατα που ανάγονται στον άνθρωπο είναι τα εξής: Η ατελής γνώση των κινδύνων κυκλοφορίας Οι κακοί χειρισµοί των οργάνων του οχήµατος Η οδήγηση υπό την επήρεια οινοπνευµατωδών ή τοξικών ουσιών Η αλαζονική συµπεριφορά κατά την οδήγηση Οι εσφαλµένες αντιδράσεις σε περίπτωση κινδύνου (φρενάρισµα, επιτάχυνση, ελιγµός) Οι συνειδητές παραβάσεις του Κώδικα Κυκλοφορίας (ΚΟΚ) όπως υπερβολική ταχύτητα, αντικανονικό προσπέρασµα, παραβίαση φωτεινών σηµατοδοτών, παραβίαση προτεραιότητας, µη τήρηση αποστάσεων ασφαλείας, επικίνδυνη στάθµευση σε δρόµους ταχείας κυκλοφορίας κ.α. Η µείωση του αριθµού των ατυχηµάτων εξαρτάται τόσο από παρεµβάσεις που γίνονται µε σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών οδήγησης (βελτίωση οδικών υποδοµών, λήψη αυστηρότερων µέτρων µε επιβολές ποινών στους παραβάτες κλπ.) όσο και µε συνεχή εκπαίδευση των οδηγών όχι µόνο σε θεωρητικό αλλά και σε συναισθηµατικό επίπεδο. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελούν τα στοιχεία µείωσης του αριθµού των ατυχηµάτων που παρατηρήθηκαν στη Βόρειο Αµερική έπειτα από κάποιες παρεµβάσεις [1]. Συγκεκριµένα η λήψη µέτρων και αποφάσεων οδήγησε σε σηµαντικές αλλαγές όπως: - 11 -
1. Κατασκευή νέων δρόµων µε καλύτερες συνθήκες πρόσφυσης και συντήρησης 2. Αυτοκίνητα νέας τεχνολογίας εξοπλισµένα µε καλύτερα συστήµατα ασφαλείας όπως ζώνες ασφαλείας, αερόσακους, παιδικά καθίσµατα, απορρόφηση κραδασµών και άλλα 3. Καλύτερες ιατρικές υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης µε αποτέλεσµα περισσότερους επιζώντες µετά από συντριβές 4. Βελτίωση της επιβολής του νόµου συµπεριλαµβανοµένων, τη χρήση ηλεκτρονικών συσκευών επιτήρησης στις εθνικές οδούς και τους βασικούς κόµβους, τη νέα νοµοθεσία περί καταδίκης ένοχων οδηγών και µεγαλύτερη συµµετοχή των δικαστηρίων στην επανορθωτική εκπαίδευση των οδηγών για τους παραβάτες 5. Εκπαίδευση οδικής ασφάλειας στα σχολεία και εφαρµογή νέων διατάξεων για ηλικιωµένους οδηγούς και άτοµα µε ειδικές ανάγκες 6. Πιο εξελιγµένα συστήµατα διαχείρισης µεταφορών µε έλεγχο της φωτεινής σηµατοδότησης από ηλεκτρονικούς υπολογιστές, µέτρα ήπιας κυκλοφορίας, λωρίδες υψηλής πληρότητας (High Occupancy Vehicle) και εναλλακτικές πρωτοβουλίες στον τοµέα των µεταφορών 7. Οικονοµικά κίνητρα για τους οδηγούς που δεν εµπλέκονται σε ατυχήµατα, αυξηµένα κόστη ασφάλισης για τους περισσότερο επιρρεπείς οδηγούς και τέλος ειδικά οφέλη που προκύπτουν για την εγγραφή σε επιµορφωτικά µαθήµατα και άλλες δραστηριότητες Είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι παρά τις συγκεκριµένες και σηµαντικές βελτιώσεις στους επτά τοµείς που αναφέρονται, το ποσοστό των θανάτων και των τραυµατισµών της κυκλοφορίας παραµένει σχετικά σταθερό. Για παράδειγµα, στη δεκαετία του 1950 το ετήσιο ποσοστό θνησιµότητας που οφειλόταν στην οδήγηση των ατυχηµάτων ήταν περίπου 50.000, ενώ στη δεκαετία του 1990 περίπου 40.000. Αυτό οδηγεί στο συµπέρασµα πως οι παρεµβάσεις που πραγµατοποιούνται στο εξωτερικό οδηγικό περιβάλλον δεν επαρκούν ώστε να επιτευχθεί σηµαντική µείωση των ατυχηµάτων. Φαίνεται λοιπόν πως σε ότι αφορά στην οδική ασφάλεια δρουν δύο δυνάµεις, η αλληλεπίδραση των οποίων µπορεί να οδηγήσει σε ένα αποτέλεσµα κοινώς αποδεκτό και ταυτόχρονα ικανοποιητικό. Από τη µία πλευρά, το εξωτερικό περιβάλλον δυνάµεων παρέχει µεγαλύτερη ασφάλεια µέσω της κατασκευής περισσότερων και καλύτερων δρόµων που θα φιλοξενήσουν τον αυξανόµενο αριθµό των οδηγών κάθε χρόνο, το σχεδιασµό καλύτερων και ασφαλέστερων οχηµάτων, την αποτελεσµατική ιατρική υποδοµή που χειρίζεται τα θύµατα των συγκρούσεων και τη µεγαλύτερη χρήση της επιβολής του νόµου οδικής κυκλοφορίας. Από την άλλη πλευρά οι εσωτερικές ατοµικές δυνάµεις οδηγούν σε µείωση της ασφάλειας λόγω της καθηµερινής πίεσης χρόνου και της κακής διαχείρισής του, µε αποτέλεσµα τη συνειδητή παραβίαση των κανόνων οδικής κυκλοφορίας, την αδυναµία των προγραµµάτων εκπαίδευσης οδηγών σε θέµατα συναισθηµατικού ελέγχου, την προβολή επιθετικής οδήγησης από τα µέσα ενηµέρωσης και τη ψυχολογική τάση να διατηρείται ένα προτιµώµενο επίπεδο κινδύνου όταν οι συνθήκες του περιβάλλοντος βελτιώνονται. Επιστήµονες και αξιωµατούχοι ασφαλείας αποδίδουν την αντίσταση στη µείωση των ατυχηµάτων στη στάση και τη συµπεριφορά των οδηγών οι οποίοι τείνουν να ανταποκριθούν στις βελτιώσεις ασφαλείας κατά την οδήγηση πιο επικίνδυνα. Έχει παρατηρηθεί ότι µια κρίσιµη πτυχή της οδήγησης ενός ατόµου είναι η ικανότητά του να ισορροπήσει το ρίσκο µε την ασφάλεια. Ο κίνδυνος στην οδήγηση εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τον έλεγχο του οδηγού ο οποίος και αποφασίζει τις καταστάσεις που µπορεί να αποφύγει. Το ρίσκο που παίρνει ο κάθε οδηγός εξαρτάται τόσο από την προσωπικότητά του όσο και από τη δεδοµένη - 12 -
χρονική στιγµή. Έτσι, αν ένας δρόµος γίνει ασφαλέστερος, οι οδηγοί θα αντισταθµίσουν τη µεγαλύτερη ασφάλεια µε µια πιο γρήγορη οδήγηση µε αποτέλεσµα τη διατήρηση της υποκειµενικής αίσθησης κινδύνου. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον οδήγησης, το ποσοστό των θανάτων ή τραυµατισµών τείνει να παραµείνει υψηλό, παρά τις βελτιώσεις ασφαλείας που εισάγονται. 2.3 Η Ψυχολογία της Οδήγησης Η κατάρτιση και εκπαίδευση οδηγών εξακολουθούν να επικεντρώνονται στην µετάδοση ενός ελάχιστου αριθµού γνώσεων των αρχών οδικής ασφάλειας [1]. Μαθήµατα και εγχειρίδια περιλαµβάνουν γενικά µια σύντοµη ενότητα για θέµατα όπως η «στάση του οδηγού» και το «λάθος του οδηγού» και η πρακτική αυτή συνιστά αναγνώριση του γεγονότος ότι οι συνήθειες που πηγάζουν από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του οδηγού θα πρέπει να αντιµετωπιστούν σα µέρος της όλης εκπαιδευτικής διαδικασίας. Για τον σκοπό αυτό έχει προταθεί ένας νέος τοµέας που αφορά στην εκπαίδευση των οδηγών και ασχολείται µε την οδηγική συµπεριφορά και τη ψυχολογία της οδήγησης (Driving psychology). Η ψυχολογία της οδήγησης είναι η µελέτη των κοινωνικό-ψυχολογικών δυνάµεων που δρουν σε οδηγούς σε συνθήκες κυκλοφορίας. Οι καταστάσεις αναλύονται µέσα από εξωτερικές και εσωτερικές µεθόδους ανάλυσης συλλογής δεδοµένων. Για παράδειγµα, σε µία µελέτη η επιθετικότητα των οδηγών µετρήθηκε από την πραγµατοποίηση κάποιων εχθρικών χειρονοµιών σε πεζούς και διαπιστώθηκε ότι η επιθετικότητα τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών οδηγών ήταν υψηλότερη κατά των πεζών που ήταν άνδρες. Αυτό είναι ένα παράδειγµα της εξωτερικής ανάλυσης της συµπεριφοράς του οδηγού. Σε µια άλλη µελέτη, οδηγοί µαγνητοφωνούσαν τις σκέψεις τους δίνοντας έτσι τις αντιλήψεις και τις αντιδράσεις τους σε γεγονότα και συµβάντα κατά τη διάρκεια της οδήγησης. ιαπιστώθηκε ότι η µέση διαδροµή µεταξύ σπιτιού και εργασίας είναι γεµάτη µε πολλά γεγονότα που προκαλούν αισθήµατα εχθρότητας και σκέψεις ψυχικής βίας. Αυτό είναι ένα παράδειγµα της εσωτερικής ανάλυσης της συµπεριφοράς του οδηγού. Μια προσέγγιση που περιλαµβάνει τόσο εσωτερικές όσο και εξωτερικές αναλύσεις αποτελείται από συνεντεύξεις οδηγών σχετικά µε την οδήγησή τους και τις αντιδράσεις τους. Η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας του οδηγού σχετίζονται άµεσα µε τον τρόπο οδήγησής του και τον τρόπο αντιµετώπισης του άγχους και του στρες που προκαλείται από τις κυκλοφοριακές συνθήκες. Πράξεις, σκέψεις και συναισθήµατα αλληλεπιδρούν σε ένα ολοκληρωµένο σύστηµα. Από αρχαιοτάτων χρόνων υπάρχει συµφωνία ανάµεσα στους φιλοσόφους πως οι ανθρώπινες ικανότητες οργανώνονται σε τρεις διαφορετικούς τοµείς που ανταποκρίνονται στις τρεις πτυχές της ανθρώπινης φύσης: τη θέληση, την κατανόηση και τις πράξεις. Η µοντέρνα Ψυχολογία της Οδήγησης επίσης λειτουργεί µέσα από αυτό το τρίπτυχο σύστηµα της ανθρώπινης συµπεριφοράς, την οποία και ονοµάζει συναισθηµατική, γνωστική και αισθητικοκινητική. Αυτό που αναφέρεται στη συµπεριφορά της θέλησης ονοµάζεται συναισθηµατική συµπεριφορά και περιλαµβάνει σχέσεις, συναισθήµατα, κίνητρα, ανάγκες και οτιδήποτε αντιστοιχεί στις ανθρώπινες εκούσιες κινήσεις. Για παράδειγµα, η χρησιµοποίηση του φλας για αλλαγή λωρίδας, αποτελεί ψυχοκινητική συµπεριφορά ενσωµατωµένη σε ένα συναισθηµατικό πλαίσιο. Ο οδηγός διατηρεί το κίνητρο να αποφύγει λάθη. Αν αυτό το - 13 -
κίνητρο απουσίαζε, τότε θα γινόταν λάθη και ο οδηγός θα αποτύγχανε στο να χρησιµοποιήσει τα φλας του αυτοκινήτου του. Η εκµάθηση της διατήρησης του κινήτρου αποφυγής λαθών αποτελεί µια πολύ σηµαντική συναισθηµατική οδηγική δεξιότητα. Συχνά συναισθηµατικά λάθη στην οδήγηση συµβαίνουν όταν δηµιουργούνται διαφορές ανάµεσα σε κίνητρα, όπως για παράδειγµα όταν ένας οδηγός βιάζεται και αυξάνει την ταχύτητά του. Το συναίσθηµα του να θέλει να είναι προσεκτικός και σύµφωνος µε τους κανόνες οδικής κυκλοφορίας ασθενεί από την ανάγκη να βιαστεί ώστε να βρίσκεται στη σωστή ώρα στον προορισµό του. Η θεωρία της οδηγικής συµπεριφοράς περιλαµβάνει την ικανότητα να εξηγήσει το περιεχόµενο και την οργάνωση συναισθηµατικών οδηγικών δεξιοτήτων και λαθών. Αυτό που αναφέρεται στη συµπεριφορά της κατανόησης ονοµάζεται γνωστική συµπεριφορά και περιλαµβάνει γνώσεις, σκέψεις, αιτιολογίες και οτιδήποτε άλλο έχει σχέση µε τη λήψη αποφάσεων και την ανάλυση θεωριών περί των πράξεων των ανθρώπων. Για παράδειγµα, η χρησιµοποίηση του φλας για αλλαγή λωρίδας, δεν είναι µόνο ενσωµατωµένη σε ένα συναισθηµατικό πλαίσιο αλλά και σε ένα γνωστικό ταυτόχρονα. Ο οδηγός διαχειρίζεται τις πληροφορίες µε κοινή λογική. Το να µαθαίνει να χρησιµοποιεί σωστά την κρίση του σε οδηγικά συµβάντα ρουτίνας είναι µια πολύ σηµαντική γνωστική δεξιότητα. Συχνά γνωστικά λάθη οδήγησης συµβαίνουν όταν µια µη λογική σειρά από εκτιµήσεις οδηγεί σε λανθασµένη λήψη απόφασης, όπως «Γνωρίζω πως κανείς δε βρίσκεται πίσω µου, οπότε και δε µπαίνω στον κόπο να βγάλω φλας». Αυτή η εσφαλµένη απόφαση παραβλέπει πολλά δεδοµένα που θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη όπως: µπορεί να υπάρχει κάποιος στο τυφλό σηµείο, ή µπορεί να υπάρχει κάποιος από µπροστά που ίσως στρίψει, ή µπορεί να υπάρχει αστυνοµία που επιβλέπει, κοκ. Μια συνολική θεωρία της οδηγικής συµπεριφοράς έχει την ικανότητα να αναγνωρίζει τις σωστές από τις µη σωστές λήψεις αποφάσεων και να συγκεκριµενοποιεί πως οι γνώσεις αλληλεπιδρούν µε τα συναισθήµατα για να παράγουν έκδηλες πράξεις. Αυτό που αναφέρεται στις πράξεις των ατόµων ονοµάζεται ψυχοκινητική συµπεριφορά και περιλαµβάνει όλη την εµπειρία που εξυπηρετείται µέσα από αισθητηριακά και κινητικά κανάλια. Για παράδειγµα, η χρησιµοποίηση του φλας για αλλαγή λωρίδας, είναι µια πολύπλοκη ψυχοκινητική πράξη που περιλαµβάνει συνεργασία µατιού και χεριού, κινητική ετοιµότητα για φρενάρισµα αν θεωρηθεί αναγκαίο, στροφή του λαιµού για να κοιτάξει πίσω, αλλαγές στον τρόπο αναπνοής και λιγότερο φανερές ενδοκρινικές και νευρολογικές αλλαγές. Μια αντικειµενική θεωρία οδήγησης περιλαµβάνει τη συγκεκριµενοποίηση µιας σειράς ψυχοκινητικών πράξεων των οδηγών και τον τρόπο µε τον οποίο αυτές επηρεάζονται από τα συνεχή συναισθηµατικά και γνωστικά πλαίσια. Η Ψυχολογία της Οδήγησης πάντα προσδιορίζει την οδηγική συµπεριφορά µέσα από τους τρεις ενδο-αλληλεπιδρόµενους τοµείς της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Η οδηγική εκπαίδευση πρέπει να καθορίζει σαφώς καθένα από τα κύρια τρία πεδία της οδηγικής συµπεριφοράς. ιαφορετικές δραστηριότητες απαιτούνται για την απόκτηση συναγωνισµού σε κάθε ένα από αυτούς τους τρεις τοµείς. Παροµοίως, όταν δοκιµάζεται ο ανταγωνισµός ανάµεσα σε οδηγούς και οι τρεις αυτοί τοµείς πρέπει να αξιολογούνται από κατάλληλα και πολύτιµα πολλαπλά ερωτηµατολόγια. Τα θέµατα της ψυχολογίας της οδήγησης συχνά συµπίπτουν µε την ψυχολογία της κυκλοφορίας (traffic psychology) ή της εφαρµοσµένης ψυχολογίας, αλλά ο τρόπος που παράγονται τα δεδοµένα είναι διαφορετικός. Ένα παράδειγµα είναι η µελέτη της ανάληψης κινδύνων στην οδήγηση (Wilde, 1994). Λίγες είναι οι συνθήκες κυκλοφορίας που δεν εµφανίζουν κινδύνους και τα περιστατικά που συµβαίνουν αποτελούν λόγους παραγωγής στρες στους οδηγούς. Η µείωση του στρες που παράγεται από την οδήγηση και την - 14 -