Περίληψη : Το νομισματοκοπείο Τραπεζούντας γνώρισε τρεις φάσεις λειτουργίας. Υπό τους Γαβράδες με αποκλειστικά χάλκινες κοπές, από τη β δεκαετία ύπαρξης της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και εξής με κοπές που ακολούθησαν το κομνήνειο νομισματικό σύστημα και από τα μέσα περίπου του 13ου έως το 15ο αιώνα, οπότε εξέδωσε αργυρά άσπρα, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ευρέως στο εμπόριο της Μαύρης θάλασσας. Με εξαίρεση την τελευταία περίοδο, τα προϊόντα του είχαν περιορισμένη κυκλοφορία. Χρονολόγηση βυζαντινές κοπές (1081-1195), κοπές Αυτοκρατορίας Τραπεζούντας (1222-1458/1459) Γεωγραφικός εντοπισμός Τραπεζούντα 1. Εισαγωγή Το νομισματοκοπείο Τραπεζούντας είναι κυρίως γνωστό για την ύστερη παραγωγή του. Πρόκειται για τα περίφημα άσπρα, αργυρά νομίσματα των οποίων η έκδοση άρχισε επί Μανουήλ Α Μεγάλου Κομνηνού (1238-1263), και συνέχισε έως και τη βασιλεία του Ιωάννη Δ Μεγάλου Κομνηνού (1429-1458/1459). Τα νομίσματα αυτά κυκλοφόρησαν κυρίως στη Μαύρη θάλασσα και χρησιμοποιήθηκαν ευρέως σε συναλλαγές την περίοδο ακμής του διεθνούς εμπορίου στην περιοχή από το β μισό του 13ου αιώνα και εξής. Η σημασία τους για την οικονομία της Μαύρης θάλασσας αντικατοπτρίζεται στην ύπαρξη γεωργιανών απομιμήσεών τους. 1 Υπάρχουν ωστόσο και δύο λιγότερο γνωστές, πρωιμότερες φάσεις λειτουργίας του νομισματοκοπείου κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Η πρώτη καλύπτει την περίοδο κυριαρχίας στην πόλη της οικογένειας των Γαβράδων (περ. 1091/1092-1140), οπότε κόπηκε μια σειρά χάλκινων φόλλεων που προορίζονταν για τοπική κυκλοφορία. Η δεύτερη αφορά τη νομισματική παραγωγή της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας πριν από την έναρξη των κοπών των άσπρων (περ. 1222-1250), περίοδο κατά την οποία ακολουθήθηκε το κομνήνειο νομισματικό σύστημα. 2. Αλέξιος Α Κομνηνός Γαβράδες (περ. 1081-1140) Το 1977 ο S. Bendall αναγνώρισε και απέδωσε στο νομισματοκοπείο της Τραπεζούντας μια σειρά από σχετικά σπάνια χάλκινα νομίσματα, τα οποία παρουσίαζαν κοινά χαρακτηριστικά στον τρόπο κατασκευής τους. Πρόκειται για δεκαέξι τύπους ελαφρών φόλλεων πολυγωνικού σχήματος, κάποιοι από τους οποίους βρίσκονται επικεκομμένοι ο ένας πάνω στον άλλο. 2 Στην πλειονότητά τους προέρχονται από την Τραπεζούντα και τα περίχωρά της ή από τη Μικρά Ασία, αν και απαντούν και εκτός των περιοχών αυτών (Αθήνα, Κόρινθος, Βουλγαρία). 3 Όσον αφορά τη χρονολόγηση των νομισμάτων αυτών, τρεις τύποι αναφέρουν το όνομα του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118) (εικ. 1) και για το λόγο αυτό χρονολογούνται στην περίοδο μεταξύ του 1081, έτος ανάρτησης του Αλεξίου στο θρόνο, και του 1091/1092, όταν την εξουσία ανέλαβε στην πόλη ο Θεόδωρος Γαβράς. Δύο άλλοι τύποι φέρουν την απεικόνιση του αγίου Θεοδώρου (εικ. 2) και μπορούν να συνδεθούν με την περίοδο κυριαρχίας του Θεοδώρου Γαβρά στην πόλη (1091/1092-1098). Είναι λιγότερο εύκολο να χρονολογηθούν οι υπόλοιπες κοπές, καθώς στην πλειονότητά τους έχουν απεικονίσεις θρησκευτικού περιεχομένου, σε γενικές γραμμές ωστόσο φαίνεται να εκτείνονται έως περίπου το 1140. 4 Η νομισματική μεταρρύθμιση του 1092, η οποία οδήγησε στην κατάργηση της φόλλεως από το βυζαντινό νομισματικό σύστημα, δε φαίνεται να επηρέασε το νομισματοκοπείο της Τραπεζούντας, το οποίο συνέχισε την έκδοση της απαρχαιωμένης αυτής υποδιαίρεσης. 5 Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 1/8
Είναι ενδιαφέρον ότι, παρά τη σπανιότητά τους, κάποιες από τις κοπές αυτές αποτέλεσαν αντικείμενο μίμησης από γειτονικά τουρκικά κράτη και από την ηγεμονία της Αντιόχειας. 6 3. Μανουήλ Α Κομνηνός (1143-1180) Ισαάκιος Β Άγγελος (1185-1195) Για την περίοδο μετά το 1140 κάποιοι μελετητές πρότειναν την απόδοση συγκεκριμένων κοπών του Μανουήλ Α (1143-1180), του Ανδρονίκου Α (1183-1185) και του Ισαακίου Β (1185-1195) στο νομισματοκοπείο της Τραπεζούντας. Τα κύρια επιχειρήματά τους αφορούν την κατασκευή των νομισμάτων που μοιάζει με αυτή των προαναφερθέντων φόλλεων ως προς το πολυγωνικό σχήμα, την προέλευσή τους (η οποία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σχετίζεται με την περιοχή του Πόντου) και, στην περίπτωση του Ανδρονίκου, τις ιδιαίτερες σχέσεις που ο αυτοκράτορας διατηρούσε με την περιοχή αυτή. 7 Οι αποδόσεις αυτές, ωστόσο, δεν έχουν γνωρίσει ακόμη κοινή αποδοχή. 4. Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Με το διαμελισμό του βυζαντινού κράτους το 1204 και τη δημιουργία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, το τοπικό νομισματοκοπείο μεταβλήθηκε στο επίσημο αυτοκρατορικό νομισματοκοπείο. 8 Φαίνεται ωστόσο ότι κατά τις πρώτες δεκαετίες ύπαρξης της αυτοκρατορίας δε λειτούργησε, καθώς δε γνωρίζουμε νομίσματα στο όνομα του Αλεξίου Α Μεγάλου Κομνηνού (1204-1222). Τα πρώτα νομίσματα κόπηκαν επί Ανδρονίκου Α και ακολουθούσαν το νομισματικό σύστημα που εισήγαγε ο Αλέξιος Α Κομνηνός το 1092. Η πρακτική αυτή υιοθετήθηκε και από τους διαδόχους του, ώσπου ο Μανουήλ Α εγκατέλειψε τα βυζαντινά πρότυπα και εισήγαγε ένα νέο σύστημα που είχε βάση του το αργυρό άσπρο, σύστημα το οποίο έμελλε να συνεχιστεί έως και το 15ο αιώνα. Όσον αφορά τη μελέτη της νομισματοκοπίας της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, έπειτα από μια περίοδο έντονου ενδιαφέροντος στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, με κορωνίδα τους καταλόγους που εξέδωσαν σχεδόν ταυτόχρονα ο O. Retowski (1910) και ο W. Wroth (1911), το ενδιαφέρον των νομισματολόγων παρέμεινε εξαιρετικά περιορισμένο. 9 Μοναδικές εξαιρέσεις αποτελούν τα άρθρα του M. Kuršanskis με ιδιαίτερη έμφαση στην περίοδο των άσπρων και του S. Bendall με επίκεντρο τις πρώτες κοπές της αυτοκρατορίας. 4.1. Ανδρόνικος Α Γίδων (1222-1235) Θεωρούνταν επί μακρόν ότι ο Ανδρόνικος Α δεν είχε κόψει δικά του νομίσματα. 10 Νεότερες μελέτες ωστόσο έδειξαν ότι είχε δική του νομισματοκοπία, η οποία μάλιστα περιλάμβανε όλες τις υποδιαιρέσεις του βυζαντινού νομισματικού συστήματος της περιόδου πριν από το 1204, με εξαίρεση το χρυσό υπέρπυρο. 11 Οι νομισματικές εκδόσεις του διακρίνονται σε ανώνυμες, δηλαδή σε κοπές που δε φέρουν την εκδούσα αρχή και έχουν απεικονίσεις θρησκευτικού περιεχομένου, και σε επώνυμες. Οι τελευταίες μιμούνται τις κοπές του Ανδρονίκου Α Κομνηνού (1183-1185), ο οποίος εκτός από ομώνυμος του Γίδωνος υπήρξε και πάππος των ιδρυτών της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, του Δαβίδ και του Αλεξίου Α Μεγάλου Κομνηνού. Πέρα από την εικονογραφία, κάποιες από τις κοπές του Γίδωνος υιοθετούν και τον τίτλο του Κομνηνού, στον οποίο δεν είχε δικαίωμα αφού ήταν γαμπρός και όχι υιός του Αλεξίου Α, η πρακτική αυτή ωστόσο εξυπηρετούσε την αυτοκρατορική προπαγάνδα. 12 Μόνο σε έναν τύπο στάμενου ο τίτλος του Κομνηνού συνοδεύεται από το αληθινό του όνομα (Κομνηνός ο Γίδων) (εικ. 3). 13 4.2. Ιωάννης Α Αξούχος (1235-1238) Ο O. Retowski θεωρούσε ότι οι κοπές αργυρών άσπρων ξεκίνησαν επί Ιωάννη Α (1235-1238). 14 Νεότεροι μελετητές ωστόσο αμφισβήτησαν την άποψη αυτή, κυρίως λόγω του ότι γνωρίζουμε κοπές του διαδόχου του, του Μανουήλ Α (1238-1263), οι οποίες είναι μεν αργυρές αλλά κοιλόκυρτου σχήματος, ακολουθούν δηλαδή το κομνήνειο νομισματικό σύστημα. Μια τέτοια παλινδρόμηση θα ήταν παράλογη αν η έκδοση άσπρων είχε αρχίσει ήδη επί Ιωάννη. Για το λόγο αυτό αλλά και βάσει τεχνοτροπικής μελέτης οι κοπές που αποδίδονταν στον αυτοκράτορα αυτό μεταφέρθηκαν στον Ιωάννη Β Μέγα Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 2/8
Κομνηνό (1280-1297). 15 Φαίνεται ότι ο Ιωάννης Α δεν έκοψε νομίσματα από πολύτιμο μέταλλο, εξέδωσε ωστόσο στάμενα, αν και σε πολύ μικρές ποσότητες. Ένα μόνο τέτοιο νόμισμα σώζεται στη νομισματική συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού, μπορεί ωστόσο να αποδοθεί με ασφάλεια στον αυτοκράτορα αυτό, αφού φέρει το όνομα Αξούχος (εικ. 4). 16 4.3. Μανουήλ Α Μέγας Κομνηνός (1238-1263) Η νομισματοκοπία του Μανουήλ Α Μεγάλου Κομνηνού παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον μεταξύ όλων των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας. Δύο ήταν οι σημαντικότερες καινοτομίες επί βασιλείας του: η νομισματική μεταρρύθμιση που οδήγησε στην έκδοση των αργυρών άσπρων και η εισαγωγή στην εικονογραφία του αγίου Ευγενίου, δύο στοιχείων που χαρακτήριζαν τη νομισματοκοπία της αυτοκρατορίας έως το τέλος της ύπαρξής της. Η νομισματοκοπία του Μανουήλ Α μπορεί να διακριθεί σε δύο περιόδους. Κατά την πρώτη συνεχίζεται η κοπή νομισμάτων τα οποία ακολουθούν το νομισματικό σύστημα του 12ου αιώνα. Σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, ο Μανουήλ Α έκοψε κοιλόκυρτα νομίσματα από πολύτιμο μέταλλο άργυρο ή ήλεκτρο κατά το πρότυπο των τρικέφαλων της περιόδου πριν από το 1204 (εικ. 5). 17 Ως προς την εικονογραφία τους αντιγράφουν τα στάμενα του Μανουήλ Α Κομνηνού, επιλογή η οποία, όπως και στην περίπτωση του Ανδρονίκου Γίδωνος, δεν είναι τυχαία. 18 Τα νομίσματα αυτά είναι εξαιρετικά σπάνια. 19 Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται από τις κοπές άσπρων. Λόγω της δημιουργίας της νέας αυτής υποδιαίρεσης επί βασιλείας Μανουήλ, τα άσπρα αναφέρονται αρχικά στις πηγές ως άσπρα κυρμανουελάτα αν και αργότερα ονομάζονταν άσπρα κομνηνάτα. 20 Δε γνωρίζουμε πότε ακριβώς πραγματοποιήθηκε η νομισματική μεταρρύθμιση, μάλλον όμως συνδέεται με την άφιξη των Μογγόλων, στους οποίους ο Μανουήλ ήταν υποτελής, και πρέπει επομένως να τοποθετηθεί γύρω στο 1250. Είναι ενδιαφέρον ότι, σε αντίθεση με τα νομίσματα της πρώτης περιόδου, τα άσπρα ήταν επίπεδα νομίσματα από καθαρό άργυρο βάρους σχεδόν 3 γραμμ. και ακολουθούσαν το πρότυπο όχι πια του βυζαντινού αλλά του σελτζουκικού νομισματικού συστήματος. 21 Όσον αφορά την εικονογραφία τους όμως εξακολουθούν τη βυζαντινή παράδοση: στον εμπροσθότυπο απεικονίζεται ο αυτοκράτορας, ενώ στον οπισθότυπο ο άγιος Ευγένιος, πολιούχος της Τραπεζούντας (εικ. 6). Εκτός από τα άσπρα, ο Μανουήλ προχώρησε και στην έκδοση αργυρών υποδιαιρέσεων αξίας πιθανόν ¼ του άσπρου, όπως μπορούμε να συνάγουμε από το βάρος τους (0,70 γραμμ.). Επρόκειτο ωστόσο για πειραματικές εκδόσεις, όπως δηλώνει η σπανιότητα των νομισμάτων αυτών και το γεγονός ότι δε γνωρίζουμε αντίστοιχες υποδιαιρέσεις για τους επόμενους αυτοκράτορες. 22 Πρέπει, τέλος, να αναφερθούν οι χάλκινες κοπές του αυτοκράτορα αυτού, οι οποίες έχουν κοιλόκυρτο σχήμα και αντιστοιχούν στα στάμενα του 12ου αιώνα συνεχίζουν έτσι τη νομισματοκοπία του Ανδρονίκου Γίδωνος και του Ιωάννη Α, οι οποίοι εξέδωσαν επίσης στάμενα. 23 4.4. Ανδρόνικος Β Μέγας Κομνηνός (1263-1266) Ιωάννης Δ Μέγας Κομνηνός (1429-1458/1459) Δε γνωρίζουμε κοπές άσπρων για τους άμεσους διαδόχους του Μανουήλ Α, τον Ανδρόνικο Β (1263-1266) και το Γεώργιο (1266-1280). Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τις μεγάλες ποσότητες στις οποίες απαντούν τα άσπρα του Μανουήλ οδήγησε τους νομισματολόγους να υποθέσουν ότι οι αυτοκράτορες αυτοί συνέχισαν να εκδίδουν νομίσματα στο όνομα του προκατόχου τους. 24 Από τον Ιωάννη Β και εξής οι κοπές άσπρων άρχισαν να γίνονται πάλι στο όνομα του βασιλεύοντος αυτοκράτορα. Σταδιακά ωστόσο το βάρος των άσπρων και η καθαρότητα του μετάλλου τους άρχισαν να μειώνονται. Έτσι, ενώ επί Μανουήλ Α ζύγιζαν κατά μέσο όρο 2,8-2,9 γραμμ. και αποτελούνταν κατά 95-100% από άργυρο, τα τελευταία άσπρα που εκδόθηκαν επί Ιωάννη Δ (1429-1258/1259) ζύγιζαν μόλις 0,8-0,9 γραμμ. και περιείχαν μόνο 29% άργυρο. 25 Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 3/8
Όσον αφορά την εικονογραφία τους εξακολούθησε η απεικόνιση του αυτοκράτορα στον εμπροσθότυπο και του αγίου Ευγενίου στον οπισθότυπο, αν και από τη βασιλεία του Αλεξίου Β Μεγάλου Κομνηνού (1297-1330) και εξής και οι δύο μορφές απεικονίζονταν έφιππες (εικ. 7). 26 Παράλληλα με τις εκδόσεις άσπρων οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας συνέχισαν και τις χάλκινες κοπές, αρχικά κοιλόκυρτου και αργότερα επίπεδου σχήματος. 27 1. Για τις απομιμήσεις αυτές, γνωστές ως kyrmaneuli, από το όνομα του αυτοκράτορα Μανουήλ Α Μεγάλου Κομνηνού, βλ. Lang, D.M., Studies in the Numismatic History of Georgia (American Numismatic Society Numismatic Notes and Monographs 130) (New York 1955), σελ. 37 κ.ε. 2. Bendall, S., The Mint of Trebizond under Alexius I and the Gabrades, The Numismatic Chronicle 17 (1977), σελ. 126-136. Το αρχικό άρθρο περιλάμβανε δεκατέσσερις τύπους, στους οποίους αργότερα ο Bendall πρόσθεσε άλλους δύο. Bendall, S., A New Twelfth-Century Byzantine Coin from the Mint of Trebizond, The Numismatic Chronicle 22 (1982), σελ. 123 Bendall, S., A New Type of Alexius I from Trebizond Overstruck by Baldwin II of Edessa, Numismatic Circular 110 (2002), σελ. 257. Πρβλ. και Hendy, M.F., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 4: Alexius I to Michael VIII 1081-1261 (Washington D.C. 1999), σελ. 427-434, αν και δεν περιλαμβάνει την τελευταία προσθήκη. 3. Bendall, S., The Mint of Trebizond under Alexius I and the Gabrades, The Numismatic Chronicle 17 (1977), σελ. 127-128 Bendall, S., Trebizond under the Gabrades Again, The Numismatic Chronicle 29 (1989), σελ. 197. 4. Bendall, S., The Mint of Trebizond under Alexius I and the Gabrades, The Numismatic Chronicle 17 (1977), σελ. 134-136 Hendy, M.F., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 4: Alexius I to Michael VIII 1081-1261 (Washington D.C. 1999), σελ. 427-428. 5. Για τη νομισματική μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α Κομνηνού και το νέο σύστημα που εισήγαγε βλ. Hendy, M.F., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 4: Alexius I to Michael VIII 1081-1261 (Washington D.C. 1999), σελ. 41-51. 6. Bendall, S., The Mint of Trebizond under Alexius I and the Gabrades, The Numismatic Chronicle 17 (1977), σελ. 135-136. 7. Bendall, S., The Coinage of Trebizond under Isaac II (A.D. 1185-95). With a Note on an Unfinished Byzantine Die, American Numismatic Society Museum Notes 24 (1979), σελ. 213-216 Bendall, S., A Copper Trachea [sic] of Manuel I (A.D. 1143-1180) from the Mint of Trebizond?, Numismatic Circular 111 (2003), σελ. 245-246 Πέννα, Β., «Ανδρόνικος Α Κομνηνός: Νομισματικά Παραλειπόμενα», στο ΧΑΡΑΚΤΗΡ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (Αθήνα 1996), σελ. 213-242. 8. Πρέπει να αναφερθεί ότι πρόσφατα ο S. Bendall πρότεινε την απόδοση κάποιων σπάνιων άσπρων του Μανουήλ Α και του Ιωάννη Β σε ένα δευτερεύον νομισματοκοπείο στην Τρίπολη (Tirebolu). Bendall, S., Some Unusual Aspers of Trebizond from a Secondary Mint?, Numismatic Circular 110 (2002), σελ. 138-141. Ωστόσο, έως ότου προκύψουν περισσότερα στοιχεία υπέρ της απόδοσης αυτής, η Τραπεζούντα πρέπει να θεωρείται το μοναδικό νομισματοκοπείο της ομώνυμης αυτοκρατορίας. 9. Retowski, O., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974) Wroth, W., Catalogue of the Coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and of the Empires of Thessalonica, Nicaea and Trebizond in the British Museum (London 1911). Για τις απαρχές της μελέτης της νομισματοκοπίας της Τραπεζούντας έως και το 1910 βλ. την εισαγωγή στον κατάλογο του Retowski, O., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), σελ. 1-5. 10. Retowski, O., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), σελ. 10. 11. Οι ταυτίσεις των κοπών του Ανδρονίκου Α έγιναν από διάφορους μελετητές και εκδόθηκαν σταδιακά. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες από αυτές πραγματοποιήθηκαν με βάση νομίσματα στο εμπόριο και όχι νομίσματα των οποίων η προέλευση από την Τραπεζούντα και την περιοχή της είναι επιβεβαιωμένη, και για το λόγο αυτό παραμένουν επισφαλείς. Metcalf, D.M. Roper, I.T., A Hoard of Copper Trachea of Andronicus I of Trebizond (1222-35), Numismatic Circular 83 (1975), σελ. 237-238 Veglery, A. Millas, A., Copper Coins of Andronicus I, Comnenus Gidon (1222-1235), Numismatic Circular 85 (1977), σελ. 487-488 Bendall, S., Andronicus I of Trebizond, Numismatic Circular 88 (1980), σελ. 401 Bendall, S., An Early Coinage of the Empire of Trebizond?, Numismatic Circular 110 (2002), σελ. 113-115 Bendall, S., A Further Note on a Possible Early Coinage of the Empire of Trebizond, Numismatic Circular 114 (2006), σελ. 208-210 Bendall, S., A Hoard of Coins of Andronicus I Gidon of Trebizond (?), Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 4/8
Numismatic Circular 115/1 (2007) Bendall, S., Andronicus I Gidon of Trebizond Again, Numismatic Circular 115 (2007), σελ. 75-80 Bendall, S., Another Tetarteron of Andronicus I Gidon, Numismatic Circular 115 (2007), σελ. 260-262. 12. Την ίδια εποχή ο αυτοκράτορας της Νίκαιας, ο Ιωάννης Γ Βατάτζης (1222-1254), υιοθετούσε στα χρυσά νομίσματά του, που μιμούνταν αυτά του Ιωάννη Β Κομνηνού (1118-1143), τον τίτλο του Πορφυρογέννητου, στον οποίο επίσης δεν είχε δικαίωμα. Βλ. Hendy, M.F., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 4: Alexius I to Michael VIII 1081-1261 (Washington D.C. 1999), σελ. 467. 13. Veglery, A. Millas, A., Copper Coins of Andronicus I, Comnenus Gidon (1222-1235), Numismatic Circular 85 (1977), σελ. 487. 14. Retowski, O., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), σελ. 11-16. 15. Metcalf, D.M. Roper, I.T., A Hoard of Copper Trachea of Andronicus I of Trebizond (1222-35), Numismatic Circular 83 (1975), σελ. 237 Kuršanskis, Μ., Une nouvelle monnaie de l empire de Trébizonde, Revue Numismatique 14 (1972), σελ. 269. 16. Kuršanskis, Μ., Une nouvelle monnaie de l empire de Trébizonde, Revue Numismatique 14 (1972), σελ. 269-270. 17. Retowski, Ο., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), σελ. 17-18, 24-25 Kuršanskis, Μ., The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 25-27 Kuršanskis, Μ., Monnaies divisionnaires en argent de l empire de Trébizonde, Revue Numismatique 19 (1977), σελ. 103-104, όπου γίνεται αναφορά και στη σύνθεση των νομισμάτων αυτών παρά την έλλειψη μεταλλουργικών αναλύσεων. 18. Kuršanskis, Μ., Monnaies divisionnaires en argent de l empire de Trébizonde, Revue Numismatique 19 (1977), σελ. 104. Βλ. και υποσημείωση 10. 19. Μόνο 28 τέτοια νομίσματα ήταν γνωστά στον Kuršanskis το 1978. Kuršanskis, Μ., The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 26, σημ. 1. 20. Kuršanskis, Μ., The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 27. 21. Kuršanskis, Μ., The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 27-28. 22. Kuršanskis, Μ., Monnaies divisionnaires en argent de l empire de Trébizonde, Revue Numismatique 19 (1977), σελ. 105-108 Kuršanskis, Μ., The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 36-37. 23. Kuršanskis, Μ., The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 37. 24. Πιθανότατα και ο Ιωάννης Β συνέχισε την πρακτική αυτή κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του. Kuršanskis, Μ., The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 29-32 Kuršanskis, Μ., L usurpation de Théodora Grande Comnène, Revue des Études Byzantines 33 (1975), σελ. 195-197, 201-203, 210 Bendall, S., Some Thoughts on the Silver Coinage of Manuel I and John II of Trebizond in the Light of a Recent Hoard, Numismatic Circular 112 (2004), σελ. 10. 25. Kuršanskis, Μ., Monnaies divisionnaires en argent de l empire de Trébizonde, Revue Numismatique 19 (1977), σελ. 103-104. Πρβλ. και Gordus, A.A. Metcalf, D.M., Non-Destructive Chemical Analysis of the Byzantine Silver Coinage of Trebizond, Αρχείον Πόντου 33 (1975-1976), σελ. 28-35. 26. Retowski, Ο., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), σελ. 135. 27. Retowski, Ο., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), σποράδην. Βιβλιογραφία : Retowski Ο., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt, Braunschweig 1974 Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 5/8
Grierson P., Byzantine Coins, London Berkeley Los Angeles 1982 Kuršanskis M., "L usurpation de Théodora Grande Comnène", Revue des Études Byzantines, 33, 1975, 187-210 Kuršanskis M., "The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I", Αρχείον Πόντου, 35, 1979, 23-37 Hendy M.F., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 4. Alexius I to Michael VIII 1081-1261, Washington D.C. 1999 Bendall S., "The Mint of Trebizond under Alexius I and the Gabrades", The Numismatic Chronicle, 17, 1977, 126-136 Bendall S., "The Coinage of Trebizond under Isaac II (A.D. 1185-95). With a Note on an Unfinished Byzantine Die", American Numismatic Society Museum Notes, 24, 1979, 213-217 Bendall S., "Andronicus I of Trebizond", Numismatic Circular, 88, 1980, 401 Bendall S., "A follis of Alexius I of Trebizond", Numismatic Circular, 89, 1981, 237 Bendall S., "A New Twelfth-century Byzantine Coin from the Mint of Trebizond", The Numismatic Chronicle, 22, 1982, 123 Bendall S., "Trebizond under the Gabrades again", The Numismatic Chronicle, 29, 1989, 197 Bendall S., "An Early Coinage of the Empire of Trebizond?", Numismatic Circular, 110, 2002, 113-115 Bendall S., "Some Νotes on the Late Byzantine Coinage", Numismatic Circular, 110, 2002, 187-189 Bendall S., "A New Type of Alexius I from Trebizond Overstruck by Baldwin II of Edessa", Numismatic Circular, 110, 2002, 257 Bendall S., "Some Unusual Aspers of Trebizond from a Secondary Mint?", Numismatic Circular, 110, 2002, 338-341 Bendall S., "A Copper Trachea [sic] of Manuel I (A.D. 1143-1180) from the Mint of Trebizond?", Numismatic Circular, 111, 2003, 245-246 Bendall S., "Some Thoughts on the Silver Coinage of Manuel I and John II of Trebizond in the Light of a Recent Hoard", Numismatic Circular, 112, 2004, 10-12 Bendall S., "A Further Note on a Possible Early Coinage of the Empire of Trebizond", Numismatic Circular, 114, 2006, 208-210 Bendall S., "Andronicus I Gidon of Trebizond Again", Numismatic Circular, 115, 2007, 75-80 Bendall S., "Another Tetarteron of Andronicus I Gidon", Numismatic Circular, 115, 2007, 260-262 Gordus A.A., Metcalf D.M., "Non-destructive Chemical Analysis of the Byzantine Silver Coinage of Trebizond", Αρχείον Πόντου, 33, 1975-1976, 28-35 Kuršanskis Μ., "Une nouvelle monnaie de l empire de Trébizonde", Revue Numismatique, 14, 1972, 269-270 Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 6/8
Kuršanskis M., "Monnaies divisionnaires en argent de l empire de Trébizonde", Revue Numismatique, 19, 1977, 103-108 Lang D.M., Studies in the Numismatic History of Georgia, New York 1955, American Numismatic Society Numismatic Notes and Monographs 130 Metcalf D.M., Roper I.T., "A Hoard of Copper Trachea of Andronicus I of Trebizond (1222-1235)", Numismatic Circular, 83, 1975, 237-238 Wroth W., Catalogue of the Coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and of the Empires of Thessalonica, Nicaea and Trebizond in the British Museum, London 1911 Veglery A., Millas A., "Copper Coins of Andronicus I, Comnenus Gidon (1222-1235)", Numismatic Circular, 85, 1977, 487-488 Zervos O.H., "Rare and Unpublished Late Byzantine Coppers from Corinth (c. 1000-1300 A.D.)", Numismatic Circular, 112, 2004, 234-236 Πέννα Β., "Ανδρόνικος Α Κομνηνός: Νομισματικά Παραλειπόμενα", ΧΑΡΑΚΤΗΡ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου, Αθήνα 1996, 213-242 Γλωσσάριo : άσπρο, το Αργυρό επίπεδο νόμισμα, αρχικά βάρους 2,9 γραμμ., που εκδόθηκε από την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. εμπροσθότυπος, ο Η όψη του νομίσματος που φέρει την πιο σημαντική απεικόνιση. Λόγω αμφιβολιών, πολλοί νομισματολόγοι προτιμούν να χρησιμοποιούν τον όρο για την όψη που τυπώθηκε από την κάτω μήτρα. ήλεκτρο, το Κράμα χρυσού και αργύρου. ιστάμενο ή στάμενο, το Γνωστό και ως από κράμα τραχύ. Κοιλόκυρτο νόμισμα, πρώτα από κράμα αργύρου και χαλκού (billon) και αργότερα από χαλκό, που εισήχθη από τον Αλέξιο Α το 1092. Η αρχική του αξία ήταν 1/48 του υπερπύρου. οπισθότυπος, ο Η οπίσθια όψη ενός νομίσματος, στην οποία συνήθως χαράσσεται και το όνομα της εκδότριας αρχής. τρικέφαλο, το Γνωστό και ως από ήλεκτρο τραχύ. Κοιλόκυρτο νόμισμα, πρώτα από ήλεκτρο και αργότερα από άργυρο, που εισήχθη από τον Αλέξιο Α το 1092. Η αρχική του αξία ήταν 1/3 του υπερπύρου. υπέρπυρο, το Βυζαντινό κοιλόκυρτο χρυσό νόμισμα 4,3 γραμμαρίων και 20,5 καρατιών, που εισήχθη το 1092 από τον Αλέξιο Α Κομνηνό. Διατηρήθηκε σε χρήση μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με μεγάλες αλλαγές στην περιεκτικότητα σε χρυσό. φόλλις, η Ονομασία λατινικής προέλευσης που κατά τη Βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιήθηκε για τη μεγαλύτερη χάλκινη υποδιαίρεση, αρχικά αξίας 40 νουμμίων. Χρονολόγιο 1081 1140: Βυζαντινές κοπές: (;) βασιλείες Μανουήλ Α Κομνηνού (1143 1180) Ισαακίου Β Αγγέλου (1185 1195) 1222 1458/1459: Κοπές Αυτοκρατορίας Τραπεζούντας: βασιλείες Ανδρονίκου Α Γίδωνος (1222 1235) Ιωάννη Δ Μεγάλου Κομνηνού (1429 1458/1459) Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 7/8
Βοηθ. Κατάλογοι ΚΆΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 1: Νομισματοκοπείο Τραπεζούντας. Φόλλις με απεικόνιση του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081 1118). Hendy, M.F., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 4 (Washington D.C. 1999), πίν. XXV, αρ. 7. Εικ. 2: Νομισματοκοπείο Τραπεζούντας. Φόλλις με απεικόνιση του αγίου Θεοδώρου. Hendy, M.F., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 4 (Washington D.C. 1999), πίν. ΧΧV, αρ. 11. Εικ. 3: Νομισματοκοπείο Τραπεζούντας. Στάμενο του Ανδρονίκου Α Γίδωνος (1222 1235). Veglery, A. Millas, A., Copper Coins of Andronicus I, Comnenus Gidon (1222 1235), Numismatic Circular 85 (1977), σελ. 488. Εικ. 4: Νομισματοκοπείο Τραπεζούντας. Στάμενο του Ιωάννη Β Αξούχου (1235 1238). Kuršanskis, Μ., Une nouvelle monnaie de l empire de Trébizonde, Revue Numismatique 6 14 (1972), σελ. 269. Εικ. 5: Νομισματοκοπείο Τραπεζούντας. Τρικέφαλο του Μανουήλ Α Μεγάλου Κομνηνού (1238 1263). Retowski, O., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), πίν. Ι, αρ. 1. Εικ. 6: Νομισματοκοπείο Τραπεζούντας. Άσπρο του Μανουήλ Α Μεγάλου Κομνηνού (1238 1263). Retowski, O., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), πίν. Ι, αρ. 25. Εικ. 7: Νομισματοκοπείο Τραπεζούντας. Άσπρο του Αλεξίου Β Μεγάλου Κομνηνού (1297 1330). Retowski, O., Die Münzen der Komnenen von Trapezunt 2 (Braunschweig 1974), πίν. ΧΙ, αρ. 26. Δημιουργήθηκε στις 14/2/2017 Σελίδα 8/8