Giacomo Puccini: Madama Butterfly «Η όπερα Madama Butterfly είναι η πιο συναισθηματική και εμπνευσμένη όπερα που έχω συνθέσει» Giacomo Πουτσίνι «Η Madama Butterfly είναι η καλύτερη όπερα του Πουτσίνι. Σε αυτή πέτυχε την ομορφιά και την ένταση μιας έκφρασης που δεν ξεπέρασε ποτέ. Η La Bohème ήταν πιο τέλεια, η Tosca πιο δυναμική και τα μετέπειτα έργα του πιο περίπλοκα, αλλά η Madama Butterfly ήταν το κορυφαίο όλων των έργων του». Conrad Wilson, συντάκτης του βιβλίου Giacomo Πουτσίνι Giacomo Puccini Ο Giacomo Antonio Domenico Michele Secondo Maria Puccini (22 Δεκεμβρίου 1858-29 Νοεμβρίου 1924) είναι Ιταλός συνθέτης οι όπερες του οποίου αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του οπερατικού ρεπερτορίου (όπως οι όπερες La Bohème, Tosca, Madama Butterfly και Turandot). Γεννήθηκε στη Lucca της Τασκανίας και προέρχεται από οικογένεια μουσικών. Όταν πρωτοείδε την Aida του Verdi αποφάσισε πως θέλει να γίνει συνθέτης όπερας (μαζί με τον αδελφό του περπάτησαν 30χλμ. για να δουν την παράσταση). Το 1880 φοίτησε στο κονσερβατόριο του Μιλάνου και συνέθεσε το πρώτο του έργο, το ορατόριο Messa. Οι δυναμικές άριες του ορατορίου φανέρωναν πως ο συνθέτης θα διέπρεπε σαν συνθέτης όπερας. Από το 1891 και μετά ο Πουτσίνι πέρασε τον περισσότερο του χρόνο στο Torre del Lago όπου έγραψε τις περισσότερες του όπερες. Η τελευταία του μεγάλη όπερα, το Madama Butterfly, γράφτηκε το 1904. Από το 1905 και μετά οι συνθέσεις του μειώθηκαν αισθητά. Ο Πουτσίνι λάτρευε τα αυτοκίνητα κούρσας όπως και το πούρο. Το 1923 διαγνώστηκε με καρκίνο του πνεύμονα. Υποβλήθηκε σε μια πρωτοποριακή για την εποχή θεραπεία με ακτινοβολία αλλά μετά από επιπλοκές απεβίωσε το 1924. Χαρακτηριστικά του έργου του Με δεδομένη την έμφαση του στην μελωδία αλλά και στην λαϊκή ανταπόκριση, για αρκετό διάστημα ο Πουτσίνι δεν τύχανε ιδιαίτερης μελέτης από τους μουσικολόγους (με τη δικαιολογία ότι από τα έργα του απουσίαζε το βάθος ). Ο Πουτσίνι ακολουθεί την κλασική παράδοση του Verdi, ωστόσο στις ενορχηστρώσεις του είναι εμφανέστατη η επιρροή του Wagner, με μια απαράμιλλη χρήση των ορχηστρικών χρωμάτων στις όπερες του συνδυάζοντας τον λυρισμό με την υστερορομαντική αρμονία. Η χρήση του leitmotif είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό της επιρροής του Wagner ωστόσο η όχι και τόσο περίπλοκη τροποποίηση του κατά την διάρκεια της όπερας προσομοιάζει περισσότερο στο σύγχρονο μουσικό θέατρο. Θεωρείται ως ο κυριότερος εκπρόσωπος του Βερισμού στην όπερα.
2 Βερισμός: Η τάση στην Όπερα για αναπαράσταση της καθημερινότητας και του ρεαλισμού αντί του ηρωικού και του θρυλικού και διαπραγμάτευση των ανθρώπινων παθών και θεμάτων της καθημερινότητας αντί ιστορικά και μυθολογικά (Μαχλίς, σελ.342). Οι ιστορίες που επηρεάστηκαν από τον Βερισμό συνήθως χαρακτηρίζονται από αγάπη, έρωτα, ζήλια, εκδίκηση και βία. Το αντίστοιχο κίνημα στον Κινηματογράφο ονομάζεται Νεορεαλισμός και ξεκίνησε και πάλι από την Ιταλία τη δεκαετία του 1940. Προέλευση της Όπερας Η Όπερα έχει τις ρίζες της στο Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και ξεκίνησε στην Φλωρεντία περί τα τέλη του 16ου αιώνα από μια ομάδα διανοούμενων, ποιητών και μουσικών που απάρτιζαν την Καμεράτα (Ιταλικά για «κοινωνία») και που επιδίωξαν ο λόγος να αποτελεί σημαντικό μέρος της μουσικής. Έτσι χρησιμοποίησαν το Ελληνικό Δράμα σαν βάση, συμπεριλαμβανομένου του Χορού που σχολίαζε τη δράση. Βασική αρχή τους ήταν ότι η μελωδία έπρεπε να αποδίδει τα συναισθήματα του κειμένου. Ο πρώτος συνθέτης που ανέπτυξε πλήρως τις ιδέες της Καμεράτα ήταν ο Jacopo Peri, του οποίου το έργο Δάφνη (1594) θεωρείται ως η πρώτη όπερα. Η προέλευση της ιστορίας της όπερας Madama Butterfly Η προέλευση της ιστορίας μπορεί να επισημανθεί μέσα σε μια αλυσίδα λογοτεχνικών έργων που στηριχθήκαν πάνω στην αληθινή ιστορία της Τσουρού Γιαμαμούρα, μιας Γιαπωνέζας που έκανε παιδί με έναν Άγγλο έμπορα. Εγκαταλειμμένη, αυτοκτόνησε και τελικά το παιδί της κατέληξε στο Ναγκασάκι. Επηρεασμένος από την ιστορία, ο Γάλλος μυθιστοριογράφος Pierre Loti (1850-1923) έγραψε μια ιστορία αποκαλούμενη Madama Chrysantheme που προσέλκυσε το ενδιαφέρον του αμερικανικού συγγραφέα John Luther Long (1861-1927). Το 1897 ο Long έγραψε και δημοσίευσε μια ιστορία αποκαλούμενη Madama Butterfly στον περιοδικό Century που συνδύαζε στοιχεία από την εργασία του Loti και γεγονότα μιας αληθινής ιστορίας που συνδέεται με την αδελφή του, η οποία ήταν ιεραπόστολος στην Ιαπωνία. Ο Αμερικάνος θεατρικός συγγραφέας David Belasco (1853-1931) μετέτρεψε την ιστορία σε μονόπρακτο έργο που ανεβάστηκε στο Broadway στις 5 Μαρτίου του 1900. Το έργο του Belasco έγινε η βάση για την όπερα του Πουτσίνι. Ο Πουτσίνι είδε την παράσταση, και, παρόλο που δεν κατάλαβε τους διαλόγους αφού ήταν στα Αγγλικά, γεμάτος δάκρυα στα μάτια και σφιχταγκαλιάζοντας τον Belasco του ζήτησε την άδεια να ανεβάσει ο ίδιος το έργο σε όπερα. Η Madama Butterfly έγινε η αγαπημένη ηρωίδα του Πουτσίνι. Ο ίδιος είπε χαρακτηριστικά: Δεν υπάρχει σύγκριση ανάμεσα στην αγάπη που έχω για την Mimi, Musetta, Manon και Tosca (ηρωίδες σε όπερες του Πουτσίνι) με την αγάπη που έχω στην ψυχή μου για αυτήν (Butterfly) είναι για αυτήν που γράφω μουσική το βράδυ.
3 Η συνεργασία του Πουτσίνι με τους θεατρικούς συγγραφείς/λιμπρετίστες Luigi Illica (1847-1906) και Giuseppe Giacosa (1857-1919) στην Madama Butterfly ήταν μια από τις πιο επιτυχημένες στην ιστορία της ιταλικής όπερας. Αν και οι Illica και Giacosa αναφέρονται περισσότερο για την δουλειά τους με τον Πουτσίνι, έκαστος είχε τη δική του ενεργή σταδιοδρομία. Madama Butterfly, Ιαπωνισμός και συνάντηση Ανατολής Δύσης Η εξωτική γοητεία της Ιαπωνίας επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την Ευρωπαϊκή λογοτεχνία και μόδα. Ο λεγόμενος «Ιαπωνισμός» ήταν δημοφιλής στην Ευρώπη στα τέλη του 19 ου και αρχές του 20 ου αιώνα: Γιαπωνέζικοι κήποι και διακοσμήσεις εσωτερικού χώρου έγιναν της μόδας και πολλοί καλλιτέχνες επηρεάστηκαν από την Γιαπωνέζικη τέχνη και κουλτούρα. Έτσι και ο Πουτσίνι, μέσα σε αυτήν την «Ιαπωνομανία» (όπως αλλιώς ονομάζεται ο Ιαπωνισμός) στην όπερα Madama Butterfly, χρησιμοποιεί πεντατονικές κλίμακες και Γιαπωνέζικα μοτίβα τα οποία παντρεύει με την αρμονία και ενοργάνωση της Δυτικής Μουσικής. Τα προβλήματα που προκύπτουν από ρομάντζα μεταξύ Ευρωπαίων ανδρών και γυναικών από την Ανατολή έχουν τύχει εξερεύνησης σε θέατρο και όπερες πριν και μετά την Madama Butterfly, όπως η L Africaine του Meyerbeer και η Lakme του Delibe. Όπως και στην Madama Butterfly πολλά από τα έργα αυτά εντοπίζουν τους κινδύνους που επιφυλάσσει η Αμερικανική εμπλοκή σε εσωτερικά θέματα άλλων κρατών. Πέρα από την πολιτιστική σύγκρουση, η όπερα Madama Butterfly διαπραγματεύεται άλλα, διαχρονικά ζητήματα: τη σχέση των δύο φύλων καθώς και την ιδέα της αγάπης και της τιμής. Όπως και στην περίπτωση της Κάρμεν του Μπιζέτ, μία όπερα που επίσης διαπραγματεύεται όμοια ζητήματα με έντονα επίσης στοιχεία εξωτισμού, η Μadama Butterfly όχι μόνο δεν απειλούσε το υφιστάμενο για την εποχή σύστημα αξιών με ακραίες πατριαρχικές αξίες, αλλά το ενδυνάμωνε ακόμα περισσότερο με τον θάνατο και στις δύο περιπτώσεις του θηλυκού στοιχείου. Εξάλλου ο γάμος του Πίνκερτον με τη Butterfly δεν είχε καμία νομική ισχύ και κανείς δεν μπορούσε να του προσάψει κατηγορία ότι παρανόμησε. Ήταν κοινώς αποδεκτό ότι η απομάκρυνση κάποιου αξιωματικού από το Ναγκασάκι σήμαινε ταυτόχρονα και εγκατάλειψη της συντρόφου του και, σύμφωνα με την Ιαπωνικό νόμο, η γυναίκα μπορούσε να αναζητήσει νέο «σύζυγο» αν το επιθυμούσε. Όλοι οι χαρακτήρες της όπερας φέρονται να το γνωρίζουν αυτό, όλοι εκτός από την Butterfly. Αυτή ακριβώς είναι η πηγή της σύγκρουσης στο έργο: η αληθινή αγάπη. Είναι η αγάπη και η αιώνια αφοσίωση της Butterfly σε κάποιον που αποδεικνύεται άπιστος που θα την οδηγήσει στο θάνατο. Αποτυχημένο Ξεκίνημα Θριαμβευτική Πορεία Η πρώτη παγκόσμια παράσταση της όπερας δόθηκε στη Σκάλα του Μιλάνου στις 17 Φεβρουαρίου 1904 και έτυχε αποδοκιμαστικής αποδοχής από ένα δυσαρεστημένο κοινό (μετά από οργανωμένη προσπάθεια αντίζηλών του Πουτσίνι). Παρά το γεγονός ότι για τον Πουτσίνι αυτό ήταν ένα τραυματικό γεγονός που δεν επουλώθηκε ποτέ,
4 λίγους μήνες αργότερα, στις 28 Μαΐου 1904 η όπερα έτυχε πραγματικού θριάμβου, δίνοντας στην όπερα «διεθνές διαβατήριο» που ανανεώνεται συνεχώς εδώ και δεκαετίες. Ρόλοι Είδη Φωνών Πίνκερτον Τενόρος Γκόρο Τενόρος Σουζούκι Μέτσο-Σοπράνο Σάρπλες Βαρύτονος Τσό-Τσό-Σαν (Butterfly) Σοπράνο Μπόντζο Μπάσος Πρίγκιπας Γιαμαντόρι Βαρύτονος Kate Πίνκερτον Mέτσο-Σοπράνο Σύνοψη της όπερας ανά πράξη Τόπος και χρόνος: Ναγκασάκι, στην αρχή του 20ού αιώνα ΠΡΩΤΗ ΠΡΑΞΗ Γιαπωνέζικο σπίτι με κήπο, πάνω σε ένα λόφο, θέα προς το λιμάνι του Ναγκασάκι. Γύρω στα 1900. Ο υποπλοίαρχος του ναυτικού των ΗΠΑ φαίνεται ικανοποιημένος από το σπίτι που του δείχνει ο «προξενητής» Γκόρο. Έχει πάρει την απόφασή του: θα αγοράσει το σπίτι, θα παντρευτεί τη γκέισα Τσο-Τσο-Σαν και θα ζήσει εκεί μαζί της μια ακόμη ερωτική περιπέτεια. Τυπικό κώλυμα δεν υπάρχει. Το συμβόλαιο για την απόκτηση του σπιτιού ισχύει για 999 χρόνια, έχει όμως το δικαίωμα να το ακυρώσει οποιονδήποτε μήνα θελήσει. Το ίδιο ελαστικό είναι στην Ιαπωνία και το συμβόλαιο γάμου, εξηγεί στον Σάρπλες, τον Πρόξενο της χώρας του, που έχει φτάσει στο μεταξύ. Ένας γιάνκης σαν και αυτόν μπορεί να γλεντάει τη ζωή του οπουδήποτε στον κόσμο αδιαφορώντας για τις συνέπειες (άρια). Αν αυτό που νιώθει για τη μικρή γκέισα που όλοι ονομάζουν Butterfly (πεταλούδα), είναι η αγάπη ή πρόκειται για ένα καπρίτσιο, δεν το ξέρει ακόμα. Ο Σάρπλες, που έχει καταλάβει ότι η Butterfly αγαπάει τον Πίνκερτον από τη συνομιλία μαζί της στο Προξενείο, προσπαθεί να συνεφέρει τον πλοίαρχο. Εκείνος αδιαφορεί. Σηκώνει το ποτήρι και πίνει για την ημέρα του αληθινού γάμου του με μια γνήσια Αμερικανίδα. Ακούγονται φωνές κοριτσιών να πλησιάζουν. Είναι οι φίλες της νύφης που συνοδεύουν τον ερχομό της. «είμαι το πιο χαρούμενο κορίτσι της Ιαπωνίας... όλου του κόσμου...ήρθα στο κάλεσμα αγάπης», τραγουδά η Butterfly (χορωδία και σόλο). Όσο προχωρούν οι προετοιμασίες της τελετής του γάμου, ο Πρόξενος συνομιλεί μαζί με την Butterfly. Ενώ στο μεταξύ έχουν καταφθάσει ο Αυτοκρατορικός Επίτροπος, ο Ληξίαρχος και οι συγγενείς, ο Πρόξενος θα δοκιμάσει και πάλι να αποτρέψει τον
5 Πίνκερτον. Αυτός όμως δε θα δώσει καμία σημασία, ακόμα και όταν η Butterfly του ανακοινώνει πως βαπτίστηκε κρυφά χριστιανή για να προσεύχεται στον δικό του Θεό (αριέτα). Μετά τη σύντομη διαδικασία της πράξης του γάμου, οι επίσημοι αποχωρούν. Οι ευχές και οι προπόσεις διακόπτονται από τον ερχομό του θείου της Butterfly βουδιστή ιερέα Μπόντζο που γεμάτος θυμό κατηγορεί την ανιψιά του ότι πρόδωσε την προγονική της πίστη. Συγγενείς και φίλοι φεύγουν έντρομοι και αγανακτισμένοι: η Butterfly τους απαρνήθηκε και την απαρνιούνται. Οι νιόπαντροι μένουν μόνοι - δύο Κόσμοι, τόσο διαφορετικοί, μιλούν για την αγάπη (ντουέτο). ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΡΑΞΗ Το εσωτερικό του σπιτιού. Έχουν περάσει τρία χρόνια από τη μέρα που ο Πίνκερτον έφυγε δίνοντας στην Butterfly την υπόσχεση πως γρήγορα θα γυρίσει. Τα χρήματα που της έδωσε έχουν σχεδόν τελειώσει. Η Σουζούκι, η πιστή της υπηρεσία, είναι απελπισμένη. Ο Γκόρο, σίγουρος και αυτός ότι ο Πίνκερτον την έχει εγκαταλείψει οριστικά, της φέρνει καινούργια προξενιά. Οι δικοί της την έχουν ξεχάσει. Και όμως η Butterfly περιμένει πάντα με την ίδια πίστη το γυρισμό του (άρια). Όταν ο Πρόξενος Σάρπλες την επισκέπτεται, προσπαθεί να της διαβάσει ένα γράμμα του Πίνκερτον και να της δώσει να καταλάβει πως δεν έχει να περιμένει τίποτα πλέον από το γάμο της. Εκείνη, ακλόνητη στην πίστη της και συνεπαρμένη στη σκέψη της επιστροφής του, παρερμηνεύει κάθε φράση του γράμματος. Ο Σάρπλες επανέρχεται: τι θα έκανε αν δεν γύριζε ο Πίνκερτον; Μήπως θα ήταν καλύτερα να παντρευτεί τον πρίγκιπα Γιαμαντόρι που της προξενεύει ο Γκόρο; Για εκείνη όμως δεν υπάρχει θέμα επιλογής. Παρουσιάζει στον Σάρπλες το τρίχρονο παιδί της και σαν να απευθύνεται σε αυτό καθορίζει με αποφασιστικότητα τη στάση της: καλύτερα ο θάνατος παρά να γυρίσει μαζί του στη ζωή της γκέισας (άρια). Αγανακτισμένη και απειλώντας με το σπαθί διώχνει τον Γκόρο που διαδίδει ότι ο πατέρας του παιδιού είναι άγνωστος. Καθώς ακούγεται η κανονιά που αναγγέλλει την είσοδο του βαποριού στο λιμάνι, η Butterfly στολίζει μαζί με τη Σουζούκι το σπίτι με λουλούδια για να υποδεχτεί τον αγαπημένο της (ντουέτο). Μάνα, γιος, και η πιστή Σουζούκι αγναντεύουν προς το λιμάνι περιμένοντας τον Πίνκερτον (μουσική της αναμονής). ΤΡΙΤΗ ΠΡΑΞΗ Το χάραμα της επόμενης μέρας βρίσκει την Butterfly στην ίδια πάντα θέση να περιμένει τον Πίνκερτον ενώ το παιδί και η Σουζούκι έχουν αποκοιμηθεί. «Θα έλθει, θα έλθει», επαναλαμβάνει γεμάτη πίστη.
6 Όταν ο Πίνκερτον και ο Πρόξενος φτάνουν, τους υποδέχεται μόνο η Σουζούκι. Ο Πίνκερτον ακούει τις αφηγήσεις της βλέποντας το στολισμένο σπίτι και τη φωτογραφία του. Τώρα αντιλαμβάνεται πως η Butterfly ποτέ δεν τον ξέχασε και περίμενε τον γυρισμό του. Ο Πρόξενος εξηγεί στην Σουζούκι πως η κυρία που περιμένει έξω είναι η γυναίκα του Πίνκερτον, και την αφήνουν να καταλάβει την πρόθεση τους να πάρουν το παιδί (τρίο): ο Πίνκερτον, με προτροπή του Σάρπλες, απομακρύνεται γεμάτος τύψεις (ντουέτο). Σε λίγο η Butterfly αντιλαμβάνεται όλη την αλήθεια και αφού παίρνει την απόφασή της στέλνει μήνυμα στον Πίνκερτον να έλθει ο ίδιος να πάρει το παιδί. Όταν οι ξένοι έχουν φύγει, η Butterfly δένει τα μάτια του παιδιού της και αυτοκτονεί με το ίδιο σπαθί που είχε κάνει χαρακίρι ο πατέρας της. Πάνω στο σπαθί είναι χαραγμένη η γραφή: «πεθαίνει έντιμα όποιος μπορεί να ζήσει τιμημένα».
7 Άρια Un bel di Ιταλικό Λιμπρέτο Un bel dì, vedremo levarsi un fil di fumo sull'estremo confin del mare. E poi la nave appare. Poi la nave bianca entra nel porto, romba il suo saluto. Vedi? È venuto! Io non gli scendo incontro. Io no. Mi metto là sul ciglio del colle e aspetto, e aspetto gran tempo e non mi pesa, la lunga attesa. E... uscito dalla folla cittadina un uomo, un picciol punto s'avvia per la collina. Chi sarà? chi sarà? E come sarà giunto che dirà? che dirà? Chiamerà Butterfly dalla lontana. Io senza dar risposta me ne starò nascosta un po' per celia e un po' per non morire al primo incontro, ed egli alquanto in pena chiamerà, chiamerà: Piccina mogliettina olezzo di verbena, i nomi che mi dava al suo venire. [to Suzuki] Tutto questo avverrà, te lo prometto. Tienti la tua paura, io con sicura fede l'aspetto. Ελληνική Μετάφραση Μια όμορφη μέρα θα διακρίνουμε ένα νήμα καπνού να σχηματίζεται στη θάλασσα μέσα στο μακρινό ορίζοντα. Και έπειτα, το πλοίο να εμφανίζεται. Κατόπιν το άσπρο σκάφος να εισέρχεται στο λιμάνι, βροντές με το πυροβόλο του. Βλέπετε; Τώρα έρχεται! Δεν πηγαίνω να τον συναντήσω. Όχι εγώ! Μένω επάνω στην άκρη του λόφου, και περιμένω εκεί και περιμένω για πολύ, αλλά δεν κουράζομαι ποτέ από τη μακροχρόνια αναμονή. Μέσα από την πολυπληθή πόλη, έρχεται ένα άτομο, ένα μικρό σημάδι σε απόσταση, που αναρριχιέται προς το λόφο. Μπορείτε να υποθέσετε ποιος είναι; Και όταν φτάνει στην κορυφή, Μπορείτε να υποθέσετε τι θα πει; Θα φωνάξει: Butterfly από μακριά. Εγώ, χωρίς ανταπόκριση, συγκρατιέμαι κρύβομαι ήσυχα λίγο να τον πειράξω, όσο να μην πεθάνω στην πρώτη συνάντηση μας και έπειτα, λίγο προβληματισμένα θα φωνάξει: «Αγαπητή μου μικρή σύζυγε, Αγαπητέ μου μικρέ ανθέ πορτοκαλιάς!» Τα ονόματα που χρησιμοποιούσε για να με φωνάζει όταν ήταν εδώ. [προς τη Suzuki] Όλα θα περάσουν όπως σας λέω. Θα διαλυθούν οι φόβοι σας, γιατί θα επιστρέψει, το ξέρω.
8 Ανάλυση της άριας Α Μέρος: Η άρια «Un bel di» επιβεβαιώνει την δεξιοτεχνία του Πουτσίνι. Το πρώτο μέρος ξεκινά στη Σολb μείζονα. Το τραγούδι συνοδεύεται από την ορχήστρα με απλή ενορχήστρωση με ξύλινα πνευστά και άρπα, ενώ σόλο βιολί χωρίς σορντίνα και έγχορδα με σορντίνα σε pp και ppp καθρεφτίζουν τις φωνητικές φράσεις με τις οποίες η Butterfly αρχίζει να δίνει την εικόνα της επιστροφής του αγαπημένου της. Όλα αυτά δίνουν ένα απλό αρμονικό υπόβαθρο με γλυκιά και ήρεμη μελωδία, χαρακτηριστικά στοιχεία ιταλικής όπερας. Β Μέρος: Με την εμφάνιση του πλοίου (poi la nave bianca, σ.231) τα έγχορδα, τα κόρνα και τα ξύλινα πνευστά αναλαμβάνουν την μελωδία, υπερθεματίζοντας τις κανονιές που σηματοδοτούν την είσοδο του πλοίου στο λιμάνι (αρχέτυπος συμβολισμός συνάντησης του αρσενικού με το θηλυκό στοιχείο). Καθώς η Butterfly αποφασίζει συνεσταλμένα να περιμένει τον αγαπημένο της στην κορυφή του λόφου παρά να τρέξει να τον συναντήσει στο λιμάνι, η υφή της ορχήστρας αραιώνει και η μελωδία πλέον δεν διπλασιάζεται. Παρόλα αυτά, η αψιδωτή μελωδία (οπτικοακουστική αναπαράσταση του λόφου) με ανιόντα και κατιόντα περάσματα (e aspetto gran tempo e non mi pesa, σ.233) μαρτυρούν τη χαρά αλλά και την αγωνία της ηρωίδας. Ο γρήγορος κτύπος της καρδιάς της υπερθεματίζεται με τη ρυθμική συγκοπή στα πνευστά, καθώς ξεχωρίζει τον Πίνκερτον μέσα από το πλήθος (e uscito dalla folla, σ.233), κλείνοντας στην V συγχορδία της Φα ελάσσονας (σ.234). Γ Μέρος: Στην ερώτηση της Butterfly αν έχουμε δει τον Πίνκερτον (chi sara?) 3 τρομπέτες με σορντίνα επιστρατεύονται για έκφραση της χαράς και του πόνου/αγωνίας όταν τον βλέπει, ενώ όταν εκείνος την καλεί (Butterfly σελ.235), ο Puccini χρησιμοποιεί δύο βιολιά και έγχορδα να την συνοδεύουν, όλα με σορντίνα. Δ Μέρος: Στη λέξη «morire» (σελ.235-36), η μελωδία επιστρέφει με το σύνολο των εγχόρδων να επαναφέρει το αρχικό μουσικό υλικό-θέμα από την Butterfly σε Σολb μείζονα, με το κόρνο και την τρομπέτα σε ένα στιγμιαίο ξέσπασμα που χάνεται καθώς ακούει τον Πίνκερτον να της φωνάζει χαϊδευτικά ονόματα. Η επιστροφή του αρχικού θέματος μαρτυρά τη μουσική ιδιοφυία του Πουτσίνι. Κατά τη διάρκεια της όπερας, η Butterfly ενθουσιάζεται μεν από την σκέψη για επιστροφή του αγαπημένου της, αλλά ταυτόχρονα είναι βαθιά προβληματισμένη για το σοβαρό ενδεχόμενο να μην επιστρέψει ποτέ. Είναι για αυτό το λόγο που στην επανεμφάνιση του αρχικού θέματος η συλλαβική προσέγγιση δεν υφίσταται πλέον, αλλά πολλές νότες και συλλαβές εμπλουτίζουν την προϋπάρχουσα μελωδία. Η συγκεκριμένη διάθεση φλυαρίας της Butterfly στην ουσία μαρτυρά
9 τον φόβο που την διακατέχει καθώς προσπαθεί να καλύψει την ανασφάλειά της και να προστατευθεί με λέξεις. E Μέρος: Αυτή η ανασφάλεια διακόπτεται προσωρινά στο τελευταίο μέρος της άριας όπου η ηρωίδα πείθει τον εαυτό της (ίσως και τη Suzuki) ότι «όλα αυτά θα συμβούν, σου υπόσχομαι. Κράτησε τους φόβους σου για εσένα, θα τον αναμένω με απερίγραπτη πίστη». Με αυτήν την επιστροφή στην πραγματικότητα, ο Πουτσίνι εξαπολύει την πλήρη δύναμη της ορχήστρας, που είναι η ακλόνητη δύναμη και πίστη της Butterfly («Tutto questo avverrà, te lo prometto», σελ.238). Η σχεδόν δεκαπέντε χρόνων γκέισα καλείται να επιβληθεί στον ογκώδη ήχο της ορχήστρας με μια φωνητική, δραματική και πνευματική ένταση που είναι η δύναμη αυτού του έργου. Μελωδική Ανάλυση του θέματος Από την πιο πάνω σχηματική παράσταση των φράσεων της μελωδίας φαίνεται καθαρά πως η κάθε φράση είναι χαμηλότερη από την προηγούμενή της. Η συνολική «καθίζηση» των φράσεων εκτίνεται περισσότερο από μια οκτάβα και δίνει έντονα την αίσθηση πως η μελωδία «βυθίζεται», προκαλώντας μια γενικότερη μελαγχολία μέσω της άριας. Ταυτόχρονα προδίδει την ψυχολογική διάθεση της Butterfly η οποία, παρά τους ευσεβείς της πόθους στην άρια, ενδόμυχα γνωρίζει και η ίδια πως οι ελπίδες για επιστροφή του αγαπημένου της είναι μηδαμινές έως ανύπαρκτες.
10 Σύγκρουση των ηρώων και τονικά κέντρα Στην όπερα Madama Butterfly υπάρχει σαφής ταύτιση των δύο πρωταγωνιστών με δύο τονικά κέντρα Σολ ύφεση και Λα μείζονα αναλόγως της τάσης τους για αποδοχής ή απόρριψης κάποιων καταστάσεων ή ηθικών αξιών. Συγκεκριμένα, στο ντουέτο του Πίνκερτον με την Butterfly που κλείνει την Πρώτη Πράξη, ο Αμερικάνος αξιωματικός στην τονικότητα της Λα εκφράζει τα όποια ζεστά αισθήματα έχει προς την Butterfly. Αντίθετα, στην τονικότητα της Λα η Butterfly μαρτυρά την απόρριψη των Θεών και της κουλτούρας της για χατίρι του Πίνκερτον. Έτσι η Λα Μείζονα καθίσταται ένα αρνητικό τονικό κέντρο για την Butterfly και ένα θετικό για τον Πίνκερτον. Αντίστροφα, η Σολ ύφεση μείζονα δημιουργεί το πεδίο για τον Πίνκερτον για να δικαιολογήσει την απόρριψη της Butterfly στο τρίο του με την Σουζούκι και τον Σάρπλες. Για την Butterfly όμως η Σολ ύφεση μείζονα είναι η τονικότητα με την οποία εκφράζει την θετικότητα, την επιβεβαίωση για τα αισθήματα της, την αποδοχή αλλά και την αισιοδοξία της. Η άρια «Un bel di» που είναι γραμμένη στην Σολ ύφεση μείζονα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της εν λόγω ταύτισης. Βλέπουμε λοιπόν πως η μουσική στην όπερα Madama Butterfly αποτελεί το πεδίο το οποίο όχι μόνο προσφέρει την δυνατότητα για τη σκιαγράφηση των δύο χαρακτήρων αλλά και τονίζει περισσότερο από κάθε άλλο μέσο τη μη συμβατότητα των ηθικών αξιών που προσδιορίζουν κάθε χαρακτήρα. Βιβλιογραφία Πουτσίνι. Η ζωή, το έργο, η εποχή του: Μαντάμ Μπαττερφλάυ. [ χ.ο. ] Εκδόσεις : Ζαχαρόπουλος Σ. Ι. Έτος Έκδοσης : 1988. Εθνική Λυρική Σκηνή 1992-1993, Πουτσίνι Butterfly, Σημειώσεις Προγράμματος. New York City Opera Project: Madama Butterfly: http://www.columbia.edu/itc/music/nyco/butterfly/index.html Analysis of Melodic Contour, Continuity, and Skeleton: http://jan.ucc.nau.edu/~krr2/mel_anal.html Atlas, A. Crossed Stars and Crossed Tonal Areas in Πουτσίνι s Madama Butterfly in 19 th Century Music, pp.186-196, 1999.