1281a 1-4.... 10-16 1278b 9-12.

5. Η προέλευση της π λης-κράτους και οι λ γοι παρξής της Είναι φανερ λοιπ ν τι η π λη δεν είναι η εγκατάσταση των ανθρώπων σε µια περιοχή και το τι δεν α- δικο νται µεταξ τους και τι έχουν σχέσεις συναλλαγής. Αυτά είναι αναγκαία για να υπάρξει µια π λη, αλλά και εάν λα αυτά θα συµβο ν, δεν υ- πάρχει µία π λη, αλλά µ νο ταν θα υπάρξει σωστή επικοινωνία και των οικογενειών και των γενών χάριν τέλειας και αυτάρκους ζωής. Το το - µως δε θα συµβεί παρά µ νο µε την ε- γκατάσταση σε µια περιοχή και µε τις επιγαµίες των κατοίκων, γι αυτ και δηµιουργήθηκαν ανά τις π λεις δεσµοί απ επιγαµίες και θρησκευτικές τελετές και θυσίες και τρ ποι κοινής συµβίωσης. λα αυτά είναι έργο φιλικής διάθεσης, γιατί και η επιθυµία για συµβίωση είναι φιλική διάθεση. Σκοπ ς, λοιπ ν, της π λης είναι το ζειν καλώς και λα αυτά υπάρχουν για την επιτυχία του τελικο στ χου. Π λη, λοιπ ν, είναι η ένωση συγγενικών οµάδων και κοινοτήτων µε σκοπ την επιτυχία µιας τέλειας και αυτάρκους ζωής. Το το είναι, πως είπαµε, η ευτυχισµένη και ενάρετη ζωή. Εποµένως, πρέπει να θέσουµε τι η πολιτική κοινωνία είναι προς χάριν των καλών πράξεων των πολιτών και χι µ νο για τη συµβίωσή τους. 84 Αριστοτέλης, Πολιτικά 1280b 32-45 1281a 1-4. 2.2 Αρχαϊκή εποχή (750-480 π.χ.) Οι ερευνητές της ελληνικής αρχαι τητας ονο- µάζουν συµβατικά αρχαϊκή την περίοδο απ τα µέσα περίπου του 8ου αι. π.χ. µέχρι και την πρώτη εικοσαετία του 5ου αι. π.χ., γιατί αυτή ήταν η εποχή της προετοιµασίας και των απαρχών της οικονοµικής, της πολιτικής και πολιτιστικής εξέλιξης του ελληνικο κ σµου. Η οικονοµικοκοινωνική κρίση που προέκυψε στα τέλη της οµηρικής εποχής αντιµετωπίστηκε απ τα µέσα του 8ου αι. π.χ. στο πλαίσιο των οργανωµένων π λεων-κρατών και µε την ίδρυση α- ποικιών (δε τερος ελληνικ ς αποικισµ ς). Ο 7ος και 6ος αι. π.χ. υπήρξε η εποχή των πνευµατικών αναζητήσεων και της διαµ ρφωσης του αρχαίου ελληνικο πολιτισµο. Η αρχαϊκή εποχή τελείωσε µε τους αγώνες των Ελλήνων εναντίον των «βαρβάρων». Απ τους αγώνες αυτο ς οι Έλληνες εξήλθαν νικητές, ενίσχυσαν την εθνική τους συνείδηση και επικ ρωσαν την αποτελεσµατικ τητα της οργάνωσης, που τους παρείχε ο θεσµ ς της π λης-κράτους. Η γένεση της π λης-κράτους. Οι ιστορικοί χρησιµοποίησαν τον ρο π λη-κράτος για να δηλώσουν την έννοια του χώρου και συγχρ νως της οργανωµένης κοιν τητας ανθρώπων κάτω απ µια εξουσία. Η οργάνωση προϋποθέτει την κυριαρχία σε συγκεκριµένο χώρο, που αντιστοιχεί σε ρια µιας π λης ή µιας ευρ τερης περιοχής µαζί µε την π λη, και τη συγκρ τηση εξουσίας για την αντιµετώπιση των κοινών προβληµάτων 5. Έτσι η π λη-κράτος παρουσιάζει τα ακ λουθα συστατικά στοιχεία: Απ άποψη γεωγραφική, διαµορφων ταν συνήθως σε ένα χώρο, κέντρο άσκησης της εξουσίας, τειχισµένο τις περισσ τερες φορές, που ονοµαζ ταν π λις ή άστυ, και σε µια ευρ τερη περιοχή γ ρω απ αυτ ν, καλλιεργήσιµη µε διάσπαρτους µικρ τερους οικισµο ς, τις κώµες, που ήταν η παιθρος χώρα. Απ άποψη οργανωτική, οι κάτοικοι της π λης-κράτους, δηλαδή οι πολίτες, συµµετείχαν στη διαχείριση των κοινών και έπαιρναν µικρ τερο ή µεγαλ τερο µέρος στη λήψη των αποφάσεων. Έτσι, ο τρ πος άσκησης της εξουσίας και η συµµετοχή ή µη των πολιτών σ αυτήν ριζε το άλλο συστατικ της στοιχείο, το πολίτευµα 6. Ανεξάρτητα απ τον τρ πο λειτουργίας του πολι- τε µατος, γίνεται κατανοητ τι οι πολίτες είχαν τρεις βασικές επιδιώξεις που παράλληλα αποτελο σαν και προϋποθέσεις παρξης της π ληςκράτους: την ελευθερία, την αυτονοµία και την αυτάρκεια. Οι πολίτες δηλαδή αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία τους υπερασπίζοντας την ελευθερία της π λης, συνέβαλλαν στη διακυβέρνηση µε ν µους που οι ίδιοι είχαν θεσπίσει για να επιτ χουν την αυτονονοµία της και συµµετείχαν στην παραγωγή για να καλ ψουν τις ανάγκες τους και να ενισχ σουν την αυτάρκεια της π λης τους. Η σηµασία του θεσµο της π λης-κράτους. Η επιβίωση και η εξέλιξη κάθε π λης-κράτους ήταν άµεσα συνδεδεµένη µε τις τρεις βασικές επιδιώξεις των πολιτών της. Οι επιδιώξεις αυτές, αν και ήταν τροχοπέδη για την οργάνωση των Ελλήνων σε ενιαίο κράτος, εντο τοις αποτέλεσαν τη γενεσιουργ δ ναµη των επιτευγµάτων και της πολιτισµικής τους πορείας. Είναι φανερ τι ο συνεχής αγώνας των πολιτών των ελληνικών π λεωνκρατών, που αποσκοπο σε στην εξασφάλιση της ελευθερίας, της αυτονοµίας και της αυτάρκειας της π λης τους, ήταν ένα κίνητρο που οδηγο σε σε µια µορφή πατριωτισµο µε έντονο τοπικιστικ πνε µα. Η µορφή αυτή του πατριωτισµο τ νιζε τις διαφορές µεταξ των Ελλήνων, προκαλο σε συχνά εµφ λιες συγκρο σεις και, κυρίως, δε διευκ λυνε την ένωσή τους. Η οργάνωση των ανθρώπων σε π λεις δεν ήταν ένα καινο ργιο ι- στορικ φαιν µενο. Απ την 4η χιλιετία π.χ. στη Μεσοποταµία οι Η αρχαία Σµ ρνη. Σχέδιο αναπαράστασης της π λης προς τα τέλη του 7ου αι. π.χ. Τα ανασκαφικά δεδοµένα απέδειξαν τι η Σµ ρνη είναι µία απ τις πρώτες ελληνικές π λεις που διαθέτουν τα χαρακτηριστικά αστικής οργάνωσης. 6. Κυρίαρχο στοιχείο της π ληςκράτους είναι το πολίτευµα Εάν λοιπ ν έτσι έχουν τα πράγµατα, φανερ είναι τι πρέπει κυρίως να αποκαλο µε την π λη αµετάβλητη, ταν το πολίτευµά της µένει το ίδιο. Είναι δυνατ να ονοµαστεί (η π λη) µε άλλο νοµα ακ µη και ταν παραµένουν οι ίδιοι κάτοικοι ή και να έχει το ίδιο το νοµα, ταν κατοικηθεί απ άλλους ανθρώπους. Άλλο µως είναι το θέµα, εάν είναι σωστ η π λη να τηρεί ή να µην τηρεί τις υποχρεώσεις της, - ταν µεταβάλει το πολίτευµά της.............. Πολίτευµα της π λης είναι η οργάνωση λων εν γένει των αρχών και προ παντ ς της κυρίαρχης εξουσίας. Γιατί παντο κυριαρχεί το πολίτευµα της π λης και πολίτευµα είναι η πολιτική οργάνωση. Αριστοτέλης, Πολιτικά 1276b 10-16 1278b 9-12. 85

Σουµέριοι, πως µας έγινε γνωστ, ήταν οργανω- 7. Ο «συνοικισµ ς» της Αθήνας µένοι σε π λεις µε αναπτυγµένη οικονοµική και Οι Αθηναίοι, απ τα πολ παλιά πολιτιστική δραστηρι τητα. Σε καµιά µως απ χρ νια και περισσ τερο απ ποιους αυτές τις π λεις οι κάτοικοι δεν ανέπτυξαν «πολιτική» δραστηρι τητα, δηλαδή δεν είδαν τη ζωή άλλους Έλληνες, ζο σαν αγροτική ζωή. Τον καιρ του Κέκροπος και των πρώτων βασιλέων της Αττικής τους συνδεδεµένη µε τις ιδέες της ελευθερίας, της µέχρι της εποχής του Θησέως, οι Α- αυτ βουλης δράσης για την αντιµετώπιση των θηναίοι ζο σαν διασπαρµένοι σε µικρά κέντρα που είχαν, το καθένα, δικαιωµάτων τους. Μ νο µέσα στις ελληνικές π - κοινών προβληµάτων και της κατοχ ρωσης των χωριστ πρυτανείο και χωριστο ς λεις-κράτη οι έννοιες «του πολίτη» και «της πολιτικής» απέκτησαν υπ σταση και έγιναν πραγµα- άρχοντες. Μ νο άµα παρουσιαζ ταν εξωτερικ ς κίνδυνος έκαναν κοινή συνέλευση υπ τον βασιλέα και ο κάθε οικισµ ς είχε χωριστή πολιτική π λης-κράτους ήταν σηµαντική καινοτοµία µε τικ τητα. Έτσι κατανοο µε γιατί ο θεσµ ς της ζωή και αυτοδιοίκηση. Έτυχε, µάλιστα, µερικοί απ τους οικισµο ς να σµο. ε θα ήταν υπερβολική η επισήµανση πως συνέπειες µεγάλες για την εξέλιξη του πολιτι- πολεµήσουν εναντίον της Αθήνας -,τι αποτελεί επίτευγµα του ελληνικο πολιτισµο γεννήθηκε µέσα απ τη λειτουργία του θε- πως, για παράδειγµα, οι Ελευσίνιοι µε τον Ε µολπο εναντίον του Ερεχθέως. ταν, µως, βασιλε ς έγινε ο σµο της π λης-κράτους. Η δηµοκρατία, η ποίηση και ιδιαίτερα το θέατρο, η φιλοσοφία, η ρητο- Θησε ς, που ήταν δυνατ ς και σώφρων, έκανε πολλές µεταρρυθµίσεις, ρεία, η πολεοδοµία και η επιστήµη ήταν επιτε γκατάργησε τις βουλές και τις αρχές µατα της δραστηρι τητας του ανθρώπου στο των άλλων οικισµών και οργάνωσε πλαίσιο της π λης-κράτους. την πολιτεία στη σηµερινή της µορφή µ ένα βουλευτήριο κι ένα πρυτανείο. Η οικονοµική και κοινωνική οργάνωση. Η συγκρ τηση των π λεων-κρατών συνδέεται άµεσα Άφησε τους κατοίκους να νέµονται τα κτήµατά τους πως και πριν, αλλά µε τις οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατο σαν στις οµηρικές κοινωνίες. τους ανάγκασε να έχουν µια κοινή πολιτεία, την Αθήνα, η οποία εξελίχθηκε σε µεγάλη πολιτεία, και τέτοια Οι συνθήκες αυτές, που ήταν διαφορετικές απ περιοχή σε περιοχή, οδήγησαν προοδευτικά στη την παρέδωσε ο Θησε ς στους µεταγενεστέρους. µετεξέλιξη των οµηρικών κοινοτήτων σε π λειςκράτη. Την περίοδο των µετακινήσεων τµήµατα Θουκυδίδης, Β, 15 µετ. Αγγ. Βλάχου. των ελληνικών φ λων πιθαν τατα αυτονοµήθηκαν, απέκτησαν στη συνέχεια µ νιµη εγκατάσταση και σε συνδυασµ µε άλλους παράγοντες, πως η χωροταξική οργάνωση, οι τοπικές λατρείες κ.ά., δηµιο ργησαν τις π λεις-κράτη. Στην προσπάθειά τους αυτή ίσως να αναµείχθηκαν και µε τµήµατα άλλων φ λων. Σ µφωνα µε αυτή την εκδοχή οι πρώτες π λεις-κράτη πρέπει να σχηµατίστηκαν στα παράλια της Μ. Ασίας στη διάρκεια του πρώτου αποικισµο. Στον ελλαδικ χώρο ο σχηµατισµ ς πιθανώς να ακολο θησε διαφορετική πορεία: ή ανεξαρτητοποιήθηκαν τµήµατα διαφορετικών φ λων και οργανώθηκαν µεταξ τους ή γειτονικές κοιν τητες ενώθηκαν σε ενιαίο χώρο ή, ακ µα, απ κώµες (χωριά) αποσπάστηκαν οµάδες και συγκρ τησαν δική τους ενιαία διοίκηση. Στις δ ο τελευταίες περιπτώσεις κάνουµε λ γο για συνοικισµ 7. Εποµένως, γίνεται φανερ τι λες 86 οι π λεις-κράτη δεν οργανώθηκαν συγχρ νως και µε τον ίδιο τρ πο. Η κρίση του οµηρικο κ σµου. Προς τα τέλη του 9ου αι. π.χ. οι οµηρικές κοιν τητες παρουσίαζαν σταδιακή πληθυσµιακή α ξηση, πράγµα το οποίο προκάλεσε στη συνέχεια οικονοµική κρίση λ γω των περιορισµένων εκτάσεων καλλιεργήσιµης γης, των περιορισµένων µέσων εκµετάλλευσης, λ γω της συγκέντρωσης της γης σε λίγους, της απουσίας εργασιακής ειδίκευσης αλλά και της έλλειψης άλλων π ρων πέρα απ την εκ- µετάλλευση της γης. Η οικονοµική αυτή κατάσταση συνδυάζεται µε τον περιορισµ της βασιλικής εξουσίας και την α ξηση της δ ναµης των ευγενών. Η έλλειψη ίσως οργανωµένου στρατο έδωσε τη δυνατ τητα στους ευγενείς να αµφισβητήσουν την εξουσία του βασιλιά. Η δ ναµή τους στηριζ ταν στην κατοχή της γης. Ήταν γνωστοί µε τα ον µατα αγαθοί, άριστοι, ευπατρίδες, εσθλοί, κ.ά., ον µατα που υποδήλωναν την προέλευση και την κοινωνική τους υπ σταση. Το µεγαλ τερο µέρος του χρ νου τους το αφιέρωναν στη σωµατική άσκηση και στην καλλιέργεια του πνε µατος. Έτρεφαν άλογα και βρίσκονταν σε συνεχή πολεµική ετοιµ τητα γι αυτ ονοµάστηκαν και ιππείς. Στις π λεις-κράτη πολίτες δεν ήταν µ νο οι ευγενείς αλλά και µεγάλος αριθµ ς µικρών ή µεσαίων καλλιεργητών ή και ακτηµ νων. Αυτοί ή- ταν γνωστοί µε τα ον µατα πλήθος, χλος, κακοί κ.ά. 8 Πολλοί απ αυτο ς στη συνέχεια ασχολήθηκαν µε τη βιοτεχνία, το εµπ ριο, τη ναυτιλία και πλο τισαν. εν εξισώθηκαν µως εξαρχής πολιτικά µε τους ευγενείς. 8. Οι σχέσεις ευγενών και πλήθους Και τώρα µια παραβολή θα πω στους βασιλιάδες, αν κι έχουνε περίσσια τη γνώµη τους. Έτσι µίλησε το γεράκι στο πλουµ λαιµο τ αηδ νι, ταν το πήρε πολ ψηλά, µέσα στα σ γνεφα, αρπαγµένο στα ν χια του µ ρονταν 1 κείνο θλιβερά µέσα στα ν χια τα γαµψά του και το γεράκι εµίλησε και σκληρ λ γο του πε: «στυχο, τι ναι που λαλείς; Κάποιος πολ πιο δυνατ ς σου σε κρατάει. Εκεί που ε- γώ σε πάω, εκεί πας κι εσ, κι ας µου σαι και τραγουδιστής κι πως µου κάνει ρεξη, µπορεί και δείπνο να σε κάνω, εγώ, µπορεί και να σ αφήσω πάλι. Χωρίς µυαλά είν εκείνος που τα βάζει µε τους δυνατ τερους εχτ ς που χάνει τη νίκη µαζί µε τις ντροπές και βάσανα τραβάει». Έτσι είπε το γεράκι το γοργοπετο µενο, το τεντοφτέρουγο πουλί, στ αηδ νι. Μα, ω Πέρση, άκουε συ τη δικαιοσ νη και µη συδαυλίζεις την αδικία. Γιατί η αδικία είναι ολέθρια για τους µικρο ς ανθρώπους ακ µα και οι µεγάλοι δυσκολε ονται να τη σηκώσουνε και κάτου απ το βάρος της λυγο ν, τη µέρα π αναπάντεχες καταστροφές συντ χουν. 1. µ ροµαι: χ νω δάκρυα, θρηνώ. Ησίοδος, Έργα και Ηµέραι, 202-214 µετ. Π. Λεκατσά. Τα πρώτα στάδια της ιστορικής πορείας των π λεων-κρατών ήτ αν συνδεδεµένα µε την ανάπτυξη της δουλείας. Η ανάπτυξη του θεσµο της δουλείας συνδέεται άµεσα µε την αντίληψη τι ο πολίτης πρέπει να εί ναι απαλλαγµένος απ τις εργασίες για να ασχολείται µ νο µε τις υποθέσεις της π λης, µε τα κοινά. Βέβαια, ο αριθµ ς των δο λων σε άλλες π λεις αυξήθηκε εξαιτίας των χρεών προς τους ευγενείς, πως συνέβαινε στην Αθήνα µέχρι τις αρχές του 6ου αι. π.χ., και σε άλλες εξαιτίας των κατακτητικών πολέµων, πως συνέβη στη Σπάρτη. Η αντιµετώπιση της κρίσης. Η οικονοµική κρίση των οµηρικών χρ νων 87

9. Η ίδρυση αποικιών Τις Συρακο σες έκτισε ο Αρχίας αφο απ την Κ ρινθο έπλευσε εκεί την ίδια εποχή που ιδρ θηκαν η Νάξος και τα Μέγαρα. Λέγεται τι ο Μ σκελλος και ο Αρχίας συγχρ νως ήρθαν στους ελφο ς και ταν ζήτησαν χρησµ απ το θε ρωτήθηκαν: τι απ τα δ ο προτιµο ν πλο το ή υ- γεία. Ο Αρχίας λοιπ ν προτίµησε τον πλο το, ο Μ σκελλος µως την υ- γεία στον ένα έδωσε χρησµ να ιδρ σει τις Συρακο σες και στον άλλο τον Κρ τωνα. Έτσι λοιπ ν συµβαίνει η π λη των Κροτωνιατών να είναι τ σο υγιεινή, πως προηγο µενα α- νέφερα. Οι Συρακο σες µως έφθασαν σε τέτοιο σηµείο πλο του, ώστε να διαδοθεί παροιµία γι αυτές που λεγ ταν για εκείνους που ζο σαν πολυτελή ζωή, τι δηλαδή δεν θα τους αρκο σε ο τε ο φ ρος της δεκάτης των Συρακουσών. Ο Αρχίας ταν έ- πλεε προς τη Σικελία άφησε τον Χερσικράτη που καταγ ταν απ το γένος των Ηρακλειδών µε ένα µέρος της στρατιάς του για να ιδρ σει την ονο- µαζ µενη τώρα Κέρκυρα, προηγου- µένως µως Σχερία. Εκείνος λοιπ ν αφο έδιωξε τους Λιβυρνο ς που κατείχαν το νησί, ίδρυσε την αποικία ο Αρχίας εξάλλου ταν έφτασε στο Ζεφ ριο των ωριέων και βρήκε εκεί µερικο ς που είχαν έρθει απ τη Σικελία και είχαν σταλθεί απ τους ι- δρυτές των Μεγάρων τους πήρε µαζί του και απ κοινο ίδρυσε µ αυτο ς τις Συρακο σες. Μεγάλωσε η π λη αυτή και εξαιτίας της ευφορίας της γης και των καλών της λιµανιών. Και οι κάτοικοί της έγιναν ηγήτορες και συνέβη ώστε και ταν είχαν τυράννους οι Συρακο σιοι να κυριαρχο ν σε άλλους και ταν ήταν ελε θεροι να ελευθερώνουν σους ήταν υποδουλωµένοι απ τους βαρβάρους. Γιατί άλλοι απ τους βαρβάρους ή- ταν κάτοικοι της χώρας και άλλοι α- συνεχίστηκε και στα πρώτα στάδια της οργάνωσης των π λεων, καθώς δεν ήταν δυνατ να αντι- µετωπιστεί απ το υπάρχον σ στηµα της κλειστής αγροτικής οικονοµίας. Οι λ σεις που δ θηκαν ήταν οι ακ λουθες: ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εµπορίου, κατακτητικοί π λεµοι και εδαφική επέκταση, ίδρυση αποικιών. Κάποιες π λεις-κράτη εφάρµοσαν µια απ τις προαναφερθείσες λ σεις, κάποιες άλλες τις συνδ ασαν για να αντιµετωπίσουν τα προβλή- µατά τους. Έτσι, η Αθήνα ξεπέρασε την κρίση µε την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εµπορίου: Η Σπάρτη, το Άργος, η Ήλιδα κ.ά. µε την κατάκτηση γειτονικών τους περιοχών, ενώ η Κ ρινθος, τα Μέγαρα, η Χαλκίδα, η Μίλητος κ.ά. συνδ ασαν αυτές τις λ σεις µε την ίδρυση αποικιών. σα τµήµατα του ελληνικο κ σµου παρέµειναν αποµονωµένα και δεν είχαν συνεχείς επαφές µε τους άλλους Έλληνες, πως οι Αρκάδες, οι Αιτωλοί, οι Ακαρνάνες, οι Ηπειρώτες, οι Μακεδ νες και άλλοι, δεν ακολο θησαν την ίδια οικονοµική πορεία και διατήρησαν τη φυλετική* οργάνωση. Ο δε τερος αποικισµ ς (8ος-6ος αι. π.χ.). Ο ρος προέρχεται απ το ρ. αποικίζω (στέλνω µακριά απ τον οίκο, απ την πατρίδα) και δηλώνει την αναγκαστική µετακίνηση, την εγκατάσταση σε άλλη περιοχή και τη δηµιουργία νέας π λης. Το φαιν µενο αυτ διαφέρει απ την εξάπλωση των ελληνικών φ λων στα µικρασιατικά παράλια (11ος 9ος αι. π.χ.). Η ίδρυση αποικιών την αρχαϊκή εποχή ήταν επιχείρηση οργανωµένη εξ ο- λοκλήρου απ τη µητέρα-π λη (µητρ πολη). Οι αποικίες, ωστ σο, ήταν νέες π λεις-κράτη, αυτ νοµες και αυτάρκεις. Οι δεσµοί τους µε τις µητέρες-π λεις ήταν χαλαροί, σε µερικές περιπτώσεις αν παρκτοι, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις οι σχέσεις ήταν εχθρικές 9. Τα αίτια που συνέβαλαν στην ίδρυση των α- ποικιών ήταν: η στενοχωρία, πως αναφέρεται απ τους αρχαίους συγγραφείς, δηλαδή το πρ βληµα που προέκυψε απ την α ξηση του πληθυσµο και τις περιορισµένες εκτάσεις καλλιεργήσι- µης γης η έλλειψη πρώτων υλών, ιδιαίτερα µετάλλων η αναζήτηση νέων αγορών για την προµήθεια και την πώληση αγαθών οι εσωτερικές πολιτικές κρίσεις που οδηγο σαν σε αποµ νωση µια οµάδα των κατοίκων οι γνώσεις που διέθεταν για τους θαλάσσιους δρ µους και τις περιοχές εγκατάστασης ο ριψοκίνδυνος χαρακτήρας των Ελλήνων ε- κείνης της εποχής, πως αντανακλάται µέσα απ την Οδ σσεια. Απ τα µέσα του 8ου αι. π.χ. µέχρι και τα µέσα του 6ου αι. π.χ. οι Έλληνες εξαπλώθηκαν στη Μεσ γειο και στον Ε ξεινο Π ντο, στα ρια του τ τε γνωστο κ σµου, περιορίζοντας έτσι τη δραστηρι τητα άλλων λαών και ιδιαίτερα των Φοινίκων. Η αποικιστική εξάπλωση επανασ νδεσε ουσιαστικά τους Έλληνες µε τη Μεσ γειο και είχε σηµαντικές επιπτώσεις στην οικονοµία, την κοινωνία και την πολιτιστική εξέλιξη αυτής της περι δου. λα τα στοιχεία που καθορίζουν τον ελληνικ πολιτισµ, πως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι πολιτικές πρακτικές, οι αισθητικές αντιλήψεις και γενικ τερα ο τρ πο ζωής, οι Έλληνες τα µετέφεραν στις νέες τους πατρίδες. Οι αποικίες εξελίχθηκαν σε χώρους πειραµατισµο για τον Ελληνισµ. Στις επαφές τους µε τους γηγενείς πληθυσµο ς έδωσαν πολιτιστικά στοιχεία και πήραν. Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση είναι η διάδοση της γραφής το χαλκιδικ αλφάβητο, µια µορφή του ελληνικο αλφαβήτου, διαδ θηκε α- π τους Χαλκιδείς αποίκους στους ιταλικο ς λαο ς και έγινε στη συνέχεια το πρ τυπο διαµ ρφωσης του λατινικο. Η οικονοµική κρίση αντιµετωπίστηκε έξω α- π τα ρια των π λεων-κρατών, σε ευρ τερο οικονοµικ χώρο µε την ανάπτυξη του δευτερογε- π την απέναντι στεριά έκαναν επιδροµές κανένα µως δεν άφηναν να αγγίζει τα παράλια οι Έλληνες, αλλά δεν είχαν και τη δ ναµη να τους εκδιώξουν εξ ολοκλήρου απ την ενδοχώρα και παρέµειναν µέχρι σήµερα οι Σικελοί, οι Σικανοί, οι Μ ργητες και µερικοί άλλοι να νέµονται το νησί µεταξ των οποίων ήταν και οι Ίβηρες, τους οποίους αναφέρει ο Έφορος τι ήταν οι πρώτοι οικιστές της Σικελίας απ τους βάρβαρους. Στράβων, Γεωγραφικά, VI, 2, 4. ο απ τα αρχαι τερα ελληνικά νοµίσµατα. Επάνω: Αργυρ ν µισµα της Αίγινας µε παράσταση χελώνας (600 π.χ.). Κάτω: Ν µισµα της Εφέσου απ ήλεκτρο* µε παράσταση ελαφιο (600 π.χ.). (Αθήνα, Νοµισµατικ Μουσείο) 88 89

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ απ τον 8ο έως τον 6ο αιώνα π.χ. 90 91

νο ς και τριτογενο ς τοµέα της οικονοµίας. Το εµπ ριο δεν περιορίστηκε στην ανταλλαγή αγαθών, απέκτησε χαρακτήρα εµπορευµατοχρηµατικ µε την κοπή και τη χρήση του νοµίσµατος. Η εφε ρεση του νοµίσµατος δεν ή- ταν µια απλή καινοτοµία που διευκ λυνε τις οικονοµικές σχέσεις εκείνης της εποχής. Tο ν µισµα γίνεται τώρα το κ ριο µέσο συναλλαγής. Οι οικονοµικές µεταβολές είχαν συνέπειες και στην κοινωνία των π λεων-κρ ατών.νέα κατηγορία πολιτών, αυτοί που πλο τισαν, διεκδίκησε µερίδιο στην άσκηση της εξουσίας. Έτσι, η αριστοκρατικά οργανωµένη κοινωνία πέρασε κρίση. Η δουλεία, τέλος, αναπτ χθηκε λ γω της ανάγκης για περισσ τερα και φθην τερα χέρια. Για πρώτη φορά αυτή την εποχή χρησιµοποιήθηκαν δο λοι αργυρώνητοι, δηλαδή αγορασµένοι, ως παράγοντας οικονοµικής ανάπτυξης. Τα πολιτε µατα. Η π λη-κράτος αποτελο σε το βασικ θεσµ πολιτικής οργάνωσης κατά την αρχαι τητα. Μέσα απ αυτ το θεσµ λειτο ργησαν οι κοινωνικοί ανταγωνισµοί και ασκήθηκε η εξουσία, απ τις εκάστοτε ισχυρές κοινωνικές τάξεις. Είναι ευν ητο τι οι κοινωνικές συγκρο σεις και οι πολιτειακές µεταβολές είχαν διαφορετική εξέλιξη σε κάθε π λη-κρά τος.την πορεία µεταβολής των πολιτευµάτων παρουσιάζει το ακ λουθο θεωρητικ σχήµα: βασιλεία αριστοκρατία ολιγαρχία τυραννίδα δηµοκρατία Λεπτοµέρεια απ την παράσταση που διακοσµο σε αγγείο του β µισο του 7ου αι. π.χ. Απεικονίζει σκηνή της νέας πολεµικής τακτικής που καθιέρωσε η οπλιτική φάλαγγα. (Ρώµη, Μουσείο Βίλλα Τζο λια) 92 Η δηµιουργία των π λεων-κρατών συνδέεται µε την παρακµή κ αι την πτώση της βασιλείας. Το πολίτευµα της βασιλείας παρέµεινε µ νο σε περιοχές που διατήρησαν το φυλετικ τρ πο οργάνωσης και δε δηµιο ργησαν π λεις-κράτη, πως π.χ. η Ήπειρος, η Μακεδονία κ.ά. Ο ιστορικ ς βίος του θεσµο της π λης-κράτους ξεκίνησε µε την επικράτηση των ευγενών και την εγκαθίδρυση αριστοκρατικών πολιτευ- µάτων. Στα αριστοκρατικά καθεστώτα η εξουσία βρισκ ταν στα χέρια των αρίστων, εκείνων δηλαδή που αντλο σαν τη δ ναµη απ την καταγωγή τους και την κατοχή γης. Οι οικονοµικές εξελίξεις που προκάλεσε ο α- ποικισµ ς µε την ανάπτυξη του εµπορίου και της βιοτεχνίας έφεραν στην επιφάνεια νέες κοινωνικές οµάδες, τους βιοτέχνες, τους εµπ ρους, τους ναυτικο ς και τους τεχνίτες. Οι νέες κοινωνικές οµάδες ξυναν τον κοινωνικ ανταγωνισµ και διεκδίκησαν µέσα απ συγκρο σεις µερίδιο στην εξουσία. Στην κρίση της αριστοκρατικής δοµής της κοινωνίας συνέβαλε και ένας άλλος παράγο- ντας, η οπλιτική φάλαγγα. Ήταν ένα καινο ργιο στρατιωτικ σώµα, στο οποίο ανήκαν σοι απ τους πολίτες απέκτησαν την ιδι τητα του πολεµιστή και είχαν την οικονοµική ευχέρεια να εξοπλίζονται µε δικά τους έξοδα. Η φάλαγγα των οπλιτών οδήγησε στην ανάπτυξη της ιδέας της ισ τητας ακ µη και ως προς την άσκηση της εξουσίας. Στα τέλη του 7ου αι. π.χ. και τις αρχές του 6ου αι. π.χ. οι διαφορές οξ νθηκαν και οι αγώνες µεταξ των ευγενών απ τη µία πλευρά και των πλουσίων και του πλήθους απ την άλλη έγιναν ιδιαίτερα σκληροί. Η κατάσταση εν µέρει α- ντιµετωπίστηκε σε πολλές π λεις µε την κωδικοποίηση του άγραφου, εθιµικο δικαίου. Η καταγραφή των ν µων ανατέθηκε σε πρ σωπα κοινής αποδοχής, προερχ µενα κυρίως απ την τάξη των ευγενών. Πρ κειται για τους γνωστο ς νοµοθέτες ή αισυµνήτες, πως ο Ζάλευκος και ο Χαρώνδας στις αποικίες της σης, ο Πιττακ ς στη Μυτιλήνη, ο Λυκο ργος στη Σπάρτη, ο ράκων και ο Σ λων στην Αθήνα. Με την καταγραφή των ν µων στις περισσ τερες π λεις διευρ νθηκε η πολιτική βάση, εφ σον η συµµετοχή στη διακυβέρνηση της πολιτείας έγινε ανάλογα µε την οικονοµική κατάσταση των πολιτών, πως συνέβη στην Αθήνα µε τη νοµοθεσία του Σ λωνα. Το πολίτευµα κατ αυτ ν τον τρ πο µεταβλήθηκε σε ο- λιγαρχικ ή, πως ονοµάστηκε διαφορετικά, τι- µοκρατικ ( κ τιµηµάτων πολιτεία), επειδή κριτήριο της διάκρισης των πολιτών ήταν τα «τι- µήµατα», δηλαδή το εισ δηµα. Μικρ αγγείο ( ψ. 7 εκ.) κορινθιακο εργαστηρίου. Η Κ ρινθος τον 7ο αι. π.χ. και στις αρχές του 6ου αι. π.χ. είναι ένα σπουδαίο κέντρο εµπορίου και παραγωγής αγγείων. Το αγγείο αυτ στο επάνω µέρος καταλήγει σε κεφάλι λιονταριο στοιχείο ανατολικ. Σε πλατιά ζώνη, που καλ πτει το µεγαλ τερο µέρος του σώµατ ς του αποδίδεται µε εξαίρετη δεξιοτεχνία σ γκρουση οπλιτών. (Λονδίνο, Βρετανικ Μουσείο) Η επικράτηση των «ολίγων» µως δεν έδωσε λ σεις στα προβλ ήµατα του πλήθους. Οι αντιθέσεις διατηρήθηκαν και σε ορισµένες περιπτώσεις υποδαυλίστηκαν απ πρ σωπα που ήθελαν να εκµεταλλευτο ν τις κοι νωνικές αναταραχές για να επιβάλουν τη δική τους εξουσία. Τέτοια πρ σωπα συνήθως ήταν ευγενείς που είχαν αναδειχθεί ηγέτες των κατώτερων κοινωνικών οµάδων, µε την υποστήριξη των οποίων κατ ρθωναν να καταλάβουν την εξ ουσία.η προσωπική εξουσία που επέβαλλαν ονοµαζ ταν τυραννίδα 10. Η λέξη «τ ραννος» ήταν µάλλον λυδικής προέλευσης. Ορισµένοι απ τους τυράννους αναδείχθηκαν σε καλο ς ηγέτες, που φρ ντισαν για την ανάπτυξη της π λης τους και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των πολιτών. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις τυράννων ήταν ο Πολυκράτης στη Σάµο, ο Περίανδρος στην Κ ρινθο, ο Θεαγέ- 93

10. Η α ξηση του πλο του και η εγκαθίδρυση τυραννικών καθεστώτων σο α ξανε η δ ναµη της Ελλάδας, α ξανε ταυτ χρονα ο πλο τος της, πολ περισσ τερο απ πριν, ε- γκαταστάθηκαν τυραννίδες στις περισσ τερες πολιτείες (ενώ πριν υ- πήρχαν κληρονοµικές βασιλείες µε καθορισµένα προν µια) και η Ελλάδα άρχισε ν αναπτ σσει το ναυτικ της και να στρέφεται περισσ τερο προς τη θάλασσα. Θουκυδίδης, Α, 13 µετ. Αγγ. Βλάχου. νης στα Μέγαρα, ο Πεισίστρατος στην Αθήνα κ.ά. Οι περισσ τεροι τ ραννοι είχαν βίαιο τέλος. Οι δολοφονικές απ πειρες εναντίον τους εκφράζουν µε σαφήνεια και τις διαθέσεις των πολιτών. Μετά την πτώση των τυραννικών καθεστώτων, περίπου στα τέλη του 6ου αι. π.χ., στις περισσ τερες π λεις επιβλήθηκαν εκ νέου ολιγαρχικά καθεστώτα, σε άλλες, µως, πως για παράδειγµα στην Αθήνα, έγιναν µεταρρυθµιστικές νοµοθετικές προσπάθειες που άνοιξαν το δρ µο προς τη δηµοκρατία (µεταρρ θµιση του Κλεισθένη). Στο δηµοκρατικ πολίτευµα κυρίαρχο πολιτειακ ργανο αναδεικν εται η εκκλησία του δήµου, δηλαδή η συνέλευση λων των ενήλικων κατοίκων που είχαν πολιτικά δικαιώµατα. Σε κάθε πολίτη διν ταν η δυνατ τητα να παίρνει το λ γο, να διατυπώνει ελε θερα την άποψή του (ισηγορία), και να συµµετέχει στη διαµ ρφωση και στην ψήφιση των ν µων (ισονοµία). Στη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής κάθε π λη-κράτος παγίωσε µέσα απ κοινωνικές α- νακατατάξεις και «στάσεις» ένα σ στηµα διακυβέρνησης. Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι της Σπάρτης και της Αθήνας. Η Σπάρτη κατά τον 7ο αι. π.χ. διαµ ρφωσε ένα ολιγαρχικ πολίτευµα, το οποίο διατήρησε µέχρι τη ρωµαϊκή κατάκτηση, το 2ο αι. π.χ. Αντίθετα, η Αθήνα διήνυσε λο το φάσµα των πολιτειακών εξελίξεων, απ την αριστοκρατική οργάνωση τον 7ο αι. π.χ. µέχρι τη θεµελίωση της δηµοκρατίας στα τέλη του 6ου αι. π.χ. Οινοχ η ροδιακο εργαστηρίου (αρχές Ο πολιτισµ ς. Την αρχαϊκή εποχή, ο ποιητικ ς του 6ου αι. π.χ.). Η Ρ δος ήταν ένα άλλο σηµαντικ κέντρο παραγωγής αγγεί- λ γος αποκτά προσωπικ φος, εκφράζει βιώµατα και συναισθήµατα. Ο πεζ ς λ γος µέσα απ τη ων της ανατολίζουσας* περι δου. (Παρίσι, Μουσείο Λο βρου) σκέψη των πρώτων φιλοσ φων (φυσικών φιλοσ φων) επιχειρεί να εξηγήσει τη δηµιουργία του κ σµου αλλά και να αφηγηθεί ήθη, έθιµα λαών, δηµιουργώντας τα πρώτα δείγ- µατα ιστορικής γραφής. Η τέχνη, στην αρχή, ήταν επηρεασµένη απ πρ τυπα της Ανατολής (ανατολίζουσα φάση*), στη συνέχεια µως διαµ ρφωσε χαρακτηριστικά που πρ βαλλαν τις ελληνικές αισθητικές αντιλ ήψεις.στους αρχαϊκο ς χρ νους δηµιουργήθηκαν δ ο βασικοί αρχιτεκτονικοί ρυθµοί, ο δωρικ ς 94 και ο ιωνικ ς, κατασκευάστηκαν τα πρώτα µεγάλα αγάλµατα, οι κο ροι και οι κ ρες, και εξελίχθηκε σε εντυπωσιακ σηµείο η κεραµική τέχνη µε το µελαν µορφο και ερυθρ µορφο ρυθµ. Οι πρώτες πνευµατικές και καλλιτεχνικές ανησυχίες εντοπίζονται κυρίως στην Ιωνία, που γεννήθηκε και η φιλοσοφία γρήγορα, ωστ σο, διαδίδονται και στον υπ λοιπο ελληνικ χώρο, µητροπολιτικ και αποικιακ. Αυτή την εποχή έχουν πλέον αποκρυσταλλωθεί οι θρησκευτικές δοξασίες και ο τρ πος λατρείας των θεών. Τα χαρακτηριστικά της µορφής κάθε θεο γίνονται κοινά σε πανελλήνιο επίπεδο και ορισµένοι τ ποι λατρείας εξελίσσονται σε πανελλήνια ιερά µε φήµη και πέρα απ τα ελληνικά ρια, πως συµβαίνει µε τους ελφο ς, την Ολυµπία, τη ήλο κ.ά. Επιτ µβιο άγαλµα του Αριστ δικου. Ο τελευταίος γνωστ ς κο ρος των αρχαϊκών χρ νων απ την Αττική (περ. 490 π.χ.). (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο) ıúèáîfi Û ÌË ˆÊfiÚÔ ÂappleÈÛÙ ÏÈÔ ÎÈÔÓfiÎÚ ÓÔ ÛapplefiÓ ÏÔ ÎÚˆÙ ÚÈÔ ÛÙ ÏÔ ÙË øƒπ O ÌÂÙfiappleË ÙÚ ÁÏ ÊÔ Αρχιτεκτονικοί ρυθµοί ˆÊfiÚÔ ÂappleÈÛÙ ÏÈÔ πø π O ÛË Κ ρη απ την Ακρ πολη της Αθήνας (περ. 510 π.χ.). Βρέθηκε «θαµµένη» µαζί µε πολλά άλλα έργα που καταστράφηκαν απ τις περσικές επιδροµές. (Αθήνα, Μουσείο Ακροπ λεως) 95

νες αντιµετώπισαν τους Πέρσες και τους υποχρέωσαν να εγκα ταλείψουν µε τα υπολείµµατα του στρατο τους τον ελλαδικ χώρο (480-479 π.χ.) 11. Την ίδια εποχή οι Έλληνες της σης αντιµετώπισαν και αυτο ί νικηφ ρα την επεκτατικ τητα των Καρχηδονίων στη Σικελία (µάχη της Ιµέρας, 480 π.χ.). Αµφορέας διακοσµηµένος απ τον Εξηκία, Αθηναίο αγγειογράφο. Οι µορφές ζωγραφίζονται µε µα ρο χρώµα πάνω στον πηλ (β µισ 6ου αι. π.χ.). (Βατικαν, Γρηγοριαν Ετρουσκικ Μουσείο) 96 Αττικ ς αµφορέας ερυθρ µορφου ρυθµο. Η παράσταση του Κροίσου στην πυρά έχει αποδοθεί µε το χρώµα του πηλο, αφο λη η επιφάνεια του αγγείου έχει καλυφθεί µε µα ρο στιλπν βερνίκι (αρχές του 5ου αι. π.χ.). (Παρίσι, Μουσείο Λο βρου) Οι περσικοί π λεµοι. Στη διάρκεια της πρώτης εικοσαετίας του 5ου αι. π.χ. οι Έλληνες υποχρεώθηκαν να αντιµετωπίσουν την επεκτατικ τητα των Περσών βασιλέων. Η ατυχής εξέγερση των Ελλήνων της Ιωνίας (ιωνική επανάσταση, 499-494 π.χ.), οι οποίοι ήταν υποτελείς στην περσική αυτοκρατορία, έδωσε την α- φορµή για µια σειρά περσικών επιχειρήσεων εναντίον της Ελ λάδας. Η πρώτη απ πειρα επέκτασης των Περσών στον ελλαδικ χώρο δεν είχε αίσιο τέλος. Κατέληξε σε καταστροφή του στ λου τους, λ γω θαλασσοταραχής, στο ακρωτήριο του Άθω. Ωστ σο, ο στρατ ς τους υποχρέωσε σε υποταγή τους Έλληνες της Θράκης και της Μακεδονίας (492 π.χ.). Η πρώτη οργανωµένη περσική εκστρατεία είχε χαρακτήρα ναυτικής επιχείρησης και στ χευε στην τιµωρία των Ερετριέων και των Αθηναίων, επειδή είχαν βοηθήσει τους Έλληνες της Ιωνίας στην εξέγερσή τους. Τελείωσε µε τη µάχη στο Μαραθώνα, που οι Πέρσες νικήθηκαν απ τους Αθηναίους και τους Πλαταιείς (490 π.χ.). Καθοριστικής σηµασίας ήταν η συµβολή του Μιλτιάδη. Η δε τερη συστηµατικά οργανωµένη εκστρατεία έγινε υπ την αρχηγία του Ξέρξη µε συγκέντρωση πολυπληθών θαλάσσιων και χερσαί ων δυνάµεων και στ χευε στην κατάκτηση ολ κληρου του ελλαδικο χώρου.οι ελληνικές π λεις µπροστά στον περσικ κίνδυνο συγκάλεσαν συνέδριο στην Κ ρινθο (481 π.χ.), που αποφάσισαν τη συγκρ τηση αµυντικής συµµαχίας κατά τ ων Περσών. Μέσα απ µια σειρά συγκρο σεων Θερµοπ λες (Λεωνίδας), Αρτε- µίσιο, Σαλαµίνα (Θεµιστοκλής), Πλαταιές (Παυσανίας), Μυκάλη οι Έλλη- Το επιτυχές αποτέλεσµα των περσικών πολέµων δεν πρ βαλε µ νο το δυναµισµ που έ- κρυβε η π λη-κράτος ως οργανωτικ ς θεσµ ς, αλλά κυρίως την ιδέα τι οι αγώνες αυτοί ήταν κοιν έργο των Ελλήνων. εν είχαν συγκρουστεί δ ο δυνάµεις διεκδικώντας οι µεν ζωτικο ς χώρους εξάπλωσης, οι δε την επιβίωσή τους. Είχαν συγκρουστεί στην ουσία δ ο διαφορετικοί τρ ποι ζωής, δ ο συστήµατα αξιών, δ ο πολιτισµοί. Οι περσικοί π λεµοι (τα Μηδικά), χωρίς αµφιβολία, συνέβαλαν στη δηµιουργία κοινής ιστορικής µνήµης: ήταν οι πρώτοι «εθνικοί» π λεµοι των Ελλήνων. Ο αγώνας των Ελλήνων για την προάσπιση της ανεξαρτησίας τους, της γης, των ιερών τους και κυρίως του «Ελληνικο» (έθνους), α- πηχεί για πρώτη φορά συνειδητοποιηµένα την ιδέα πανελλήνιου πνε µατος. Η αφήγηση του Ηρ δοτου, που αναφέρεται στην απάντηση των Αθηναίων προς τους απεσταλµένους της Σπάρτης, είναι αποκαλυπτική. «Είναι ανθρώπινο οι Λακεδαιµ νιοι να φοβήθηκαν µήπως συµβιβαστο µε µε το βάρβαρο. Αλλά είναι άσχηµο να έρχεστε εδώ µε φ βο για το φρ νηµα των Αθηναίων, αφο ξέρετε τι ο τε χρυσάφι υπάρχει πουθενά στη γη τ σο πολ, ο τε τ πος ανώτερος απ το δικ µας σε κάλλος και αρετή, ώστε να τα δεχτο µε και να θελήσουµε, µηδίζοντας, να υποδουλώσουµε την Ελλάδα. Ακ µα κι αν το θέλαµε, υ- πάρχουν πολλά και σπουδαία που θα µας ε- µπ διζαν να το κάνουµε. Πρώτο και κυρι τερο τα αγάλµατα και οι ναοί των θεών µας που έχουν καεί και γκρεµιστεί και µας καλο ν να τιµωρήσουµε σο µπορο µε τον αίτιο παρά να 11. Ο ρκος των Ελλήνων πριν απ τη µάχη των Πλαταιών Γι αυτ το λ γο, άνδρες δικαστές, αυτή την εγγ ηση έδωσαν µεταξ τους λοι οι Έλληνες στις Πλαταιές, ταν επρ κειτο παρατεταγµένοι να πολεµήσουν τις δυνά- µεις του Ξέρξη δεν εφε ραν, αλλά µιµήθηκαν το γνωστ σ εσάς ρκο. Κι αυτ ν αξίζει να τον ακο σετε γιατί, αν και είναι πολ παλαιά τα τ τε γεγον τα, µως συχνά είναι δυνατ να αναγνωρίσει κανείς σ αυτά που έχουν γραφεί την ανδρεία εκείνων. Και για χάρη µου διάβασέ τον ρκος: «εν θα προτιµήσω τη ζωή απ την ελευθερία, ο τε θα εγκαταλείψω τους αρχηγο ς, ο τε ζωντανο ς, ο τε πεθα- µένους, αλλά θα θάψω λους τους συµµάχους που θα πέσουν στο πεδίο της µάχης. Και αν υπερισχ σω των βαρβάρων στον π λεµο, καµία απ τις π λεις που πολέµησαν για τη σωτηρία της Ελλάδας δε θα καταστρέψω, αλλά θα κάνω φ ρου υ- ποτελείς λες εκείνες που προτίµησαν το βάρβαρο και απ τα ιερά, - σα πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν απ τους βαρβάρους, κανένα δε θα ανοικοδοµήσω εξ ολοκλήρου, αλλά θα τα αφήσω εγκαταλειµµένα ως υπενθ µηση της ασέβειας της βαρβαρικής για τους µεταγενέστερους. Λυκο ργος, Κατά Λεωκράτους, 80-81. 97

συµβιβαστο µε µαζί του. Αλλά υπάρχει και το ελληνικ έθνος απ το ίδιο αίµα και µε την ίδια γλώσσα µ εµάς, µε το οποίο έχουµε κοινά ιερά των θεών και κοινές θυσίες και ήθη κοινά και δεν θα ήταν σωστ οι Αθηναίοι να γίνουν προδ τες. Μάθετε, λοιπ ν, τα εξής, αν δεν ξέρατε πριν, τι έστω και ένας µ νο Αθηναίος αν µείνει, ποτέ δεν θα συµβιβαστεί µε τον Ξέρξη». (Ηρ δοτος Η, 144 µετ. Αγγ. Βλάχου). 2.3 Κλασική εποχή (480 323 π.χ.) Την περίοδο απ το τέλος των περσικών πολέµων έως και το θάν ατο του Μ. Αλεξάνδρου οι ιστορικοί ονοµάζουν κλασική. Ο χαρακτηρισµ ς αυτ ς α- ναγνωρίζει στην εποχή την υπεροχή των συντελεστών της και των επιτευγµάτων τους, επικυρώνει την πνευµατική τους επιβολή και τη διαχρονική επιβίωσή τους στις ιδέες και στα δηµιουργήµατα µεταγενέστερων εποχών. Την εποχή αυτή διαµορφώθηκαν οι αξίες που αποτελο ν τα θεµέλια του σ γχρονου δυτικο πολιτισµο. Το νικηφ ρο αποτέλεσµα των περσικών πολέµων ήταν καθοριστ ικ για την ιστορική πορεία των Ελλήνων. Η αυτοπεποίθηση, η αίσθηση της αυτάρκειας αλλά και της υπεροχής απέναντι στους «βαρβάρους» κα ι πάνω απ λα η ψυχική ευφορία του νικητή που θέλει να αποκαταστήσει τι ς καταστροφές ήταν κίνητρα που δηµιο ργησαν τα επιτε γµατα στην πολιτική, στα γράµµατα και τις τέχνες της κλασικής εποχής. Μετά τους περσικο ς πολέµους και για πενήντα περίπου χρ ν ια η Αθήνα εξελίχθηκε σε ηγεµονική δ ναµη, γεγον ς που δηµιο ργησε τις προϋποθέσεις της αντιπαράθεσής της µε τη Σπάρτη. Τα αλληλοσυγκρου µενα συµφέροντα των δ ο σηµαντικ τερων π λεων είχαν ως αποτέλεσµα τη διαίρεση του ελληνικο κ σµου σε δ ο µεγάλους συνασπισµο ς. Οδήγησαν τους Έλληνες σε µακροχρ νια εµφ λια σ ρραξη τριάντα περίπου χρ νων, τον Πελοποννησιακ π λεµο. Στο πρώτο µισ του 4ου αι. π.χ. τον ανταγωνισµ των ελληνικών π λεωνκρατών υποδα λισε η παρέµβαση των Περσών µε την παροχή χρ ηµάτων ή στρατιωτικής βοήθειας, ενώ το δε τερο µισ του αιώνα εµφανίζεται ως επιτακτική ανάγκη η ιδέα της πανελλήνιας ένωσης. Η ένωση των Ελλήνων και ο κοιν ς τους αγώνας εναντίον των Περσών ήταν εγχείρηµα του Ελληνισµο της Μακεδονίας, το οποίο επιτε χθηκε εν µέρει απ το Φίλιππο Β και ολοκληρώθηκε απ το Μ. Αλέξανδρο. Η συµµαχία της ήλου Αθηναϊκή ηγεµονία. Η Αθήνα µετά την απ κρουση του περσικο κινδ νου ανασυγκροτήθηκε και εξελίχ θηκε σε µεγάλη ναυτική δ ναµη. Τέθηκε επικεφαλής µεγάλου µέρους των ελληνικών π λεων, ιδρ οντας την Α Αθηναϊκή συµµαχία (478/7 π.χ.). Η ενέργεια αυτή ήταν α- π λυτα εναρµονισµένη µε τις επιδιώξεις και τα συµφέροντά της,που στ χευαν στην ανάδειξή της σε µεγάλη δ ναµη. 98