Υπάρχει η γενική εκτίμηση ότι το περιβάλλον του ευρώ κατέστησε τις ελληνικές επιχειρήσεις λιγότερο ανταγωνιστικές ή τουλάχιστον περισσότερο ευάλωτες στον ανταγωνισμό και, μάλιστα, χωρίς να υπάρχουν δυνατότητες για εθνικές πολιτικές, όπως παλαιότερα Είναι γεγονός ότι με την είσοδό μας στην ΟΝΕ, ξεκίνησε μια περίοδος αυξημένου ανταγωνισμού, αλλά και περισσότερων ευκαιριών για τις ελληνικές επιχειρήσεις. Το ενιαίο νόμισμα διευκολύνει τις διασυνοριακές πληρωμές, αυξάνει τη διαφάνεια στις τιμές και ενοποιεί ακόμα περισσότερο τις αγορές στην Ευρωζώνη. Οι επιχειρήσεις αποκτούν μια μεγάλη αγορά 300 εκατομμυρίων πολιτών, αλλά και οι καταναλωτές μπορούν και επιλέγουν πιο εύκολα προϊόντα προέλευσης απ όλη την Ευρωζώνη. Οι υγιείς επιχειρήσεις δεν έχουν να φοβηθούν αυτόν τον ανταγωνισμό. Όσες επιχειρήσεις, όμως, στο παρελθόν κρύβονταν πίσω από εγχώριες ολιγοπωλιακές καταστάσεις για να αποκομίσουν κέρδη, παραμελώντας την ανταγωνιστικότητά τους, είναι σήμερα περισσότερο ευάλωτες. Θα αναγκαστούν να αλλάξουν στρατηγική, να γίνουν πιο ανταγωνιστικές για να επιβιώσουν, γεγονός που σε τελική ανάλυση ωφελεί τον Έλληνα πολίτη. Από την άλλη πλευρά, όμως, η είσοδός μας στην ΟΝΕ δεν σηματοδοτεί και μια ξαφνική απώλεια εργαλείων εθνικής πολιτικής υπέρ της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας μας. Στην πράξη, τέτοια εργαλεία δεν είχαμε ούτε πριν την είσοδό μας στην ΟΝΕ. Αποτελεί, επομένως, πλάνη ο ισχυρισμός ότι χάνουμε εργαλεία υπέρ της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας. 1
Πώς δεν είχαμε εργαλεία εθνικής πολιτικής; Ποια είναι αυτή η πλάνη; Πρώτον, η ελευθερία στην κίνηση αγαθών & υπηρεσιών, ανθρώπινου δυναμικού και κεφαλαίων υπήρχε και πριν την ΟΝΕ. Επομένως, οι παραδοσιακές πολιτικές εμποδίων στις εισαγωγές και επιδοτήσεων των εξαγωγών με σκοπό την ενίσχυση των εγχώριων επιχειρήσεων, είχαν ήδη σταδιακά ατονήσει ή καταργηθεί σε όλη την Ευρώπη. Δεν καταργήθηκαν την 1 η Ιανουαρίου 2000, όταν μπήκαμε στην Ευρωζώνη. Δεύτερον, η συναλλαγματική ισοτιμία ποτέ στην πράξη δεν αποτέλεσε αποτελεσματικό εργαλείο αύξησης της ανταγωνιστικότητας. Όπως ανέφερα προηγουμένως, οι δύο υποτιμήσεις της δραχμής που έγιναν στο παρελθόν δεν άλλαξαν την πορεία του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, δεν επέδρασαν δηλαδή στην ανταγωνιστικότητα. Ήταν ένα μέτρο με προσωρινές μόνον ωφέλειες. Αντίθετα, η υποτίμηση συνέβαλε ουσιαστικά στην άνοδο του πληθωρισμού και μάλιστα για μακρό χρονικό διάστημα αφού επιδρούσε αρνητικά στην πληθωριστική ψυχολογία. Την αρνητική συσχέτιση μεταξύ συναλλαγματικής ισοτιμίας και πληθωρισμού εκμεταλλεύτηκε, άλλωστε, και η Τράπεζα της Ελλάδος στη δεκαετία του 1990 για να μειώσει τον πληθωρισμό, ακολουθώντας μια πολιτική «σκληρής δραχμής». 2
Προσωπικά, θα προτιμούσα να μηνπρέπει, λοιπόν να ξεφύγουμε από τον όρο «ανταγωνιστικότητα». Αυτή η περιγραφή απηχεί μια απαρχαιωμένη αντίληψη για την ανταγωνιστικότητα. Επικράτησε για πολλά χρόνια και γι αυτό είναι βαθιά ριζωμένη, αλλά δεν παύει να είναι λανθασμένη πού είναι το λάθος Το λάθος βρίσκεται στην υποκείμενη παραδοχή ότι η αύξηση της ανταγωνιστικότητας μιας χώρας ή μιας επιχείρησης βρίσκεται σε ευθεία αναλογία με τη μείωση της ανταγωνιστικότητας μιας άλλης. Με αυτή την παραδοχή σχεδιάζονταν πολιτικές όπως η παρεμπόδιση των εισαγωγών, η επιδότηση της εξαγωγικής δραστηριότητας, η συμπίεση των αποδοχών ως συντελεστή του κόστους παραγωγής και η υποτίμηση του εγχώριου νομίσματος Ακριβώς. Ολες οι μέθοδοι που είτε δεν έχουμε τη δυνατότητα, είτε δεν ασκούμε. Και σωστά. Γιατί δεν αντιμετωπίζουν την ουσία του προβλήματος. Είναι, τρόπον τινα, «ασπιρίνες». Και στην πραγματικότητα δεν θεραπεύουν την έλλειψη ανταγωνιστικότητας, αλλά ουσιαστικά την αποκαλύπτουν. Η άσκησή τους δεν κάνει άλλο παρά να καταδείξει την έλλειψη ανταγωνιστικότητας. Γιατί η παραγωγική και εξαγωγική δραστηριότητα δεν είναι αυτοσκοπός ο πραγματικός στόχος μιας χώρας είναι να έχουν οι πολίτες της υψηλούς μισθούς και υψηλό επίπεδο διαβίωσης. Αν δεν το επιτυγχάνει, μικρή σημασία έχει ο όγκος των εξαγωγών της, επομένως δεν θα είχαν νόημα μέτρα που θα τον αύξαναν μεν αλλά θα ακύρωναν την τελική στόχευση. Σήμερα, όμως, δεν υπάρχει καν η δυνατότητα άσκησης συναλλαγματικής και νομισματικής πολιτικής στην πράξη δεν υπάρχει η δυνατότητα να γίνει μια υποτίμηση, εάν τα 3
ελληνικά προϊόντα είναι υπερβολικά ακριβά για τις διεθνείς αγορές.. * * * Ο κ. Χαρδούβελης ακούει μάλλον με σκεπτικισμό το επιχείρημα ότι την ώρα που οι εκπρόσωποι της παραγωγής, όπως ο ΣΕΒ, ζητούν κίνητρα, όπως φορολογικές ελαφρύνσεις, για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας, το παράδειγμα της Γερμανίας δείχνει πως η μείωση της φορολογίας των επιχειρήσεων δεν μεταφράζεται αναγκαστικά σε αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης (αντίθετα: η Γερμανία παρά τα μέτρα της κυβέρνησης Σρέντερ είναι η ευρωπαϊκή χώρα με το μεγαλύτερο πρόβλημα ανάπτυξης σήμερα). Η απάντησή του αναφέρεται στη διαφοροποίηση της έννοιας της ανταγωνιστικότητας σε συνάρτηση με το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας. Σε μια πρώτη κατηγορία ανήκουν οι χώρες όπου το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα συνδέεται άμεσα με τους πρωτογενείς συντελεστές της παραγωγής (το εργατικό δυναμικό και τους φυσικούς πόρους), επομένως η ένταση της εργασίας και το φθηνό κόστος των προϊόντων είναι οι κύριοι παράγοντες, σε ένα μοντέλο ιδιαίτερα ευάλωτο σε αρνητικές συγκυρίες, όπως μια διεθνής ύφεση ή μια επίθεση στο νόμισμα της χώρας. Αντίθετα, στις χώρες όπου η ανταγωνιστικότητα συνδέεται κυρίως με την τεχνολογία και τις καινοτομίες παράγονται προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας από επιχειρήσεις με παγκόσμια εμβέλεια και προσανατολισμό, με ισχυρή δυνατότητα αντίστασης στις διεθνείς αναταράξεις. Η Ελλάδα, λέει ο κ. Χαρδούβελης, ανήκει σε μια τρίτη, ενδιάμεση, κατηγορία. Εδώ το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα συναρτάται με επενδύσεις στις υποδομές, τη βελτίωση και παγίωση του θεσμικού 4
πλαισίου, καθώς και τον εκσυγχρονισμό των μεθόδων παραγωγής. Η έμφαση δίνεται στην αποτελεσματικότερη παραγωγή τυπικών προϊόντων και υπηρεσιών, ταυτόχρονα με το άνοιγμα σε πεδία παραγωγής μεγαλύτερης εξειδίκευσης. Ποια είναι αυτά τα πεδία; Αναφέρομαι κυρίως στο χώρο της τεχνολογίας. Η ανάπτυξή της γίνεται μέσω αδειών και ξένων επενδύσεων, ιδίως με τη μορφή κοινών επιχειρηματικών πρωτοβουλιών, ενώ υπάρχει και ικανότητα βελτίωσης της τεχνολογίας. Και πώς θα υποστηριχθεί η μετάβαση της ελληνικής οικονομίας στο πρώτο επίπεδο της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας; Επισήμανα ήδη ότι η τεχνολογία έχει κεντρικό ρόλο. Γι αυτό και εκεί δίνεται η έμφαση στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητας σε τέσσερις βασικούς άξονες: εφαρμογή νέων τεχνολογιών και καινοτομιών, αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού, δηλαδή της ποιότητας της εκπαίδευσης, δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης και, επίσης, βελτίωση των υποδομών και του επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Σχέδια, πρέπει να σας επισημάνω, που ακούγονται πάντως ακριβά Το ΕΠΑΝ είναι ένα μεγάλο πρόγραμμα που εξελίσσεται ήδη από το 2000 και εκτείνεται σε βάθος χρόνου έως το 2006. Και είναι ένα μεγάλο πρόγραμμα σε εύρος πόρων: 6,4 δισεκατομμύρια ευρώ συνολικά, από τα οποία τα 4,4 δις διατίθενται για την ενίσχυση ιδιωτικών επιχειρήσεων, ιδίως μικρομεσαίων, και 2 δις σε έργα υποδομής. Από πού προέρχονται οι πόροι; 5
Στους πόρους του ΕΠΑΝ συμβάλλουν το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, το ελληνικό Δημόσιο και οι ιδιωτικές επιχειρήσεις της χώρας. Συνηθίζεται να υπάρχουν διαθέσιμοι πόροι και ταυτόχρονα διαμαρτυρίες για ελλιπή αξιοποίησή τους Δεν θα συμφωνήσω. Το ΕΠΑΝ έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο, αρκεί μόνον να σημειώσω ότι μέχρι το τέλος του προηγούμενου μήνα (τα στοιχεία όπως βλέπετε είναι πολύ πρόσφατα) έχει ενεργοποιηθεί το 62% του συνολικού προϋπολογισμού. Επιτρέψτε μου να επιμείνω: διάθεση δεν σημαίνει αναγκαστικά και αξιοποίηση. Συγκρατήστε μερικούς αριθμούς που δείχνουν όχι μόνο την απορρόφηση των πόρων αλλά και την κατεύθυνσή τους, τη διάθεση σε συγκεκριμένες δράσεις, με εστίαση σε τομείς που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Πρώτον, οι δράσεις νεανικής επιχειρηματικότητας, με έμφαση δηλαδή στη δυνατότητα νέων ανθρώπων να βρουν στήριξη στην έναρξη της επαγγελματικής τους δραστηριοποίηση στο χώρο των επιχειρήσεων. Εχουν χρηματοδοτηθεί 371 επιχειρήσεις συνολικά με 29,3 εκατομμύρια ευρώ. Ένα δεύτερο σημαντικό σκέλος αφορά τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειες, με συνολικό προϋπολογισμό 736,5 εκατομμυρίων ευρώ σε 193 επιχειρήσεις. Και κρατώ για το τέλος ένα πρόγραμμα που δίνει έμφαση σε αυτό που πολλοί θεωρούν ότι είναι το πιο αδύνατο σημείο της εικόνας των ελληνικών προϊόντων και επιχειρήσεων, την ποιότητα. Το πρόγραμμα «πιστοποιηθείτε» έχει προϋπολογισμό 113 εκατομμυρίων ευρώ και χρηματοδοτεί 634 επιχειρήσεις. Σεβαστός απολογισμός. 6
Το πρόγραμμα, όπως είπατε, έχει ξεκινήσει εδώ και δυόμισυ χρόνια. Γιατί υπάρχουν ενδείξεις για πτώση της συνολικής ανταγωνιστικότητας της Ελλάδας σε διεθνείς κατατάξεις; Η ανταγωνιστικότητα δεν είναι ένα μέγεθος μετρήσιμο με απόλυτο αριθμητικό τρόπο. Θα πρέπει, λοιπόν, κανείς να δει τον τρόπο με τον οποίο καταρτίζονται αυτοί οι δείκτες και αναφέρομαι στους δείκτες GCI και CCI, που δημοσιοποιεί και χρησιμοποιεί και το World Economic Forum. Θέλω να σημειώσω δύο πράγματα. Πρώτον, ότι η πτώση, στην οποία αναφερθήκατε, είναι σχετικά μικρή, κατά λίγες θέσεις σε ένα μακρύ κατάλογο 75 χωρών, με πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά μεταξύ τους. Δεύτερον, και σημαντικότερο, αξίζει να σημειωθεί η απόκλιση ανάμεσα στα στοιχεία και την εντύπωση των ανθρώπων γι αυτά, που είναι οι δύο παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν την κατάταξη. Πού βρίσκεται η απόκλιση; Ο δείκτης συνολικής ανταγωνιστικότητας GCI, για παράδειγμα, συνυπολογίζει στατιστικά στοιχεία και στοιχεία που αποτυπώνουν γνώμες επιχειρηματιών ή παραγόντων της παραγωγικής δραστηριότητας ως συντελεστή του επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Αν τα δείτε χωριστά, θα διαπιστώσετε ότι τα καθαρά αριθμητικά στοιχεία, εκεί όπου δεν υπεισέρχεται κανένα υποκειμενικό στοιχείο, φέρνουν την Ελλάδα σε καλύτερη κατάταξη από ό,τι στον τελικό πίνακα. Στο μακροοικονομικό περιβάλλον, π.χ., βρίσκεται στην 32 η θέση, ενώ η τελική κατάταξη στην 36 η επηρεάζεται από τα στοιχεία που προέρχονται από απαντήσεις σε ερωτηματολόγια και αφορούν για παράδειγμα την αίσθηση των παραγόντων της οικονομίας για τη σχέση τους με το δημόσιο ή άλλους θεσμικούς παράγοντες. * * * 7
Αν εργαλεία νομισματικής πολιτικής δεν υπάρχουν πια ως δυνατότητα και εάν, επίσης, η μείωση της φορολογίας (με όλες τις άλλες παρενέργειες που θα είχε, π.χ. στα δημόσια έσοδα, και αφήνοντας κατά μέρος το επίσης σημαντικό πολιτικό κόστος) δεν κρίνεται αποτελεσματική, τότε προς τα πού θα μπορούσε να στραφεί κανείς για ένα άμεσο αποτέλεσμα στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας; Σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, η απάντηση είναι προφανώς στην εκπαίδευση, σε βραχυπρόθεσμο η συζήτηση φτάνει αναγκαστικά στο ζήτημα των αλλαγών στις εργασιακές σχέσεις και, συνολικότερα, στο πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς εργασίας. Υπάρχει, βέβαια, ένα πρακτικό ζήτημα. Το θεσμικό περίγραμμα της αγοράς εργασίας σε μία χώρα δεν μπορεί να αλλάζει συχνά και ο «νόμος Γιαννίτση», όπως πολιτογραφήθηκε, βρίσκεται σε ισχύ μόλις ένα χρόνο. Πρέπει, λοιπόν, να τεθεί ζήτημα αναθεώρησής του και σε ποια κατεύθυνση; Πρέπει να ανοίξει θέμα ευελιξίας; «Εχουμε δει από λάθος σκοπιά το θέμα της ευελιξίας», εκτιμά ο κ. Χαρδούβελης. «Το ζήτημα», λέει, «δεν είναι να δοθεί η δυνατότητα στις επιχειρήσεις να προχωρούν ευκολότερα σε αναδιάταξη του εργατικού τους δυναμικού, ή να κάνουν απολύσεις. Η ευελιξία πρέπει να αφορά κυρίως τις δυνατότητες του εργαζομένου και μάλιστα των εργαζομένων που μπαίνουν τώρα ή θα μπουν στην αγορά εργασίας. Να μπορούν, για παράδειγμα, να μεταφέρουν εύκολα τα ασφαλιστικά τους δικαιώματα, ή να γνωρίζουν πως στις νέες μορφές απασχόλησης (π.χ. τηλεεργασία) θα έχουν και ασφαλιστική και συνταξιοδοτική κάλυψη. Αυτός είναι ο τρόπος να ανοίξουμε την αγορά εργασίας σε νέους ανθρώπους και σε τομείς απασχόλησης που ενδιαφέρουν ιδιαίτερα μια χώρα όπως η 8
Ελλάδα και επηρεάζουν εντονότερα την αύξηση της ανταγωνιστικότητας. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Θα ήθελα οπωσδήποτε απάντηση σε τρεις ακόμη ερωτήσεις: Α. Εάν η συζήτηση στην Ευρώπη για χαλάρωση του Συμφώνου Σταθερότητας δίνει ευκαιρίες για πιο ευέλικτες πολιτικές αύξησης της ανταγωνιστικότητας και ποιες Β. Εάν η χρηματιστηριακή κρίση επηρεάζει την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών επιχειρήσεων και τι θα πρέπει οι ίδιες να κάνουν για την αύξησή της Γ. Ποια άλλα, πλην του ΕΠΑΝ, μέτρα εξετάζει η κυβέρνηση, ή τουλάχιστον σε ποιες γενικές κατευθύνσεις (ιδιαίτερα χρήσιμη θα ήταν αναφορά σε συγκεκριμένα μέτρα). Οι απαντήσεις σε αυτές τις τρεις θα ενταχθούν αυτολεξεί στο κείμενο της συνέντευξης. 9