Κ. Ζαμαρία, Φ. Σαφλαγιούρα, Δ. Χριστόπουλος Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Λυκείου, τ. Α Ποίηση, σσ.373-381, Αθήνα 2002, Ρώσση ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ Η ΑΠΟΚΡΙΑ Α Ν Α Λ Υ Σ Η Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο Υ 1. Γραμματολογικά: Το ποίημα αυτό είναι το προτελευταίο της τρίτης ποιητικής συλλογής του Σαχτούρη Με το πρόσωπο στον τοίχο, η οποία κυκλοφόρησε το 1952 σημειώνοντας το πρώτο βήμα της κατεξοχήν προσωπικής του ποίησης και αποτελώντας την αρχή της δεύτερης φάσης της. Η συλλογή περιλαμβάνει ποιήματα της πενταετίας: 1948-1952, τα οποία είναι φορείς της φρίκης του εμφυλίου πολέμου και αποστάγματα εμπειριών από τη στρατιωτική του θητεία. Ο ίδιος εξομολογείται: «Υπηρέτησα το 1949 με 1951 - αμέσως μετά την κρίσιμη φάση του εμφυλίου». Για τον τίτλο της συλλογής ο Αλ. Αργυρίου σημειώνει: «Η φράση υποδηλώνει αίσθημα τιμωρημένου παιδιού», ενώ ο Γ. Δάλλας αναφέρει πως «σημαίνει αδιέξοδη κατάσταση από εξωτερική βία, αλλά και προσωπική αποδοχή: θυμίζει ίσως στάση εκτελέσεων ή, πειστικότερα, αποστροφής στη φρίκη». Το θέμα του ποιήματος (όπως και της συλλογής) κυμαίνεται ανάμεσα στις εμπειρίες του ποιητή και στα ποιητικά είδωλα τους. Το ποίημα, δηλαδή, κινείται ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες. 2. Ο τίτλος: Μια πρώτη σημασιοδότηση του θέματος γίνεται με τον τίτλο Η Αποκριά. Σε ένα πρώτο επίπεδο, στο κυριολεκτικό, ο τίτλος παραπέμπει στη διονυσιακή ατμόσφαιρα της γιορτής της Αποκριάς: ξεφάντωμα, φυγή από τα προβλήματα της καθημερινότητας, μασκάρεμα, μεταμφίεση. Το δεύτερο επίπεδο, το μεταφορικό, προβάλλει μετά την ανάγνωση ολόκληρου του ποιήματος και μόνο τότε αναδεικνύεται η διπλή διάσταση του θέματος που είναι: α) η πραγματική αποκριά και β) η ποιητική αποκριά. Αλλά γιατί ο ποιητής διάλεξε ειδικά τη γιορτή της Αποκριάς; Μια απάντηση είναι ότι όσα συμβαίνουν στο ποίημα έχουν έναν πραγματικό κι έναν αντίθετο του πραγματικού, ένα μεταμφιεσμένο χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει πως ο Σαχτούρης δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο μασκάρεμα, στοιχείο που θα βοηθήσει στην προσέγγιση του ποιήματος. 1 3. Αφόρμηση - Ποιητική Πρόθεση: Βρισκόμαστε σε μια από τις απόκριες των χρόνων 1950-1. Η Ελλάδα έχει πρόσφατα βγει από την οδύνη του εμφυλίου. Η ζωή μοιάζει να αποκτά ξανά τους κανονικούς της ρυθμούς, οι άνθρωποι με τη γιορτή της αποκριάς ζητούν να αφεθούν στην ανέμελη χαρά, να παραδοθούν στο ξέφρενο γλέντι. Ο ποιητής, όμως, υποψιασμένος, με τις ευαίσθητες κεραίες του, βλέπει πίσω από τη μάσκα της ευφορίας μια αποκριά μίσους και αποσύνθεσης. Δεν αποδέχεται την ευδαιμονιστική φύση της που καλύπτει έναν κατακρεουργημένο, σακατεμένο κόσμο. Ο διονυσιακός χαρακτήρας της αποκριάς πυροδοτεί την ποιητική 1 Νόρα Αναγνωστάκη, 1980, Μαγικές Εικόνες, Νεφέλη, σ..37: «Η κατάλυση κάθε εορταστικού χαρακτήρα σ' ότι ο άνθρωπος συνήθιζε να πιστεύει σαν αποκορύφωση της ανέμελης χαράς: τη γιορτή της αποκριάς. Σ' αυτή τη γιορτή όλοι μεταμφιέζονται. Ο Σαχτούρης μεταμφιέζει αυτή την ίδια τη γιορτή από εορταστική σε επικήδεια». 373
πράξη. Γι αυτό στην πραγματικότητα της αποκριάς εμπλέκεται μια άλλη πραγματικότητα, αυτή του ποιητή, μια ματωμένη, φρικιαστική, δίχως ίχνος ωραιοποίησης αποκριά. 4. Αφηγητής και Οπτική Γωνία: Το αντικείμενο της αφήγησης αποσυμπλέκεται πλήρως από τον αφηγητή. Ο αφηγητής, για να αποφύγει την προσωπική του μέθεξη και την αντίστοιχη συναισθηματική του εμπλοκή, βάζει το θέμα απέναντι του και το αφηγείται. Το αφηγείται όπως το παρατηρεί η φαντασία του: μετωπικά. Έτσι, ο μύθος της αφήγησης, ενώ δε χάνει σε ένταση και παραστατικότητα, κερδίζει σε αντικειμενικότητα και καθαρή περιγραφή. 5. Διάρθρωση - Ενότητες: Η υπερρεαλιστική γραφή και η διπλή διάσταση στη θεματική του ποιήματος δεν επιτρέπουν μια παραδοσιακή αντιμετώπιση όσον αφορά τη σύνθεση του ποιητικού υλικού. Εντούτοις, το ποίημα δε στερείται αφηγηματικών ενοτήτων. Η ίδια η ποιητική σύνθεση παρουσιάζει τους δικούς της κανόνες που την καθιστούν μια σύνθεση διπολική. Δεν μένει παρά να τους ανιχνεύσουμε: Εξωτερικά το ποίημα αποτελείται από τις τρεις στροφές: η πρώτη έχει δεκατρείς (13) στίχους, η δεύτερη πέντε (5) και η τρίτη δύο (2). Το υλικό δομείται σε δύο αφηγηματικές ενότητες: η πρώτη εκτείνεται μεταξύ των ορίων μιας αστικής συνοικίας και του ουρανού (στ. 1-13). Τα γεγονότα - επεισόδια διαδραματίζονται κατά τη διάρκεια μιας αποκριάτικης ημέρας. Η δεύτερη ενότητα εκτείνεται αντιστρόφως μεταξύ ουρανού και γης (αλλά και θάλασσας). Το επεισόδιο της λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια της (αποκριάτικης) νύχτας, (στ. 14-20 ). Η πρώτη είναι αυτή που συγκρατεί το βάρος της αφήγησης, η δεύτερη είναι το συμπλήρωμα της: μια μυθιστορηματική προέκταση του θέματος. 6. Η διάρθρωση των εικόνων: Στο ποίημα έχουμε έξι διαδοχικές εικόνες, οι οποίες διαρθρώνονται ως εξής: Πρώτη: στ. 3-4 κύριο στοιχείο το γαϊδουράκι. Δεύτερη: στ. 5-7 κύριο στοιχείο τα πεθαμένα παιδιά. Τρίτη: στ. 8-9 κύριο στοιχείο ο γυάλινος χαρτοπόλεμος. Τέταρτη: στ. 10-11 κύριο στοιχείο μια γυναίκα γονατισμένη. Πέμπτη: στ. 12-13 κύριο στοιχείο οι στρατιώτες. Έκτη: στ. 14-18 κύριο στοιχείο το φεγγάρι. Παρατηρούμε πως η συγκεκριμένη διάρθρωση με τη διαδοχή των εικόνων δίνει μια προοπτική στην εξέλιξη της δράσης συνακόλουθα, με τα εξελισσόμενα επεισόδια συνάπτεται και η παράλληλη ανάπτυξη του χώρου και του χρόνου δράσης: «του χώρου που διαπλατύνεται, από τη συνοικία μιας γιορτής (στ. 3) και τις υπονοούμενες πλατείες ή τους λόφους των παιδιών με τους χαρταετούς (στ. 6), στα χειμαζόμενα τοπία του χιονιού (στ. 7) και τα περάσματα στο βάθος του αφηγηματικού χώρου των στρατιωτών (στ. 12) και ως πέρα στο λιμάνι και στη θάλασσα (στ. 17). Παρόμοια κλιμακώνεται και ο χρόνος σε όλη τη διάρκεια μιας χιονισμένης μέρας (Φεβρουάριος, ο μήνας της Αποκριάς, στ. 3-13) έως τη νύχτα την ανέφελη με το φεγγάρι (στ. 14)». 2 7. Η κίνηση της αφήγησης: Η κίνηση της αφήγησης είναι αμφίδρομη. Πραγματικά, η αφήγηση ανοίγει με μια κίνηση από κάτω προς τα πάνω (από τη γη προς την περιοχή του ουρανού, στ. 3-5) και κλείνει με μια κίνηση αντίστροφη από πάνω προς τα κάτω (από την περιοχή του ουρανού προς τη γη, στ. 14-18). Η αμφίδρομη αυτή κίνηση συνδηλώνεται ρητά και άμεσα με ένα από τα κεντρικά επεισόδια του μύθου: πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό κατέβαιναν μια στιγμή να πάρουν τους αετούς τους που τους είχαν ξεχάσει 2 Γιάννη Δάλλα, 1988, «Ο Μηχανισμός της Φαντασίας στην Ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», Σύγχρονη Εκπαίδευση 43, σ. 84. 2
και υποδηλώνεται έμμεσα και στην επόμενη εικόνα: μια γυναίκα γονατισμένη ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή (σα να προσβλέπει η γυναίκα στην περιοχή του ουρανού). 8. Η κύκλια σύνθεση: Ταυτόχρονα, η κίνηση της αφήγησης είναι και κυκλική με την επανάληψη των δύο πρώτων στίχων στο τέλος του ποιήματος επισφραγίζεται και εξωτερικά από τον ποιητή μια τεχνική ποιητική πανάρχαια: η κύκλια σύνθεση. Αλλά ας δούμε ποια είναι η λειτουργία των στίχων αυτών στο ποίημα: Οι δύο πρώτοι στίχοι συνιστούν ένα είδος εισαγωγής στο ποίημα, αποκαλύπτοντας τη διπλή διάσταση της θεματικής του. Ο ποιητής μάς προειδοποιεί: Μακριά σ' έναν άλλο κόσμο γίνηκε αυτή η αποκριά. Ποια είναι αυτή η αποκριά και γιατί γίνηκε μακριά σ έναν άλλο κόσμο; Η δεικτική αντωνυμία λέγεται με έμφαση και πιο πολύ με αντιδιαστολή: αυτή εδώ και όχι άλλη, η συγκεκριμένη, η επίκαιρα και ιστορικά προσδιορισμένη αποκριά. Επίκαιρα, γιατί τη γνωρίζουμε ως έθιμο, ιστορικά γιατί αναφέρεται σε μια μετεμφυλιακή αποκριά των χρόνων 1950-51. Ταυτόχρονα, με το επίρρημα μακριά και την αόριστη αντωνυμία άλλο απομακρύνεται από τη γνώριμη και συγκεκριμένη πραγματικότητα, αλλοτριώνεται ως θέμα από την κοσμική πηγή του. Ο ποιητής, δηλαδή, μας προειδοποιεί ότι οι εικόνες που θα ακολουθήσουν κυμαίνονται σε δύο πραγματικότητες, μιας πραγματικής αποκριάς και του ποιητικού της ειδώλου. Έτσι, οι δύο πρώτοι στίχοι λειτουργούν ως δείκτες και συγχρόνως ως προάγγελοι μιας είδησης και του μηνύματος της. Από είδηση πεζής ζωής γίνεται μήνυμα και μύθος της ποιητικής αφήγησης. «Οι δύο τελευταίοι στίχοι από κάποια τυπογραφική απόσταση ανατροφοδοτούν την αφετηρία του ποιήματος. Από τη θέση του τελειωμένου ποιήματος, περισσότερο βέβαιοι, σφραγίζουν τον άκοσμο κόσμο του, περιφρουρούν τη μοναξιά του. Με το τέλος του ποιήματος νιώθουμε πως ο ποιητής κατόρθωσε να μετατρέψει τον τρόμο που κουβαλά σε ρυθμό». 3 9. Οι δύο πραγματικότητες - Μια σύνθεση διπολική: Οι έξι εικόνες - επεισόδια του ποιήματος κυμαίνονται σε δύο πραγματικότητες, αυτή που ορίζεται από την καθημερινότητα, την ιστορία, τη λογική και αυτή που ορίζεται από τη φαντασία, το ποιητικό είδωλο, το παράλογο. Έτσι, έχουμε από τη μια: Ια) Πραγματική Αποκριά το γαϊδουράκι γύριζε στους δρόμους παιδιά με τους (χαρτ)αετούς τους έπεφτε χιόνι - χαρτοπόλεμος το αποκριάτικο φεγγάρι Ιβ) Ιστορικά προσδιορισμένη Αποκριά έρημοι δρόμοι πεθαμένα παιδιά γυναίκα γονατισμένη φάλαγγες στρατιώτες Στην πραγματικότητα της αποκριάς με τα συστατικά της (γαϊδουράκι, παιδιά με χαρταετούς, χαρτοπόλεμος) προστίθενται άλλα στοιχεία της πραγματικότητας κι όχι ποιητικά είδωλα (έρημοι δρόμοι, γυναίκα, στρατιώτες) που έχουν ως αφετηρία τις εμπειρίες του ποιητή. Είναι, λοιπόν, μια, σφραγισμένη από τις μνήμες του εμφυλίου, πολεμική αποκριά. Και μολαταύτα είναι μεταποιημένη, ένα ποιητικό είδωλο, σα να συμβαίνει μακριά σ έν' άλλο κόσμο: 3 Γιάννη Μόνιου, 1985, [Μίλτου Σαχτούρη: «Η Αποκριά»], Νέα Παιδεία 36, σ. 134. 3
II. Ποιητικό είδωλο της Αποκριάς (παράλογο) δεν ανέπνεε κανείς πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν... στον ουρανό / κατέβαιναν... γυάλινος χαρτοπόλεμος μάτωνε τις καρδιές μια γυναίκα... ανάστρεφε τα μάτια της... στρατιώτες... με παγωμένα δόντια το φεγγάρι.. γεμάτο μίσος... μαχαιρωμένο Διαμορφώνεται τελικά μιαν άλλη αποκριά, στον κόσμο της ποίησης, με την προσθήκη λέξεων ή φράσεων στις εικόνες της πραγματικής αποκριάς: «το γαϊδουράκι γύριζε στους έρημους δρόμους / όπου δεν ανέπνεε κανείς», «τα πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό / κατέβαιναν μια στιγμή να πάρουν τους αετούς τους / που τους είχαν ξεχάσει», «έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος / μάτωνε τις καρδιές», «μια γυναίκα γονατισμένη / ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή», «μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν δυο / εν δυο με παγωμένα δόντια» / «Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι / αποκριάτικο / γεμάτο μίσος / το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα / μαχαιρωμένο». Μια παράλογη εποχή αναπαρασταίνεται με ανάλογους τρόπους. «Η νεοϋπερρεαλιστική σύλληψη προσφέρεται γι' αυτή την αναπαράσταση παρέχοντας τους ειδικούς καθρέφτες της». 4 10. Εκφραστικοί τρόποι: S Οι εικόνες Εικόνες - ζωγραφιές, ευδιάκριτες η μία από την άλλη, αυτόνομες, εικόνες εξπρεσιονιστικές, όπου το ρεαλιστικό συνυπάρχει με το φανταστικό, όπου τα όρια τα φυσικά, τα λογικά, ακόμα και τα ηθικά καταργούνται (το γαϊδουράκι γυρίζει στους έρημους δρόμους σε ένα τοπίο θανάτου, τα παιδιά ανεβοκατεβαίνουν στον ουρανό, το φεγγάρι μαχαιρωμένο το πετούν στη θάλασσα). Ταυτόχρονα η διαδοχή των εικόνων θυμίζει κινηματογραφική τεχνική. Η ιστορία του ποιήματος δίνεται με περιγραφικά κινούμενες παραστάσεις. «Και καθώς υπάρχει ελεύθερη διακίνηση ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες μένει να γίνει το μοντάρισμα από τον αναγνώστη». 5 11. Η γραμματική του ποιήματος: Δομική μονάδα του ποιήματος είναι η πρόταση με κυρίαρχο στοιχείο το ρήμα και το επίθετο. Τα ρήματα είναι οι αγωγοί της κίνησης μέσα στην κλειστή ποιητική δομή. Η κίνηση εκπορεύεται από το γίνηκε, χρόνος του οριστικά συντελεσμένου, αναπαράγεται στο ανάπτυγμα του θέματος από τους παρατατικούς, χρόνους εξακολουθητικούς, της διαρκούς αέναης κίνησης: γύριζε δεν ανέπνεε ανέβαιναν I κατέβαιναν να πάρουν (= έπαιρναν) έπεφτε μάτωνε ανάστρεφε περνούσαν Και στη συνέχεια, στη μυθιστορηματική προέκταση του θέματος (β' αφηγηματική ενότητα), οι χρόνοι γίνονται από εξακολουθητικοί και πάλι χρόνοι του συντελεσμένου γεγονότος, με τα τρία ρήματα: βγήκε το δέσαν και το πέταξαν αλλεπάλληλα προαναγγέλλοντας την επανάληψη και την οριστικότητα του τελικού γίνηκε (στ. 19). Έτσι, με τη γραμματική των χρόνων (των κινήσεων) και με την κύκλια σύνθεση σχηματίζεται μεταξύ των δύο πραγματικοτήτων η διάσταση ενός κυκλικού χρονικού σύμπαντος. 4 Κώστα Μπαλάσκα, 1990, Το ταξίδι με το Κείμενο, Επικαιρότητα, σ. 79. 5 Γιάννη Μόνιου, 1985, [Μίλτου Σαχτούρη: «Η Αποκριά»], Νέα Παιδεία 36, σ. 135. 4
Η λειτουργία των επιθέτων δεν είναι μόνο προσδιοριστική. Περισσότερο ανασυνθέτουν ακόμα και υποκαθιστούν τα ουσιαστικά. Μάλιστα φαίνονται να υποκαθιστούν ολόκληρη πρόταση που προάγει νοηματικά ή δραματικά την ιστορία: έρημους, γυάλινος, παγωμένα, αποκριάτικο, γεμάτο μίσος (= μισητό), μαχαιρωμένο. Νιώθουμε την ερημιά, την κρυάδα, την παγερότητα, το μίσος, τον τρόμο. Οι εικόνες προβάλλουν εφιαλτικές μας απειλούν. Χαρακτηριστική είναι και η δραματική επίταση της γλώσσας και του ύφους. Ο στίχος (ελεύθερος) επιμηκύνεται για να δηλώσει την εφιαλτικότητα της εποχής και τη φρίκη του ποιητή. Για παράδειγμα, ο στίχος 3 (το γαϊδουράκι γύριζε στους έρημους δρόμους) δεν κλείνει στο έρημους δρόμους, αλλά επιμηκύνεται στον επόμενο στίχο (όπου δεν ανέπνεε κανείς). Το ίδιο συμβαίνει με όλες τις εικόνες - στίχους που ακολουθούν: π.χ. όχι μόνο μια γυναίκα γονατισμένη, αλλά και που ανέστρεφε τα μάτια της σα νεκρή (στ. 10-11) ή όχι μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν δυο, αλλά εν δυο με παγωμένα δόντια (στ. 12-13). Αυτή η επίταση αποτελεί, «εκφραστικά, μια φόρτιση στην ένταση του δράματος, μια κλίμακα πιο πάνω στη συχνότητα του συναισθηματικού τόνου, μια μετάβαση σε μια πραγματικότητα μη περαιτέρω». 6 12. Ερμηνεία: Όπως είδαμε παραπάνω (Η κύκλια σύνθεση), στους δυο πρώτους στίχους ο ποιητής μάς προειδοποιεί ότι στην πραγματικότητα της αποκριάς, εθιμικά και ιστορικά προσδιορισμένης, παρεμβάλλεται μια άλλη αποκριά, μεταποιημένη και μυθοποιημένη, που συμβαίνει στο χώρο του φανταστικού, του παράλογου. Αφού γίνεται αυτή η διευκρίνιση, ακολουθούν διαδοχικά οι έξι εικόνες - επεισόδια του ποιήματος (βλ. Η διάρθρωση των εικόνων). Η πρώτη με επίκεντρο το γαϊδουράκι θυμίζει ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της Αποκριάς, το γνωστό γαϊτανάκι. Παράλληλα, με τους έρημους δρόμους / όπου δεν ανέπνεε κανείς έχουμε το ποιητικό της είδωλο. Η αποκριά μεταποιείται, αλλοτριώνεται με την ερημιά, την ανυπαρξία ζωής. Διαπιστώνεται μια υποψία θανάτου, την οποία επιβεβαιώνει τραγικά η επόμενη εικόνα. Στην επόμενη εικόνα τα παιδιά είναι πεθαμένα, φράση που αποκαλύπτει την ενοχή του ποιητή για όσα συμβαίνουν γύρω του. Αποζητά τότε την απόδραση του σε άλλους υψηλούς χώρους, στον ουρανό, όπου θα συντελεστεί η κάθαρση. Η λέξη ουρανός, λέξη κλειδί στην ποίηση του Σαχτούρη, είναι, μεταξύ των άλλων, ο χώρος των αθώων εκεί η αποτρόπαιη ζωή αποκτά πάλι τη γαλήνια όψη της. Έτσι, ο ποιητής παρατείνει τη ζωή πέρα από το θάνατο. Τα πεθαμένα παιδιά σαν να ζητούν ευθύνες για ό,τι συμβαίνει, αναζητούν εναγώνια άλλους παιδότοπους. Η παιδική αγνότητα κυνηγημένη από τους χώρους της ξεχνά προς στιγμή τον οπλισμό της: να πάρουν τους αετούς τους / που τους είχαν ξεχάσει. Πεισματωμένα τα παιδιά για τον κόσμο της φρίκης βάλθηκαν - ολοένα - να συνεχίσουν το ρόλο τους. Η αθωότητα εκδικείται με τον τρόπο της. Εκεί επάνω, στον ουρανό θα συνεχίσουν το παιχνίδι που ονειρεύονται: κι ένας χαρταετός ψηλά σαν επαναστατημένο όνειρο. 7 Ο ποιητής με όλα τα δικαιώματα που του εκχωρεί η τέχνη του στήνει το δικό του σκηνοθετικό πλαίσιο για το παιχνίδι. Ανακατασκευάζει την πραγματικότητα, έτσι όπως τα παιδιά κάθε εποχής κατορθώνουν να υπερπηδήσουν τις δυσμενείς συνθήκες, ώστε να εξασφαλίσουν και να χαρούν το παιχνίδι τους. Παράλληλα, στην τρίτη εικόνα, πέφτει χιόνι (Φεβρουάριος), στοιχείο που κάνει την ατμόσφαιρα παγερή, συμπληρώνοντας έτσι την εικόνα της ερημιάς και του θανάτου. Ο χαρτοπόλεμος είναι γυάλινος, άρα επικίνδυνος, παραπέμπει στις εφιαλτικές μνήμες του ποιητή από την περίοδο του εμφυλίου. Στους στίχους 10-11 η εικόνα της γονατισμένης γυναίκας (τσακισμένης από τα βάσανα ή σε στάση προσευχής;) είναι ένα άλλο στοιχείο που τονίζει τη φρίκη, τη μοναξιά και την απόγνωση. Μια υποψία θανάτου προβάλλει κι εδώ εφιαλτικά, καθώς αυτή ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή, αλλά και μια ανάγκη διατήρησης της ελπίδας, καθώς αυτή προσβλέπει, ταυτόχρονα, στον ουράνιο χώρο. Οι σκηνές που διαδραματίζονται τη μέρα κλείνουν με εκείνη των στρατιωτών σε παράταξη και αυστηρό βηματισμό, ενώ στο πρόσωπο τους διακρίνεται η μάσκα του θανάτου που σκορπούν (παγωμένα δόντια). Είναι τα μόνα ζωντανά πλάσματα του ποιήματος (έτσι εξηγείται η συντακτική και νοηματική 6 Γιάννη Δάλλα, 1988, «Ο Μηχανισμός της Φαντασίας στην Ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», Σύγχρονη Εκπαίδευση 43, σ.86. 7 Μίλτου Σαχτούρη, Ποιήματα : «Μια μέρα», σ. 171. 5
λειτουργία του μόνο, στ. 12) και είναι συγχρόνως οι αίτιοι της καθολικής ερημιάς και του καθολικού θανάτου. Η μόνη υπαρκτή πραγματικότητα - και έσχατη αιτία του κακού - είναι ο πόλεμος. Αλλά και τη νύχτα η κατάσταση δεν αλλάζει. Το φεγγάρι (προσωποποιημένο), λέξη που επαναλαμβάνεται σταθερά στην ποίηση του Σαχτούρη, είναι αποκριάτικο λόγω της ημέρας, αλλά γεμάτο μίσος και μαχαιρωμένο από τους δολοφόνους του. Η εικόνα του φεγγαριού σε συνάρτηση με την εικόνα των παιδιών συνιστά μια βασική αντινομία του ποιήματος: τα παιδιά με τους χαρταετούς τους, πεθαμένα και σε ουράνια διαδρομή, το φεγγάρι μαχαιρωμένο και πεταμένο στη θάλασσα. Στο στίχο 13 έχουμε επίσης την εξής αμφισημία: α) Το φεγγάρι είναι γεμάτο μίσος γιατί κι αυτό ακόμα έχει επηρεαστεί από την ατμόσφαιρα του εμφυλίου, β) Το φεγγάρι, που είναι ψηλά και βλέπει όπως τα παιδιά τα όσα γίνονται, πρέπει να πάρει μια θέση. Αισθάνεται μίσος για τους αίτιους της τραγωδίας θα ήθελε να τους καταγγείλει και να τους τιμωρήσει. Γι' αυτό οι θύτες, οι αίτιοι και συνάμα τα όργανα του κακού το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα. «Τελικά, το τοτέμ της μαγικής αποκριάς, το φεγγάρι, γκρεμίζεται και αποκαθηλώνεται. Κι έτσι καταλύεται η ιδέα της χαράς ακόμη και στην έσχατη καταφυγή της, που είναι ο ουρανός». 8 13. Η ολική μεταφορά της πραγματικότητας: Παρατηρήσαμε ότι στο ποίημα η συμβατική παράσταση της πραγματικότητας ανατρέπεται ή επικαλύπτεται από μιαν άλλη που αναδύεται από το υποσυνείδητο του ποιητή και αποδίδεται με τους «καθρέπτες» του νεοϋπερρεαλισμού. Η πραγματικότητα που ανατρέπεται ή επικαλύπτεται δεν λέγεται, αλλά συμπεραίνεται από τον αναγνώστη. Έτσι έχουμε: δρόμους γεμάτους κόσμο VS έρημους δρόμους ζωή VS δεν ανέπνεε κανείς ζωηρά, χαρούμενα παιδιά VS πεθαμένα παιδιά χαρτοπόλεμο VS γυάλινο χαρτοπόλεμο γυναίκα με τρυφερότητα VS γυναίκα σα νεκρή ελευθερία και ειρήνη VS στρατιώτες με παγωμένα δόντια φεγγάρι που φωτίζει και VS γεμάτο μίσος, μαχαιρωμένο ομορφαίνει τη νύχτα Η ειρήνη, η ζωή, η γιορτή βρίσκονται τελικά έξω από το ποίημα. Ο ποιητής τα επικάλυψε με μια ολική μεταφορά, που παίρνει τη θέση της πραγματικής κατάστασης. Τελικά - και αυτό επιβεβαιώνει η κύκλια σύνθεση - Μακριά σ' εν' άλλο κόσμο γίνηκε αυτή η αποκριά. 14. Τελική αποτίμηση: Για την Αποκριά η Νόρα Αναγνωστάκη γράφει: «Όλα έχουν αναποδογυρίσει τα πάνω-κάτω. Η τάξη των πραγμάτων που ξέραμε έχει ανατραπεί συθέμελα. Μ' όλα αυτά τα παράλογα λόγια, αυτή η τρομερή αλήθεια λέγεται. Κι η πεμπτουσία αυτής της αλήθειας, όπως δίνεται στο καταπληκτικό ποίημα Η Αποκριά. Η κατάλυση κάθε εορταστικού χαρακτήρα σ ό,τι ο άνθρωπος συνήθιζε να πιστεύει σαν αποκορύφωμα της ανέμελης χαράς: τη γιορτή της Αποκριάς. Σ' αυτή τη γιορτή συνήθως όλοι μεταμφιέζονται. Ο Σαχτούρης μεταμφιέζει αυτή την ίδια τη γιορτή από εορταστική σε επικήδεια. Η μεταμφίεση που κάνει ο ποιητής στην Αποκριά είναι παραπλανητική. Η «μάσκα» της Αποκριάς του είναι η ίδια η ζωή όπως τη βλέπει εκείνος». 9 8 Γιάννη Δάλλα, 1988, «Ο Μηχανισμός της Φαντασίας στην Ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», Σύγχρονη Εκπαίδευση 43, σ. 86. 9 Νόρα Αναγνωστάκη, 1980, Μαγικές Εικόνες, Νεφέλη, σ. 37-38. 6