Radic Radivoj,, Περίληψη : Ο Γεώργιος (Γεννάδιος) Σχολάρης ήταν θεολόγος και πρώτος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως επί Τουρκοκρατίας (1454-1456, 1463, 1464-1465). Στην αρχή ήταν οπαδός της ένωσης των Εκκλησιών, λαμβάνοντας μέρος στη Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439), και στη συνέχεια φανατικός πολέμιος της ένωσης. Ήταν άριστος γνώστης της λατινικής και σεβόταν τη λατινική παιδεία, πρωτίστως το Θωμά Ακινάτη. Ήταν ένθερμος υπερασπιστής του Αριστοτέλη. Άλλα Ονόματα Κουρτέσης, Γεννάδιος Β Τόπος και Χρόνος Γέννησης μεταξύ 1400 και 1405, Κωνσταντινούπολη Τόπος και Χρόνος Θανάτου 1472 ή λίγο αργότερα, μονή Ιωάννη του Προδρόμου στις Σέρρες Κύρια Ιδιότητα πατριάρχης (6 Ιανουαρίου 1454 1456, 1463, 1464 1465) 1. Οικογένεια Ο Γεώργιος Σχολάρης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ του 1400 και του 1405. Σε κάποια κείμενα μνημονεύεται και ως Κουρτέσης, που ίσως ήταν το επώνυμο της μητέρας του. 1 Οι γονείς του κατάγονταν από τη Θεσσαλία και ανήκαν στα μεσαία στρώματα της βυζαντινής κοινωνίας. Απέκτησε παιδεία στη βυζαντινή πρωτεύουσα και διδάσκαλοί του ήταν ο Μάρκος Ευγενικός, ο Ιωάννης Χορτασμένος και ο Ιωσήφ Βρυέννιος. 2. Ενωτικός και ανθενωτικός Έως το 1438 ο Σχολάρης είχε ήδη αποκτήσει κύρος: ήταν διδάσκαλος, συγκλητικός, καθολικός κριτής των Ρωμαίων. Έλαβε μέρος στη Σύνοδο της Φερράρας και της Φλωρεντίας το 1439, όπου πήρε ενωτική θέση. Γνώριζε το δόγμα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας καλύτερα από τους περισσότερους Βυζαντινούς σύγχρονούς του. Στην πραγματικότητα, πίστευε ότι η ένωση πρέπει να επέλθει ως αποτέλεσμα ειλικρινούς συμφιλίωσης, μέσω της αμοιβαίας ανοχής και της πίστης, και όχι ως συνέπεια πολιτικών όρων και πιέσεων της Ρώμης. 2 Μερικά χρόνια αργότερα, περίπου το 1443, ο Σχολάρης άρχισε να εκδηλώνεται ως φανατικός πολέμιος της ένωσης. Μάλιστα, μετά το θάνατο του Μάρκου Ευγενικού (1445), ετέθη επικεφαλής των ανθενωτικών. Λόγω των θέσεών του αυτών και του τότε πνευματικού κλίματος στην Κωνσταντινούπολη, παραμερίστηκε από τη θέση του το 1446/1447. Περίπου το 1450 εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα Γεννάδιος στη μονή Χαρσιανίτου στην Κωνσταντινούπολη. Στο μεταξύ η μάχη εναντίον της ένωσης των Εκκλησιών έγινε έμμονη ιδέα του Σχολάρη. Είναι γνωστό ότι, ενόψει της ανακοίνωσης της ένωσης, την οποία με την τέλεση Θείας Λειτουργίας σύμφωνα με το καθολικό δόγμα κήρυξε στην Αγία Σοφία ο καρδινάλιος Ισίδωρος (Δεκέμβριος 1452), αποσύρθηκε στο μοναστικό κελί του και στην πόρτα ανάρτησε διάγγελμα, στο οποίο ορκιζόταν ενώπιον του Κυρίου ότι προτιμούσε να πεθάνει παρά να προδώσει την ορθόδοξη πίστη. Θεωρούσε ότι η ένωση είναι έργο του διαβόλου και ότι προμήνυε την πτώση εκείνων οι οποίοι γυρίζουν την πλάτη τους στο Θεό. 3 Κατά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, ο Γεννάδιος αιχμαλωτίστηκε και ένα σύντομο χρονικό διάστημα ήταν στην Αδριανούπολη. Αφού απελευθερώθηκε, έπειτα από επιθυμία και την άδεια του Μωάμεθ Β του Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 1/5
Radic Radivoj,, Πορθητή, έγινε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (6 Ιανουαρίου 1454-1456). Ως ο πρώτος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως υπό τουρκική εξουσία, σύμφωνα με τη βυζαντινή «κατ οικονομίαν», προσπαθούσε να βρει τον καλύτερο τρόπο συμβίωσης με τους Οθωμανούς. Το 1456 παραιτήθηκε από το πατριαρχικό αξίωμα λόγω διάφορων προβλημάτων και της επιβαρημένης κατάστασης της υγείας του. Αρχικά αποσύρθηκε στη μονή Βατοπεδίου στο Άγιο Όρος και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στο Μενοίκιο όρος κοντά στις Σέρρες. Το 1463 και το 1464-1465, εκλήθη στον πατριαρχικό θρόνο, αλλά δεν υπάρχουν σαφείς μαρτυρίες για το αν ανέλαβε ουσιαστικά πατριαρχικά καθήκοντα. Έμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του στη μονή Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες, όπου και πέθανε και ετάφη το 1472 ή λίγο αργότερα, αλλά οπωσδήποτε πριν από τον Οκτώβριο του 1474. 4 3. Το έργο του λογίου Ο Γεώργιος Σχολάρης άφησε πίσω του μεγάλο λογοτεχνικό έργο, το οποίο μαρτυρεί ότι ήταν ένας ιδιαίτερα μορφωμένος λόγιος. 5 Πρόκειται για ένα σύνθετο έγγραφο κληροδότημα στο οποίο εντάσσονταν επικήδειοι λόγοι, επιστολές, πολεμικά κείμενα, ομιλίες, ποιήματα, μεταφράσεις από τα λατινικά και σχόλια, λειτουργικά κείμενα και πραγματείες. Ως πολυμαθής, είχε και ο ίδιος μαθητές, από τους οποίους οι πιο γνωστοί είναι ο Θεόδωρος Σοφιανός και ο Ματθαίος Καμαριώτης. Ο Σχολάρης γνώριζε άπταιστα τη λατινική και αναγνώριζε ιδιαίτερα την αξία της λατινικής παιδείας. Εκτιμούσε το Θωμά Ακινάτη, ορισμένα κείμενα του οποίου μετέφρασε και σχολίασε. Γι αυτό ο Σχολάρης σε ένα σημείο αναφέρει: «Θωμάν γαρ τον εξ Ακίνου ουκ οίδα ει τις εμού πλέον τετίμηκε των αθτώ προσεχόντων». 6 Προσπάθησε μάλιστα να ενσωματώσει στη βυζαντινή σκέψη την ερμηνεία του Αριστοτέλη που έδωσαν οι σχολαστικοί και ο Θωμάς Ακινάτης. 7 Όσον αφορά την αρχαία φιλοσοφική κληρονομιά, ο Σχολάρης ήταν μεγάλος υποστηρικτής του Αριστοτέλη και τον υπερασπιζόταν θερμά από τις επιθέσεις του μεγαλύτερου σε ηλικία σύγχρονού του Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος. Είναι γνωστό ότι μεταξύ του 1460 και του 1465, ως πατριάρχης στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη, έκαψε το χειρόγραφο των Νόμων του Πλήθωνος, επειδή το θεωρούσε ασεβέστατο και αντιχριστιανικό. 8 Η υπεροχή των θρησκευτικών-πολιτικών απόψεων επί της εθνικής του συνείδησης καθίσταται καταφανής από τα λόγια του «τελευταίου Βυζαντινού» και πρώτου πατριάρχη επί Τουρκοκρατίας Γεννάδιου Σχολάριου. Ερωτηθείς πώς αισθάνεται, απάντησε: Αν και είμαι Έλληνας κατά τη γλώσσα, δε θα ονόμαζα ποτέ τον εαυτό μου Έλληνα, γιατί δε σκέφτομαι όπως οι παλαιοί Έλληνες, 9 θέλω αντίθετα να με αποκαλούν σύμφωνα με την πίστη μου, και αν κανείς με ρωτήσει ποιος είμαι, θα απαντήσω ότι είμαι χριστιανός («Ἕλλην ὢν τῇ φωνῇ, οὐ κ ἄν ποτε φαίην Ἕλλην εἶ ναι, διὰ τὸ μὴ φρονεῖ ν ὡς ἐ φρόνουν ποτὲ Ἕλληνες ἀλλ ἀπὸ τῆ ς ἰ δίας μάλιστα θέλω ὀνομάζεσθαι δόξης. Καὶ εἴ τις ἔ ροιτό με τίς εἰ μί, ἀποκρινοῦ μαι χριστιανὸς εἶ ναι»). 10 Ηλιτή αυτή φράση δεν εκφράστηκε από θέση αυθεντίας, αλλά συνοψίζει με απλό τρόπο την ιδιαιτερότητα του βυζαντινού πολιτισμού και τη δύση του κάτω από το φως της ορθοδοξίας. Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι αναγγέλλει την αρχή μιας νέας εποχής, μιας νέας γενικής βαλκανικής ορθόδοξης λογοτεχνίας, η οποία με τις ιδέες της ήταν και ελληνική και βουλγαρική και σερβική, ανεξάρτητα από τη γλώσσα. Επρόκειτο για μια νέα βαλκανική κοινότητα η οποία τους επόμενους αιώνες έως το 18ο αιώνα εξάλειψε τα εθνικά σύνορα 11 και με έναν ξεχωριστό τρόπο κράτησε ενωμένους τους ορθόδοξους λαούς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, στη διάρκεια των μακρών αιώνων της Τουρκοκρατίας. Ταυτόχρονα, διαδραμάτισε τεράστιο ρόλο στη διαφύλαξη των γνώσεων και των παραδόσεων του μεσαιωνικού βυζαντινού πολιτισμού. Ένας από τους πρώτους της κήρυκες ήταν ο Γεώργιος Σχολάρης. 1. Turner, C.J., The Career of George-Gennadius Scholarius, Byzantion 39 (1969), σελ. 421. 2. Woodhouse, C.M., Gemistos Plethon. The Last of the Hellenes (Oxford 1986), σελ. 116-117. Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 2/5
Radic Radivoj,, 3. Petit, L. Sideras, X.A. Jugie, M. (επιμ.), Oeuvres complètes de Gennade Scholarios III (Paris 1928-1936), σελ. 165-166. 4. Trapp, E. (επιμ.), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 11 (Wien 1991), σελ. 156-158, 27304. 5. Petit, L. Sideras, X.A. Jugie, M. (επιμ.), Oeuvres complètes de Gennade Scholarios I-VIII (Paris 1928-1936). 6. Petit, L. Sideras, X.A. Jugie, M. (επιμ.), Oeuvres complètes de Gennade Scholarios I (Paris 1928-1936), σελ. 436-437. 7. Podskalsky, G., Die Rezeption der thomistischen Theologie bei Gennadios II. Scholarios (ca. 1403-1472), Theologie und Philosophie 49 (1974), σελ. 305-323. 8. Τατάκης, Β.Ν., Βυζαντινή φιλοσοφία (Αθήνα 1977), σελ. 266. 9. Αναφέρεται από τον Καζάζη, Ν., Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων (Αθήνα 1903), σελ. 15. 10. Gennadius Scholarius, Refutatio erroris Judaeorum, σελ. 253. 11. Bogdanović, D., Istorija stare srpske književnosti (Beograd 1980), σελ. 224. Βιβλιογραφία : Setton K.M., The Papacy and the Levant (1204-1571), 1: The Thirteenth and Fourteenth Centuries, Philadelphia 1976 Gill J., Personalities of the Council of Florence and Other Essays, New York 1964 Trapp E. (ed.), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 1-12, Wien 1976-1995 Beck H.-G., Kirche und theologische Litteratur im Byzantinischen Reich, München 1959 Τατάκης Β.Ν., Βυζαντινή φιλοσοφία, Αθήνα 1997, Καλπουρτζή, Ε. (μτφρ.) Nicol D.M., The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, 2nd ed., Cambridge 1993 Vacalopoulos A. E., Origins of the Greek Nation. The Byzantine Period, 1204-1461, New Brunswick, New Jersey 1970 Αντωνοπούλου Μ., Γεννάδιος Β Σχολάριος, ο πατριάρχης της αλώσεως, Αθήνα 1974 Ζήσης Θ. Ν., Γεννάδιος Β Σχολάριος. Βίος Συγγράμματα Διδασκαλία, Θεσσαλονίκη 1980, Ανάλεκτα Βλατάδων 30 Talbot A.M., "Gennadios II Scholarios", The Oxford Dictionary of Byzantium, New York Oxford 1991, 830 Turner C. J., "The Career of George-Gennadius Scholarius", Byzantion, 39, 1969, 420-455 Papadakis A., "Gennadius II and Mehmet the Conqueror", Byzantion, 42, 1972, 88-106 Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 3/5
Radic Radivoj,, Podskalsky G., "Die Rezeption der thomistischen Theologie bei Gennadios II. Scholarios (ca. 1403-1472)", Theologie und Philosophie, 49, 1974, 305-323 Δικτυογραφία : Gennadios Scholarios http://stephanus.tlg.uci.edu/canon/asearch?aname=3195&uid=0&greekfont=beta&mode=c_search& Gennadius II http://www.bbkl.de/g/gennadius_ii.shtml Γεννάδιος Β ὁ Σχολάριος http://www.ec-patr.org/list/index.php?lang=gr&id=159 ΤΕΚΜΗΡΙΑ http://www.kenef.phil.uoi.gr/dynamic/date_books.php?date=4 Γλωσσάριo : διδάσκαλος των διδασκάλων Κοσμικός ή κληρικός διδάσκαλος ιερατικών θεμάτων. Τον τίτλο έφερε κι όποιος δίδασκε στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης ζητήματα περί πίστης ή ιερών γραφών. κατ οικονομίαν Αρχή δράσης που επιτρέπει την παράκαμψη των καθιερωμένων κανόνων σε περίπτωση που πρόκειται να εξυπηρετηθεί ένας (θεωρούμενος) σημαντικότερος σκοπός. κριτής, ο Βυζαντινό δικαστικό αξίωμα. Από το τέλος του 10ου αιώνα είχε και αρμοδιότητες δημοσιονομικού χαρακτήρα. συγκλητικός, ο (senator) 1. Ρωμαϊκή περίοδος: Σώμα ανδρών το οποίο συμβούλευε τον αυτοκράτορα και τους υπάτους. Η ένταξη στη σύγκλητο δεν ήταν μόνο κληρονομικό δικαίωμα. Νέοι άνδρες (novi homines) μπορούσαν επίσης να γίνουν μέλη. Ο Αύγουστος αναθεώρησε το θεσμό της συγκλήτου και μείωσε τις αρμοδιότητές της. Επίσης εισήγαγε την κληρονομικότητα ως προϋπόθεση ένταξης στο σώμα αυτό. Παρ όλα αυτά η σύγκλητος συνέχισε να θεσπίζει νόμους και να εκχωρεί την εξουσία σε νέους αυτοκράτορες. 2. Βυζαντινή περίοδος: Μέλος της συγκλήτου. Η σύγκλητος, ρωμαϊκός θεσμός που μεταφέρθηκε από τον Κωνσταντίνο Α στην Κωνσταντινούπολη κατά τη Βυζαντινή περίοδο, ήταν συμβουλευτικό σώμα του οποίου τα δικαιώματα και τα καθήκοντα δεν ήταν σαφώς καθορισμένα. Τα μέλη του ήταν αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι που προέρχονταν από τις ανώτερες τάξεις και κατατάσσονταν σε βαθμίδες ιεραρχίας: viri illustri (οι έπαρχοι πραιτoρίου και πόλης και οι μάγιστροι), viri spectabili (οι ανθύπατοι, οι βικάριοι και οι κόμητες), viri clarissimi (οι ύπατοι των επαρχιών και ακολούθως οι υπατικοί) και viri perfectissimi (οι ηγεμόνες και οι δούκες). Από τα μέσα του 6ου αιώνα καθιερώθηκε ένας ακόμα τίτλος για τους ανώτατους υπαλλήλους (viri gloriosi). Στη συνέχεια οι τίτλοι απονέμονταν στους αξιωματούχους ανεξάρτητα από το αν ήταν συγκλητικοί ή επρόκειτο να ενταχθούν στο σώμα της συγκλήτου. Πηγές Petit, L. Sideras, X.A. Jugie, M. (επιμ.), Oeuvres complètes de Gennade Scholarios I VIII (Paris 1928 1936). Δούκας, Ιστορία, Grecu, V. (επιμ.), Ducae Historia turco byzantina (1341 1462), (Bucuresti 1958). Laurent V. (επιμ.), Les Mémoires du Grand Ecclésiarque de ľeglise de Constantinople Sylvestre Syropoulos sur le concile de Florence (1438 1439) (Paris 1971). Παραθέματα Απάντηση και τοποθέτηση του Γεννάδιου Σχολάριο για την ʺταυτότητάʺ του ως χριστιανού «Τὴν μὲν οὖν γλῶτταν νῦν ἀφῶμεν σκοπεῖν. Κἀγὼ γὰρ τὴν λατινικὴν οἶδα γλῶτταν ἀλλ οὐκ ἐρῶ Λατῖνος εἶναι, διὰ τὸ μὴ φρονεῖν ὡς Λατῖνοι φρονοῦσι, λέγω δέ, περὶ ὧν ἡμῖν διαφέρονται καὶ αὖθις, Ἕλλην ὢν τῇ φωνῇ, οὐκ ἄν ποτε φαίην Ἕλλην Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 4/5
Radic Radivoj,, εἶναι, διὰ τὸ μὴ φρονεῖν ὡς ἐφρόνουν ποτὲ Ἕλληνες ἀλλ ἀπὸ τῆς ἰδίας μάλιστα θέλω ὀνομάζεσθαι δόξης. Καὶ εἴ τις ἔροιτό με τίς εἰμί, ἀποκρινοῦμαι χριστιανὸς εἶναι» Gennadius Scholarius, Refutatio erroris Judaeorum, εκδ. σελ. 253. Πρωτότυπος τίτλος του έργου: Ἔλεγχος τῆς ἰουδαϊκῆς νῦν πλάνης ἔκ τε τῆς Γραφῆς καὶ τῶν πραγμάτων καὶ τῆς πρὸς τὴν χριστιανικὴν ἀλήθειαν παραθέσεως: ἐν σχήματι διαλόγο εκδ. M. Jugie, L. Petit, and X.A. Siderides, Oeuvres complètes de Georges (Gennadios) Scholarios, vol. 3. Paris: Maison de la bonne presse, 1930: 251 304. Χρονολόγιο μεταξύ 1400 και 1405: Γέννηση 1435 (το αργότερο) 1450: Διδάσκαλος 1437 (ή νωρίτερα) περίπου το 1447: Καθολικός κριτής των Ρωμαίων 1439: Λαμβάνει μέρος στη Σύνοδο Φερράρας Φλωρεντίας 1445: Ηγέτης των ανθενωτικών 1450: Γίνεται μοναχός 1453: Αιχμαλωτίζεται κατά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως 1454 1456: Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (πρώτη φορά) 1456: Διαμονή στη μονή Βατοπεδίου 1458 1472: Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της περιόδου, βρίσκεται στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου κοντά στις Σέρρες 1463: Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (δεύτερη φορά). 1464 1465: Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (τρίτη φορά) 1472 (ή λίγο αργότερα, οπωσδήποτε πριν από τον Οκτώβριο του 1474): Πεθαίνεται και κηδεύεται στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου κοντά στις Σέρρες Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 5/5