ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΑΧΥΡΡΥΘΜΗΣ ΕΚΜΑΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ/ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ. Ενημερωτικό βιβλιάριο

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΑΧΥΡΡΥΘΜΗΣ ΕΚΜΑΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ/ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Ενημερωτικό βιβλιάριο ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΛΕΥΚΩΣΙΑ 2009 Kυπριακή Δημοκρατία Ταμεία Αλληλεγγύης Ευρωπαϊκή Ένωση H Δράση χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης. 2

Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας στα Δημόσια Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου Γενική εποπτεία: Ανδρέας Χαραλάμπους Διευθυντής Συντονισμός: Έλενα Χατζηκακού Προϊσταμένη Τομέα Επιμόρφωσης Ομάδα συγγραφής: Α έκδοση (2008) Θεούλα Ερωτοκρίτου-Σταύρου, Β.Δ., Φιλόλογος Μαρία Παπαλεοντίου, Φιλόλογος Έλλη Χατζηγεωργίου, Μόνιμη Καθηγήτρια Φιλολογικών Π.Ι. Παυλίνα Χατζηθεοδούλου-Λοϊζίδου, Μόνιμη Καθηγήτρια Παιδαγωγικών Π.Ι. Επιμέλεια αναθεωρημένης έκδοσης: Β έκδοση (2009) Μαρία Παπαλεοντίου Γλωσσική επιμέλεια: Μαρία Παπαλεοντίου Σχεδιασμός εξωφύλλου: Θεόδωρος Κακουλλής Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, 2009 3

4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 Σελ. II. ΠΙΛΟΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΑΧΥΡΡΥΘΜΗΣ ΕΚΜΑΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ/ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Α. Πλαίσιο εφαρμογής του Προγράμματος Β. Ρόλος Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και ΚΕΕΑ στο Πρόγραμμα Γ. Πλαίσιο λειτουργίας του Προγράμματος Γ1. Οργάνωση σχολικής μονάδας Γ2. Δραστηριότητες υποδοχής Γ3. Δραστηριότητες που διευκολύνουν την ένταξη στη γενική τάξη Γ4. Διδασκαλία στα τμήματα ταχύρρυθμης εκμάθησης της Ελληνικής Δ. Πρόγραμμα Σπουδών και διδακτικό υλικό Δ1. Πρόγραμμα Σπουδών Δ2. Διδακτικό υλικό Ε. Υποστηρικτικό υλικό Ε1. Ιστοσελίδες Ε2. Εκπαιδευτικά λογισμικά Ε3. Πηγές αναφοράς 9 9 10 10 10 11 13 14 16 17 19 III. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 23 5

Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας στα Δημόσια Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συνήθης διαπίστωση στην οποία στηρίζεται η ρητορική για την αναγκαιότητα της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης και της θεσμικής διαχείρισης της ετερότητας, είναι ότι οι σύγχρονες κοινωνίες μετατρέπονται στις μέρες μας σε πολυπολιτισμικές. Στην ουσία, όμως, η αναγκαιότητα ή η συζήτηση για τη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση προκύπτει, όχι γιατί μέχρι τώρα ο χαρακτήρας των κοινωνιών ήταν μονοπολιτισμικός, 1 αλλά γιατί αναγνωρίζεται πλέον ο πολυπολιτισμικός τους χαρακτήρας, με αφορμή γενικευμένα φαινόμενα μετανάστευσης και μετακινήσεων πληθυσμών ή και διεύρυνσης συνόρων. Η κοινωνία και το σχολείο είναι ούτως ή άλλως πολυπολιτισμικά 2, αφού στο σχολείο υπάρχουν παιδιά με διαφορετικές καταβολές, παιδιά που έχουν διαφορετική κοινωνικοοικονομική προέλευση, μιλούν «διαφορετικά» ελληνικά (π.χ. τοπικές διαλέκτους), έχουν διαφορετικές επικοινωνιακές, συναισθηματικές και μαθησιακές ανάγκες, ατομικούς ρυθμούς μάθησης, διαφορετικές δεξιότητες ή οικογενειακές, κοινωνικές και πολιτισμικές διαφορές (θρησκεία, έθιμα κτλ.). Είναι φανερό ότι στην οικογένεια, στην παρέα συνομηλίκων, στο σχολείο και αλλού, τα παιδιά δεν είναι αντίγραφο το ένα του άλλου, αλλά παρουσιάζουν ένα πλήθος διαφορετικών χαρακτηριστικών, που προσδιορίζουν την ετερότητα 3. Έτσι, η έννοια του «διαπολιτισμικού» αφορά στη συνάντηση της προσωπικής κουλτούρας του καθενός με εκείνη του διπλανού του. Οι κουλτούρες αυτές, οι οποίες εξ ορισμού είναι ανομοιογενείς, ακόμη και στο πλαίσιο μιας ομοιογενούς εθνικής ομάδας, συνυπάρχουν σε μια οικουμενική, οικονομική, τεχνολογική κτλ. κοινότητα. Ειδικότερα στην περίπτωση της εκπαίδευσης, φαίνεται ότι η διαπλοκή ποικίλων μορφών ετερότητας σε σχέση με τις απαιτήσεις του σχολείου, και γενικά της κοινωνίας, οδηγούν τους εκπαιδευτικούς σε διλήμματα και ερωτηματικά για το πώς μπορούν να είναι αποτελεσματικοί, όταν τα περισσότερα παιδιά στην τάξη είναι αλλόγλωσσα ή για το πώς μπορούν να βρουν την ισορροπία ανάμεσα στις απαιτήσεις του εξετασιοκεντρικού μας συστήματος, στο περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων και στις ανάγκες των παιδιών 4. Η αναζήτηση απαντήσεων σε τέτοια ερωτήματα δεν είναι εύκολη ή μονοσήμαντη, αφού κάθε σχολική τάξη συναποτελείται από διαφορετικά παιδιά και εκπαιδευτικούς. Παιδιά και εκπαιδευτικοί καλούνται, μέσα από συγκρούσεις και δυσκολίες, χαρές και απογοητεύσεις, δράσεις και αντιδράσεις, να λειτουργήσουν σε ένα ενιαίο πλαίσιο στην καθημερινή διδακτική πράξη και να κάνουν όλοι βήματα μπροστά. Το γίγνεσθαι της 1 Κάτσικας Χ. και Πολίτου Ε. (1999) Εκτός τάξης το διαφορετικό. Αθήνα: Gutenberg. 2 Ανδρούσου A. (1996) Εγώ και συ, εδώ κι εκεί. Αθήνα: Θεμέλιο. 3 Γκότοβος Α. (2001) Οικουμενικότητα, ετερότητα και ταυτότητα: Η επαναδιαπραγμάτευση του νοήματος της Παιδείας. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. 4 Ανδρούσου Α. (2004) Κλειδιά και Αντικλείδια. Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων ΥΠΕΠΘ. 6

σχολικής τάξης είναι συνεχώς υπό διαπραγμάτευση και υπό διαμόρφωση με βάση τη δράση όλων των εμπλεκόμενων υποκειμένων, εκπαιδευτικών και μαθητών. Βασικά αξιώματα είναι ότι όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως των ειδικών συνθηκών της ζωής τους, μπορούν να μάθουν, να δράσουν και να επηρεάσουν το ποικιλόμορφο περιβάλλον τους και τους εαυτούς τους. Τα παιδιά δεν καθορίζονται από το εθνικό ή εθνοτικό τους ανήκειν, το φύλο ή τις ανάγκες τους ούτε παγιδεύονται σ αυτά. Αντίθετα, τα γνωρίσματα αυτά συμβάλλουν στη συνεχή αλλαγή των κοινωνικών και πολιτισμικών δεδομένων 5. Στόχος είναι η διαχείριση και αξιοποίηση της ετερότητας, χωρίς αυτή να ταυτίζεται μονομερώς με το ζήτημα της μετανάστευσης. Είναι η συνειδητοποίηση των ορίων του καθενός μας, η κατανόηση άλλων τρόπων ερμηνείας του κόσμου, η μείωση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού, καθώς επίσης η διαμόρφωση «κουλτούρας δημιουργίας» για αρμονική συμβίωση. Σημείο εκκίνησης για τη διαχείριση της ετερότητας είναι η εστίαση του ενδιαφέροντος στις «απολαβές» των παιδιών από το σχολείο. Η ετερότητα μάς ενδιαφέρει στο βαθμό που μπορεί να αποτελέσει μορφωτικό κεφάλαιο και να αξιοποιηθεί 6 ως μορφή λειτουργικών εφοδίων και προσόντων για τη ζωή. Για το σκοπό αυτό καλούμαστε να αξιοποιήσουμε το αναλυτικό πρόγραμμα, το παραπρόγραμμα, τις δυνατότητες των εκπαιδευτικών, τους συγκεκριμένους μαθητές και τις μαθήτριες, καθώς επίσης το σχολικό και κοινωνικό συγκείμενο. 5 Schmidtke P. (2007) The concept of culture. Paper presented at the Council of Europe Pestalozzi Module B workshop on Intercultural Education Training for trainers. Oslo, Norway. 10-13 October 2007. 6 Γκότοβος Α. (2002) Εκπαίδευση και ετερότητα. Αθήνα: Μεταίχμιο. 7

8

II. ΠΙΛΟΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΑΧΥΡΡΥΘΜΗΣ ΕΚΜΑΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ/ΞΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Α. Πλαίσιο εφαρμογής του Προγράμματος Μέσα σ αυτό το πλαίσιο της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης εντάσσεται το Πιλοτικό Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής, το οποίο άρχισε να εφαρμόζεται με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου (αρ. φακ. ΥΠΠ 7.1.19.2/2, ημερ. 29 Ιουλίου 2008) σε δημόσια σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου που συγκεντρώνουν μεγάλο αριθμό αλλόγλωσσων μαθητών. Με βάση την ειλημμένη απόφαση για κατάργηση του θεσμού του ακροατή μαθητή, η αρμόδια Επιτροπή του ΥΠΠ έχει υιοθετήσει πρότυπο ενσωμάτωσης των αλλόγλωσσων μαθητών σε κανονικές τάξεις, ανάλογα με το ακαδημαϊκό/γνωστικό τους επίπεδο και με ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους άλλους μαθητές. Για την εφαρμογή του Προγράμματος Εκμάθησης της Ελληνικής στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, οι μαθητές αυτοί θα αποσύρονται για ορισμένες περιόδους εβδομαδιαίως από την τάξη συμφοίτησης, για να τους παρέχεται η απαιτούμενη γλωσσική ενίσχυση. Β. Ρόλος Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και ΚΕΕΑ στο Πρόγραμμα Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου και το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας και Αξιολόγησης (ΚΕΕΑ) έχουν αναλάβει έναν ενεργό και πολλαπλό ρόλο όσον αφορά τη στήριξη του Προγράμματος. Συγκεκριμένα, έχουν αναλάβει το σχεδιασμό και την υλοποίηση διαφόρων δράσεων, εκ των οποίων οι περισσότερες συγχρηματοδοτούνται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης. Συνοπτικά, οι δράσεις αυτές επικεντρώνονται στα ακόλουθα: i. Ετοιμασία οδηγού υποδοχής στο κυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα για αλλόγλωσσους μαθητές, ο οποίος έχει μεταφραστεί σε οκτώ ξένες γλώσσες με βάση τους επικρατέστερους αριθμούς κατά εθνότητα των αλλόγλωσσων μαθητών. ii. Επιμόρφωση εκπαιδευτικών σε θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης και διδασκαλίας της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας. Στα πλαίσια εφαρμογής του Πιλοτικού Προγράμματος πραγματοποιούνται διάφορες επιμορφωτικές δράσεις (συνέδρια, ημερίδες, εργαστήρια). Επιπλέον, στις σχολικές μονάδες όπου εφαρμόζεται το Πρόγραμμα, παρέχεται στήριξη σε σχολική βάση από λειτουργούς του ΠΙ. iii. Εκπόνηση διαγνωστικού δοκιμίου ελληνομάθειας που χορηγείται σε αλλόγλωσσους μαθητές με σκοπό την αξιολόγηση του βαθμού κατοχής της ελληνικής γλώσσας, την κατάταξη των μαθητών σε ομάδες αρχαρίων και προχωρημένων και την ένταξή τους στο Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής. Επιπρόσθετα, διεξάγονται ερευνητικά προγράμματα για διερεύνηση αντιλήψεων/στάσεων αναφορικά με θέματα ετερότητας, καθώς επίσης εξειδικευμένα για θέματα μεταναστών. Τέλος, το ΚΕΕΑ έχει αναλάβει την 9

10 αξιολόγηση του Πιλοτικού Προγράμματος Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής από αλλόγλωσσους μαθητές στη Μέση Εκπαίδευση. Γ. Πλαίσιο λειτουργίας του Προγράμματος Γ1. Οργάνωση σχολικής μονάδας Το Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής Γλώσσας είναι ενταγμένο στο σχολικό πρόγραμμα, ούτως ώστε να διευκολύνεται η συμμετοχή των παιδιών στη σχολική ζωή και, κυρίως, να αυξάνονται οι απολαβές τους από το σχολείο, με την ικανοποίηση των γλωσσικών, κοινωνικών και συναισθηματικών τους αναγκών. Το εν λόγω Πρόγραμμα έρχεται να ενισχύσει τα όσα συντελούνται στη γενική τάξη/την τάξη συμφοίτησης, με στόχο την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και την ένταξη του παιδιού. Βασική προϋπόθεση για την επιτυχία του Προγράμματος είναι η συνεργασία ανάμεσα στον εκπαιδευτικό του τμήματος ταχύρρυθμης εκμάθησης της Ελληνικής και στους εκπαιδευτικούς της τάξης συμφοίτησης. Ο συντονιστής Βοηθός Διευθυντής και ο υπεύθυνος καθηγητής της τάξης συμφοίτησης μπορούν να διαδραματίσουν έναν καθοριστικό ρόλο σε αυτή την επαφή και στη δόμηση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος ένταξης των αλλόγλωσσων μαθητών που θα αφορά ολόκληρη τη σχολική μονάδα. Είναι σημαντική η αξιοποίηση μαθητών ή γονέων που μπορούν να λειτουργήσουν ως διαμεσολαβητές για την υποδοχή των παιδιών στο σχολείο. Ακολούθως, προτείνονται συγκεκριμένες ενέργειες στο σχολείο που στηρίζουν την προσπάθεια των εκπαιδευτικών για επαρκή επικοινωνία με τα αλλόγλωσσα παιδιά, σε ένα φαινομενικά μονόγλωσσο περιβάλλον, αλλά και για καλλιέργεια της γλωσσικής επάρκειας των παιδιών. Γ2. Δραστηριότητες υποδοχής Οι δραστηριότητες υποδοχής αποσκοπούν στη δημιουργία φιλικού κλίματος και στην ανάπτυξη ικανοτήτων παραγωγής λόγου μέσα από δραστηριότητες γνωριμίας και ανταλλαγής εμπειριών. Στην αρχή της χρονιάς μπορούν να γίνουν δραστηριότητες αυτοπαρουσίασης με σκοπό να βοηθηθούν τα αλλόγλωσσα παιδιά να γνωρίσουν την τάξη, αλλά και οι υπόλοιποι μαθητές να γνωρίσουν τα παιδιά αυτά. Η δραστηριότητα μπορεί να αρχίσει με την αυτοπαρουσίαση του εκπαιδευτικού. Τα παιδιά μπορούν να κάνουν διευκρινιστικές ερωτήσεις στον εκπαιδευτικό ή να ζητήσουν περισσότερες πληροφορίες. Στη συνέχεια, κάθε παιδί παρουσιάζει την ταυτότητά του στο παιδί που κάθεται δίπλα του και έπειτα εντάσσεται σε μια ομάδα, την οποία αποτελούν ο διπλανός του και ένα ακόμη ζευγάρι παιδιών. Το κάθε παιδί αναλαμβάνει να συστήσει στους υπόλοιπους το συνεργάτη του 7. Γ3. Δραστηριότητες που διευκολύνουν την ένταξη στη γενική τάξη Εφόσον η ένταξη στη γενική τάξη έχει προηγηθεί των συναντήσεων στο τμήμα ταχύρρυθμης εκμάθησης, θα μπορούσε ο φιλόλογος εκπαιδευτικός της τάξης να αξιοποιήσει τις πρώτες θεματικές ενότητες των προτεινόμενων εγχειριδίων της 7 Χαραλαμπόπουλος, Α. και Χατζησαββίδης Σ. (1997) Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας: Θεωρία και πρακτική εφαρμογή. Θεσσαλονίκη: Κώδικας και Coelho, A. (1998). Strategies in Learning and Using a Second Language. London: Longman.

ταχύρρυθμης τάξης για γνωριμία. Ο παγκόσμιος χάρτης και τα ονόματα των χωρών σε διαφορετικές γλώσσες θα μπορούσε να συνδεθεί με τη θεματολογία των διαφορετικών γλωσσικών κωδίκων (Ενότητες 1 και 2, Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου) ή με αυτή που αφορά τη γνωριμία με τον κόσμο (Ενότητα 2 η Νεοελληνική Γλώσσα Γ Γυμνασίου). Γενικά, η δημιουργία ενός περιβάλλοντος με εργασίες αλλά και στοιχεία που δηλώνουν την παρουσία όλων των παιδιών, μπορεί να δώσει στους μαθητές την αίσθηση της ασφάλειας και της αποδοχής. Για παράδειγμα, αξιοποιώντας τα παραπάνω μπορούμε να έχουμε στην τάξη τόσο των ταχύρρυθμων μαθημάτων όσο και στη γενική - σε συσχετισμό με συγκεκριμένες θεματικές ενότητες των βιβλίων Γλώσσας (π.χ. διαφορετικοί κώδικες στη ζωή μας) - έναν πολιτικό χάρτη, όπου θα εντοπιστούν και θα σημειωθούν όλοι οι τόποι προέλευσης των μαθητών, θα τοποθετηθούν φωτογραφίες προσώπων και τοπίων ή/και μικρά κείμενα των μαθητών για τους τόπους τους σε διάφορες γλώσσες 8. Είναι σημαντικό, επίσης, το σχολείο να προμηθευτεί λεξικά των γλωσσών των αλλόγλωσσων παιδιών και - σε συνεργασία με τους διαμεσολαβητές, εκεί όπου υπάρχουν - οι εκπαιδευτικοί και, κυρίως, ο εκπαιδευτικός που θα αναλάβει την ταχύρρυθμη τάξη: Να μάθουν μερικές λέξεις ή εκφράσεις στη γλώσσα των παιδιών Να είναι ευέλικτοι στο σχηματισμό των ομάδων (εναλλαγή των παιδιών στις ομάδες και παρουσία σ αυτές και ομόγλωσσων παιδιών) Να ενθαρρύνουν τους αρχάριους να χρησιμοποιούν και τη μητρική τους γλώσσα, για να εκφραστούν προφορικά ή και γραπτά Να παράσχουν στους αρχάριους δίγλωσση βοήθεια, όπου τούτο είναι εφικτό, ζητώντας τη συνεργασία άλλων μαθητών/τριών ή των γονιών Να συμπεριλάβουν και τις άλλες γλώσσες στη διδασκαλία τους. Για παράδειγμα: «Πώς λέγεται στη γλώσσα σου η λέξη αυτή;», «Ας φτιάξουμε ένα βιβλίο με λέξεις όλων των γλωσσών που μιλιούνται στην τάξη μας και έχουν κοινές ρίζες.» Να προωθούν στην τάξη τους τις αρχές της συνεργατικής μάθησης αφού, σύμφωνα με τον Cummins 9, η αίσθηση του εαυτού στην εκμάθηση και οικειοποίηση της νέας γλώσσας επιτυγχάνεται μέσα από τη «συνεργατική συμμετοχή» και τη «μετασχηματιστική παιδαγωγική». Γ4. Διδασκαλία στα τμήματα ταχύρρυθμης εκμάθησης της Ελληνικής Σκοπός των ταχύρρυθμων μαθημάτων είναι να αποκτήσουν οι μαθητές γλωσσική επάρκεια, ώστε να εξοικειώνονται με ποικίλες μορφές λόγου, να τις αναγνωρίζουν και να τις συνδέουν με τις συνθήκες επικοινωνίας μέσα στις οποίες παράγεται η καθεμιά. Επιδιώκεται, επίσης, να χρησιμοποιούν δημιουργικά τη γλώσσα για την παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου προσαρμοσμένου στη δεδομένη, κάθε φορά, 8 Coelho, A. (1998) Strategies in Learning and Using a Second Language. London: Longman. και Βαφέα Α. (2000) Το πολύχρωμο σχολείο. Κέντρο Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης «Σχεδία». 9 Cummins J. (1999) Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση. Αθήνα: Gutenberg. 11

περίσταση επικοινωνίας και να συνειδητοποιούν τη δομή και τη λειτουργία της γλώσσας, καθώς και το ρόλο της στη διαδικασία επικοινωνίας. Η διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας (Γ2) απευθύνεται σε ομογενείς και αποσκοπεί στην καλλιέργεια επικοινωνιακών δεξιοτήτων αλλά και στην καλλιέργεια του πολιτισμικού τους κεφαλαίου. Η διδασκαλία της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας (ΞΓ) έχει ως δέκτες αλλογενείς και στοχεύει, κυρίως, στην ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων. Ως καταλληλότερη προσέγγιση για τη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας προτείνεται η λειτουργική - επικοινωνιακή προσέγγιση της γλώσσας σε συνδυασμό με τη δομολειτουργική 10, ώστε να συνδυαστεί η μορφολογία και η σύνταξη με τη σημασιολογία και την πραγματολογία. Γενικά, θα πρέπει να δίνεται έμφαση στη δυναμική χρήση της γλώσσας (και όχι στη στατική περιγραφή της) και να επιχειρείται κατά την επεξεργασία ενός θέματος η καλλιέργεια όλων των γλωσσικών δεξιοτήτων, προσληπτικών και παραγωγικών (ακρόασης και κατανόησης προφορικού λόγου, ανάγνωσης και κατανόησης γραπτού λόγου, παραγωγής προφορικού λόγου και παραγωγής γραπτού λόγου). Στις ομάδες των αρχαρίων, η διδασκαλία θα πρέπει να στοχεύει στην εξοικείωση με τη γραφή, την ανάγνωση, την προφορά, την ορθογραφία, με βασικές γραμματικές και συντακτικές δομές και με ένα λεξιλόγιο στοιχειώδους επικοινωνίας. Από την άλλη, στις ομάδες των προχωρημένων ο στόχος θα πρέπει να είναι η παγίωση και βελτίωση της ήδη κεκτημένης γνώσης. Στη δεύτερη περίπτωση, η διδασκαλία ενδείκνυται να επικεντρώνεται σε γλωσσικά φαινόμενα που δυσκολεύουν όσους δεν έχουν την ελληνική ως μητρική γλώσσα. Συγχρόνως, πρέπει να στοχεύει στην περαιτέρω καλλιέργεια του προφορικού και γραπτού λόγου. 10 Ιορδανίδου Α. (2005) Το μάθημα της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα: θεωρητικό πλαίσιο, εφαρμογές και παραγωγή διδακτικού υλικού, στο Χατζηθεοδούλου-Λοϊζίδου Π. (επιμ.) Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης Γλώσσας. Πρακτικά Επιμορφωτικής Διημερίδας, Λευκωσία, 10-11 Ιουνίου 2005. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου. 12

Δ. Πρόγραμμα Σπουδών και διδακτικό υλικό Δ1. Πρόγραμμα Σπουδών Για το Πρόγραμμα Εκμάθησης της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας σε δημόσια σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου, έχει υιοθετηθεί το «Πρόγραμμα Σπουδών για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη Διασπορά» του Πανεπιστημίου Κρήτης. 11 Το Πρόγραμμα, καθώς και το διδακτικό υλικό που το συνοδεύει, εντάσσεται στο πλαίσιο του ευρύτερου έργου Παιδεία Ομογενών, το οποίο χρηματοδοτείται από το ΥΠ.Ε.Π.Θ. και από την Επιτροπή της Ε.Ε., και μέχρι τώρα διανεμόταν δωρεάν. Πιο συγκεκριμένα, έχει επιλεγεί το Πρόγραμμα για διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας σε ταχύρρυθμα τμήματα στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Σ αυτό παρουσιάζονται μεθοδολογικές επισημάνσεις, καθώς και το σκεπτικό συγγραφής των διδακτικών εγχειριδίων που προτείνονται για αξιοποίηση στα σχολεία της Κύπρου. Επιπρόσθετα, παρατίθενται αναλυτικά οι επικοινωνιακές λειτουργίες και οι γλωσσικές δομές που προωθούνται μέσα από τα συγκεκριμένα βιβλία. 12 Στο εν λόγω Πρόγραμμα Σπουδών ορίζονται τα τέσσερα επίπεδα ελληνομάθειας: Πρώτο επίπεδο: επικοινωνιακά αναγκαίο, γραμματικά βασικό, χρήση διαλογικών κειμένων Δεύτερο επίπεδο: επικοινωνιακά κατάλληλο, γραμματικά επαρκές, διεύρυνση στους τύπους κειμένων Τρίτο επίπεδο: ακρίβεια, σπονδυλωτή δομή - μεμονωμένα φαινόμενα, διορθωτική αγωγή με βάση τα λάθη Τέταρτο επίπεδο: καλλιέργεια της ικανότητας για αυτόνομη παραγωγή γραπτού λόγου, επικοινωνιακή επάρκεια σε επίσημες/τυπικές καταστάσεις. Ειδικότερα ανά επίπεδο καθορίζονται: οι γλωσσικοί και κοινωνικοπολιτισμικοί σκοποί οι γλωσσικοί και κοινωνικοπολιτισμικοί στόχοι τα μορφολογικά και συντακτικά στοιχεία οι επικοινωνιακές περιστάσεις /λεκτικές πράξεις και ενδεικτικοί τρόποι πραγμάτωσής τους οι θεωρητικές περιοχές λεξιλογίου. Το θεωρητικό πλαίσιο, καθώς και τα διδακτικά εγχειρίδια, μπορεί να τα βρει ο εκπαιδευτικός σε ηλεκτρονική μορφή στην ιστοσελίδα του Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ. http://www.ediamme.edc.uoc.gr/diaspora2/index.php?id=2 3,65,0,0,1,0 (αρχείο Β1 Προγράμματα για την Ελληνική ως 2η) 11 Δαμανάκης Μ. (επιμ.) (2006) Παιδεία Ομογενών, Θεωρητικό Πλαίσιο και Προγράμματα Σπουδών για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη Διασπορά. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. - διαθέσιμο και σε ηλεκτρονική μορφή: www.uoc.gr/diaspora και www.ediamme.edc.uoc.gr 12 ό.π., σσ. 139-154. 13

Δ2. Διδακτικό υλικό Τα εγχειρίδια που προτείνονται από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου για τα ταχύρρυθμα μαθήματα εκμάθησης της Ελληνικής στο Γυμνάσιο είναι τα βιβλία «Ελληνικά με την παρέα μου 1», «Ελληνικά με την παρέα μου 2» και «Ελληνικά από κοντά», τα οποία σύμφωνα με το Πρόγραμμα Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης είναι τα κατάλληλα εγχειρίδια για ταχύρρυθμο πρόγραμμα διδασκαλίας της Ελληνικής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Γίνεται, επίσης, εισήγηση για τη χρησιμοποίηση των βιβλίων «Βήματα μπροστά 1» και «Βήματα μπροστά 2» στο Λύκειο, καθώς τα εγχειρίδια αυτά περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα ενοτήτων με θέματα παρεμφερή με εκείνα που διδάσκονται στο μάθημα της «Έκφρασης-Έκθεσης» στο Λύκειο και παρέχουν τη δυνατότητα στα παιδιά να καλλιεργήσουν περαιτέρω τον προφορικό και γραπτό τους λόγο. Ακόμη, προτείνεται η χρήση του βιβλίου «Κλειδιά της Ελληνικής Γραμματικής» ως συμπληρωματικού υλικού, το οποίο παρέχει συνολική θεώρηση της δομής της γλώσσας. Τα συγκεκριμένα εγχειρίδια βασίστηκαν στην ακόλουθη φιλοσοφία, ανά επίπεδο γλωσσομάθειας: Πρώτο επίπεδο (επικοινωνιακά αναγκαίο, γραμματικά βασικό, χρήση διαλογικών κειμένων): «Ελληνικά με την παρέα μου 1» Δεύτερο επίπεδο (επικοινωνιακά κατάλληλο, γραμματικά επαρκές, διεύρυνση στους τύπους κειμένων): «Ελληνικά με την παρέα μου 2» Τρίτο επίπεδο (ακρίβεια, σπονδυλωτή δομή -μεμονωμένα φαινόμενα, διορθωτική αγωγή με βάση τα λάθη): «Ελληνικά από κοντά» Τέταρτο επίπεδο (καλλιέργεια της ικανότητας για αυτόνομη παραγωγή γραπτού λόγου, επικοινωνιακή επάρκεια σε επίσημες /τυπικές καταστάσεις): «Βήματα μπροστά 1» και «Βήματα μπροστά 2» Το προτεινόμενο διδακτικό υλικό -το οποίο παρουσιάζεται σχηματικά στον πίνακα που ακολουθεί- διατίθεται δωρεάν από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (ΟΕΔΒ). Διατίθεται, επίσης, και σε ηλεκτρονική μορφή στον ιστοχώρο του Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ (Εργαστήριο Διαπολιτισμικών και Μεταναστευτικών Μελετών του Πανεπιστημίου Κρήτης), συγκεκριμένα στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.ediamme.edc.uoc.gr/diaspora/index.php?yliko 14

Πίνακας 1. Προτεινόμενο διδακτικό υλικό ΓΥΜΝΑΣΙΟ Αρχάριοι Προχωρημένοι Πρώτο επίπεδο 1 ος χρόνος παρακολούθησης του Προγράμματος - Ελληνικά με την παρέα μου 1 (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Κλειδιά της Ελληνικής Γραμματικής Δεύτερο επίπεδο + Τρίτο επίπεδο 2 ος χρόνος - Ελληνικά με την παρέα μου 2 (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Διδασκαλία επιλεγμένων ενοτήτων από το βιβλίο Ελληνικά από κοντά (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) 1 ος χρόνος - Ελληνικά με την παρέα μου 2 (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Διδασκαλία επιλεγμένων ενοτήτων από το βιβλίο Ελληνικά από κοντά (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Κλειδιά της Ελληνικής Γραμματικής - Κλειδιά της Ελληνικής Γραμματικής ΛΥΚΕΙΟ Αρχάριοι Προχωρημένοι Τρίτο επίπεδο + Τέταρτο επίπεδο 1 ος χρόνος - Ελληνικά από κοντά (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Βήματα μπροστά 1 (Βιβλίο μαθητή, Τετράδιο δραστηριοτήτων, CD ήχου και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Κλειδιά της Ελληνικής Γραμματικής Τρίτο επίπεδο + Τέταρτο επίπεδο 2 ος χρόνος - Ελληνικά από κοντά (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Βήματα μπροστά 2 (Βιβλίο μαθητή, Τετράδιο δραστηριοτήτων και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) 1 ος χρόνος - Ελληνικά από κοντά (Βιβλίο μαθητή και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Βήματα μπροστά 2 (Βιβλίο μαθητή, Τετράδιο δραστηριοτήτων και Οδηγίες για εκπαιδευτικούς) - Κλειδιά της Ελληνικής Γραμματικής - Κλειδιά της Ελληνικής Γραμματικής 15

Ε. Υποστηρικτικό υλικό Πέρα από την αξιοποίηση του προτεινόμενου διδακτικού υλικού μπορούν, επίσης, να αξιοποιηθούν και άλλες ιστοσελίδες, εκπαιδευτικά λογισμικά και εύκολα προσβάσιμα κείμενα αναφοράς, που σχετίζονται με τη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας. Στη συνέχεια αναφέρονται ενδεικτικά ορισμένες πηγές. Ε1. Ιστοσελίδες α) www.kleidiakaiantikleidia.net (Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων 2002-2004: Κλειδιά και Αντικλείδια). Στην ιστοσελίδα αυτή ο εκπαιδευτικός μπορεί να βρει κείμενα και αναλύσεις, που έχουν ως αφετηρία την εκπαιδευτική πράξη και οργανώνονται γύρω από τρεις θεματικές ενότητες: Διδακτική Μεθοδολογία, Κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο της Εκπαίδευσης, Ζητήματα Ταυτότητας και Ετερότητας. Tα Κλειδιά και Αντικλείδια παρέχουν εργαλεία που επιτρέπουν στους αναγνώστες /χρήστες τους να αναζητήσουν τις λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους πραγματικότητα. Όπως επισημαίνεται και στο εισαγωγικό κείμενο της ιστοσελίδας, η σχολική πραγματικότητα είναι πολύπλοκη, δυναμική, απρόβλεπτη και κυρίως μοναδική. Επομένως, δεν υπάρχει μία μόνο λύση, μία συνταγή μαγική που λύνει τα προβλήματα. Κάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραμέτρους, οι οποίες πρέπει πρώτα απ όλα να εντοπιστούν, για να αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις. β) www.museduc.gr (Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων 1997-2008) Στην ιστοσελίδα αυτή μπορεί κανείς να βρει υποστηρικτικό υλικό για το Γυμνάσιο, όπως: Λεξικό της ελληνικής ως ξένης γλώσσας για μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και Βασική γραμματική της ελληνικής (το δεύτερο εγχειρίδιο απευθύνεται κυρίως σε ομιλητές που μαθαίνουν ελληνικά ως ξένη ή δεύτερη γλώσσα και βρίσκονται σε μέσο επίπεδο ελληνομάθειας). γ) www.greek-language.gr (Πύλη για την ελληνική γλώσσα). Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να ανατρέξει στην υποενότητα Η ελληνική ως δεύτερη /ξένη (από την ενότητα Νέα Ελληνικά) και να βρει πλούσιο σχετικό υλικό τόσο για στρατηγικές μάθησης όσο και για διδακτικές εφαρμογές. Εδώ μπορεί να βρει κανείς σε ηλεκτρονική μορφή και το διδακτικό εγχειρίδιο «Από τη λέξη στο κείμενο», που στοχεύει στην ανάπτυξη του λεξιλογίου των παιδιών που μαθαίνουν την Ελληνική ως δεύτερη /ξένη γλώσσα (για προχωρημένους μαθητές). δ) http://www.keda.uoa.gr (Πρόγραμμα «Ένταξη παιδιών Παλιννοστούντων και Αλλοδαπών στο σχολείο για την Α/θμια Εκπαίδευση»). Το εκπαιδευτικό υλικό το οποίο έχει αναπτυχθεί και εφαρμοσθεί από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών - καλύπτει ένα ευρύ φάσμα αναγκών των μαθητών από την πρωτοσχολική βαθμίδα έως το Λύκειο. Έχει δημιουργηθεί γλωσσοδιδακτικό υλικό, υλικό για την υποστήριξη της γλωσσικής μάθησης εκτός διδακτικού πλαισίου, υλικό υποστήριξης της μάθησης στα μαθήματα του Α.Π., υλικό για τη διαθεματική διδασκαλία διαπολιτισμικού προσανατολισμού, καθώς και υλικό για ανοικτή 16

διδασκαλία επικοινωνιακού - βιωματικού προσανατολισμού. Μπορεί κανείς να εντοπίσει υλικό σχεδιασμένο αποκλειστικά για αλλόγλωσσους αλλά και υλικό που απευθύνεται σε όλους τους μαθητές, γηγενείς και αλλόγλωσσους. ε) http://www.inpatra.gr/kedek/index.php (Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών). Το έργο του στοχεύει να βοηθήσει τόσο τους ομογενείς και τους αλλοδαπούς του εξωτερικού να γνωρίσουν την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό όσο και τους παλιννοστούντες και αλλοδαπούς στην Ελλάδα να ενταχθούν ομαλότερα στο σχολικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον και, επίσης, να συμβάλει στη διαμόρφωση διαπολιτισμικής πολιτικής. Για θέματα γλώσσας έχουν ετοιμαστεί βασικά δύο σειρές: α) «Ελληνικά ως Δεύτερη Γλώσσα» για εφήβους και ενήλικες και β) «Πες το Ελληνικά» για άτομα 6 έως 15 ετών. στ) http://www.rhodes.aegean.gr/tetradiarhodou/ (Πρόγραμμα «Διγλωσσία και Μάθηση στο Διαδίκτυο», Τετράδια Εργασίας Ρόδου). Το Πρόγραμμα εντάσσεται στα πλαίσια του προγράμματος «Αδελφοποίηση Σχολικών Τάξεων από Διαφορετικά Κοινωνικά, Εθνικά και Γλωσσικά Περιβάλλοντα» και στοχεύει στην ανάπτυξη ενός ολιστικού μαθησιακού περιβάλλοντος για την αποτελεσματική διδασκαλία δεύτερης ή ξένης γλώσσας σε μαθητές με διαφορετικό επίπεδο της γλώσσας αυτής. Επίσης, δίνεται έμφαση στο διαφορετικό επίπεδο γνώσης της γλώσσας-στόχου. ζ) http://www1.ekebi.gr/fakeloi/xenos/dras2.htm#a1 (Ψηφιακός Φάκελος, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου). Θεματικός φάκελος με τίτλο Ο ξένος: εικόνες του άλλου στη λογοτεχνία (συντονισμός Ελένη Χοντολίδου), ο οποίος περιλαμβάνει πλούσιο υλικό και ομαδικές εργασίες /δραστηριότητες για τους μαθητές. Ε2. Εκπαιδευτικά λογισμικά (ψηφιακοί δίσκοι) α) Φιλογλωσσία+: σειρά εκπαιδευτικών CD-ROM πολυμέσων για την εκμάθηση της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας, με γλώσσα υποστήριξης την αγγλική 13. Απευθύνεται σε αρχάριους που δεν μιλούν καθόλου ή ξέρουν λίγα ελληνικά και επιθυμούν να συστηματοποιήσουν τις γνώσεις τους. Κυκλοφορεί και ειδική έκδοση της σειράς «Φιλογλωσσία+», με γλώσσα υποστήριξης την κινεζική. Διατίθεται, επίσης, το εισαγωγικό εκπαιδευτικό λογισμικό με τίτλο Φιλογλωσσία για αρχάριους, το οποίο υποστηρίζεται από 6 γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ισπανικά, δανικά και ρωσικά). Παραγωγή: Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (ΙΕΛ). β) Ένας ιππότης στο κάστρο των γραμμάτων (αρχάριο και μέσο επίπεδο) και Ένας ιππότης στο κάστρο των λέξεων (μέσο και προχωρημένο επίπεδο): μαθήματα 13 O δικτυακός τόπος του ΙΕΛ «Μαθαίνω Ελληνικά στο Διαδίκτυο» αποτελεί τη δωρεάν διαδικτυακή έκδοση της σειράς CD-ROM «Φιλογλωσσία+» για την εκμάθηση της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας. Πρόκειται για σειρά 10 μαθημάτων για αρχάριους, με χρήση πολυμέσων και γλώσσα υποστήριξης την αγγλική. 17

ελληνικών με τη βοήθεια υπολογιστή για παιδιά 7-15 ετών, με γλώσσα στήριξης την τουρκική. Παραγωγή: Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (ΙΕΛ). γ) Λογονόστηση: για τη διδασκαλία της Ελληνικής σε παιδιά επαναπατρισθέντων ομογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση που έχουν την Ελληνική ως δεύτερη γλώσσα, με γλώσσα υποστήριξης τη ρωσική και δυνατότητα πρόσβασης σε ελληνορωσικό λεξικό ενσωματωμένο στη βάση δεδομένων. Παραγωγή: Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (ΙΕΛ). δ) Μαθαίνω Ελληνικά: για την εκμάθηση των Νέων Ελληνικών με σύγχρονα πολυμέσα, με τέσσερις γλώσσες στήριξης. Εκδόθηκε το Μάιο του 2004 από το Polyxena Project στο εκπαιδευτικό κέντρο ABC σε συνεργασία με την επιχείρηση ALCA (πληροφορίες στο natuur@alca.nl) Χρήσιμα, επίσης, μπορεί να είναι τα ακόλουθα λογισμικά που αφορούν γενικότερα τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας: Λογομάθεια: αποτελείται από τρία εκπαιδευτικά CD-ROM πολυμέσων για την διδασκαλία της Ελληνικής ως μητρικής γλώσσας και απευθύνεται σε μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου. Το περιεχόμενο της σειράς καλύπτει και τα τέσσερα επίπεδα της γλώσσας (Γραμματική, Συντακτικό, Ορθογραφία και Λεξιλόγιο). Παραγωγή: Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (ΙΕΛ). Γλώσσα η Ελληνική οι περιπέτειες των λέξεων: λογισμικό διαχρονικής και συγχρονικής γλώσσας, για μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου. Παραγωγή: Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (ΙΕΛ). Λογότοπος: σειρά μαθημάτων για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας προσαρμοσμένα στη σχολική διδακτέα ύλη της Α Γυμνασίου, όπως αυτή ορίζεται από το Πρόγραμμα Σπουδών του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Ελλάδας. Στο Πρόγραμμα αυτό, η πολιτισμική αγωγή αποκτά διαπολιτισμικό χαρακτήρα, δεδομένου ότι στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη καταχωρούνται πολιτιστικά στοιχεία από διάφορες εθνοπολιτισμικές ομάδες. Παραγωγή: Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (ΙΕΛ). Ιδεοκατασκευές: για καλλιέργεια γραπτής έκφρασης, βοηθά το μαθητή να μάθει να γράφει αφηγηματικές και περιγραφικές εκθέσεις για μαθητές 10 ετών και άνω. Εκδόσεις Intelearn, 1998. 18

Ε3. Πηγές αναφοράς α) «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης γλώσσας» 14 H έκδοση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου με τίτλο «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης γλώσσας», που περιλαμβάνει τα πρακτικά της ομότιτλης επιμορφωτικής διημερίδας, μπορεί να αποτελέσει ένα βιβλίο αναφοράς για τον εκπαιδευτικό. Ενδεικτικά, επισημαίνουμε τα κείμενα του Κώστα Αγγελάκου «Η διδασκαλία των κειμενικών ειδών ως διαπολιτισμική παράμετρος στη διδακτική της ελληνικής γλώσσας», της Ελευθερίας Ζάγκα «Διδάσκοντας γλώσσα και περιεχόμενο - Η αξιοποίηση των γνωστικών αντικειμένων στη διδασκαλία της δεύτερης γλώσσας» και της Marie Louise Borloz-Μάρκου «Ενίσχυση γλώσσας και μάθησης στις τάξεις συμφοίτησης». Τα κείμενα αυτά δίνουν στοιχεία για το πώς αξιοποιείται από τη σχολική μονάδα η παρουσία αλλόγλωσσων μαθητών στο σχολείο και πώς η διδασκαλία της γλώσσας διαχέεται και συνδέεται με όλα τα γνωστικά αντικείμενα. Για παράδειγμα, οι εκπαιδευτικοί θα μπορούσαν να επισημάνουν στα πιο πάνω κείμενα: πώς ένα αναλυτικό πρόγραμμα για τη διδασκαλία των αλλόγλωσσων μαθητών μπορεί να συνδεθεί με το μάθημα της Γεωγραφίας και την ανάπτυξη γλωσσικών ακαδημαϊκών ικανοτήτων που αφορούν στη σύνταξη επεξηγηματικού κειμένου με χρήση δεικτών έκφρασης αιτίας και αποτελέσματος πώς ποικίλα κειμενικά είδη μπορούν να λειτουργήσουν διαπολιτισμικά και να αξιοποιηθούν ποιος είναι ο ρόλος των διαγραμμάτων και άλλων μορφών απόδοσης νοημάτων, πλην της λεκτικής επικοινωνίας, στην εκμάθηση της δεύτερης γλώσσας. Παρατίθεται, επίσης, στο τέλος της έκδοσης αυτής πλούσια βιβλιογραφία για τη διδακτική της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας, καθώς επίσης για θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης και διαχείρισης της ετερότητας. β) Κείμενα-βιβλιάρια, διαθέσιμα και σε ηλεκτρονική μορφή στην ιστοσελίδα www.kleidiakaiantikleidia.net, από τα οποία μπορούν να σταχυολογηθούν βασικές αρχές στη διδασκαλία της γλώσσας ως δεύτερης/ξένης. Οι αρχές αυτές αποτελούν χρήσιμο οδηγό τόσο για τον εκπαιδευτικό που αναλαμβάνει να διδάξει ελληνικά στο Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκμάθησης της Ελληνικής όσο και για τον εκπαιδευτικό που έχει αλλόγλωσσα παιδιά στο τμήμα του. Στη συνέχεια, αναφέρονται ενδεικτικά τέτοια κείμενα και οι αρχές που προβάλλουν μέσα από αυτά. 14 Χατζηθεοδούλου-Λοϊζίδου, Π. (επιμ.) Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και η Διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης Γλώσσας. Πρακτικά Επιμορφωτικής Διημερίδας, Λευκωσία, 10-11 Ιουνίου 2005. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου. 19

Κείμενο 7: Η γλώσσα του σπιτιού και η γλώσσα του σχολείου (Φραγκουδάκη, 2003) Κάθε εθνική γλώσσα είναι ένα πλουσιότατο γλωσσικό σύστημα, που περιέχει πολλές γλωσσικές ποικιλίες (διαλέκτους, κώδικες, ιδιώματα και διάφορους υφολογικούς τρόπους). Οι διάφορες γλωσσικές ποικιλίες διαφέρουν από την πρότυπη γλώσσα στη σύνταξη, στη φωνολογία και σε μέρος του λεξιλογίου. Όλες οι ομιλούμενες ποικιλίες μιας γλώσσας είναι εξίσου σωστές (δεν υπάρχει καμιά σύνταξη, καμιά προφορά, καμιά λέξη πιο σωστή από άλλη). Η γλωσσική διδασκαλία θα πρέπει: να στηρίζεται στις γλωσσικές γνώσεις που ήδη έχουν κατακτήσει τα παιδιά να καλλιεργεί αυτές τις κατακτημένες γλωσσικές και επικοινωνιακές ικανότητες να τις διευρύνει με νέες επικοινωνιακές ανάγκες που απαιτούν καινούριες γλωσσικές και επικοινωνιακές ικανότητες, αφού ο μαθητής/τρια συνειδητοποιήσει τη χρησιμότητα της πρότυπης γλώσσας και κινητοποιηθεί, για να τη μάθει. Κείμενο 18: Η επικοινωνιακή προσέγγιση στη διδασκαλία της γλώσσας (Ιορδανίδου & Σφυρόερα, 2003) Βασικές αρχές και στρατηγικές διδασκαλίας: Ως εκπαιδευτικός: Διαμορφώνω ένα πλαίσιο και «πραγματικές» συνθήκες επικοινωνίας, που μοιάζουν ή μπορούν να μετατραπούν σε συνθήκες επίλυσης ενός προβλήματος. Δημιουργώ, δηλαδή, κίνητρα στα παιδιά να αντλήσουν και να κατανοήσουν πληροφορίες, να τις επεξεργαστούν και να επικοινωνήσουν (η επιθυμία επικοινωνίας είναι ακόμη πιο έντονη για τα παιδιά που η γλώσσα του σχολείου δεν είναι η μητρική τους). Αντιμετωπίζω τη γλώσσα ως αντικείμενο μάθησης αλλά και ως εργαλείο μάθησης. Θεωρώντας τη γλώσσα αντικείμενο μάθησης, επεξεργάζομαι αυθεντικά κείμενα με στόχο τα παιδιά να αποκτήσουν λεξιλόγιο και γλωσσικές δομές. Αντιμετωπίζοντας τη γλώσσα ως εργαλείο μάθησης, επεξεργάζομαι αυθεντικά κείμενα με στόχο να αποκτήσουν τα παιδιά γνώσεις που θα τις συνδέσουν με βιώματά τους ή με γνώσεις που θα προκύψουν από άλλα μαθήματα. Επιτρέπω και ενισχύω κάθε μορφή αυθόρμητης επικοινωνίας, δηλ. επιτρέπω τα γλωσσικά λάθη και τα διαχειρίζομαι με τρόπο που να μην εμποδίζουν την ανάπτυξη της επικοινωνίας. Δημιουργώ στην τάξη κλίμα αμοιβαίας αποδοχής, συμμετέχω μαζί με τα παιδιά σε αυτά που διαδραματίζονται. 20

Κείμενο 9: Το λάθος ως εργαλείο μάθησης και διδασκαλίας (Σφυρόερα, 2003) Ως εκπαιδευτικός: «Αποποινικοποιώ» το λάθος και το αντιμετωπίζω ως συστατικό της ίδιας της διαδικασίας μάθησης. Θεωρώ το λάθος «εμπόδιο», το οποίο οφείλω να εντοπίσω, να αναλύσω και να προσδιορίσω το πλαίσιο μέσα στο οποίο εμφανίζεται. Μετατρέπω την επεξεργασία του λάθους σε μια ενδιαφέρουσα για το παιδί διαδικασία ανακάλυψης και αυτοδιόρθωσης ή/και ετεροδιόρθωσης, η οποία σχετίζεται με τη μεταγνώση. Κείμενο 5: Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη (Σφυρόερα, 2003) Η εικόνα αποτελεί κίνητρο για μάθηση: Η αναγνώριση του εαυτού μέσα στην εικόνα, η ταύτιση, π.χ. με ένα από τα πρόσωπα της εικόνας, δημιουργεί θετική στάση και αποτελεί κίνητρο για μια σειρά από εσωτερικές διεργασίες (συναισθήματα, σκέψεις, συσχετίσεις, συγκρίσεις κτλ.) Η εικόνα, όταν περιέχει και στοιχεία που δεν είναι οικεία, καλλιεργεί την περιέργεια και οδηγεί στην αναζήτηση, την ανακάλυψη και κατάκτηση του αγνώστου. Η εικόνα αποτελεί εργαλείο απόκτησης γνώσης και δεξιοτήτων: Η εικόνα, όταν συνυπάρχει με το κείμενο, χρησιμεύει ως ένα πλαίσιο που προετοιμάζει τον αναγνώστη για το περιεχόμενο του κειμένου και τον βοηθά να οργανώσει τις νέες πληροφορίες που του παρέχει το κείμενο. Η εικόνα, δηλαδή, μας ενεργοποιεί και μας οδηγεί στην καλλιέργεια μεθοδολογικών δεξιοτήτων (αναζήτηση πληροφοριών, ανάλυση, σύνθεση, σύγκριση κτλ.) Η εικόνα διευκολύνει την επικοινωνία και βοηθά στη γλωσσική ανάπτυξη: Η εικόνα προσφέρει ευκαιρίες για συζήτηση, όταν ο εκπαιδευτικός: θέτει δυναμικές ερωτήσεις και αξιοποιεί τις απαντήσεις των μαθητών εμπλέκει τα παιδιά σε παιχνίδια ρόλων με αφορμή μια εικόνα. 21

22

III. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΓΛΙΚΗ (x.x.) Language Minority Students Long-term Academic Achievment. CREDE. Attinasi, J. (1993) Academic Achievement, Culture and Literacy: An Introduction. NCREL ERIC. Baker, C. (2002) Foundations of Bilingual Education and Bilingualism. 3 rd Edition. Multilingual Matters LTD. Banks, J.A. and McGee Banks C.A. (eds) (1995) Handbook of research on multicultural education. New York: Teachers College Press. Barth F. (1969/1998) Ethnic Groups and Boundaries. Waveland Press Inc. Blommaert, J. and Verschueren, J. (1998) Debating diversity. Analysing the Books discourse of tolerance. London: Routledge. Boyer, J. and Baptiste, M.P. (1996) Trasforming the Curriculum for Multicultural Understanding: a practioner s handbook. San Francisco: Caddo Gap Press. Cordeiro, P.A., Reagan, T.G., Martinez, L.P. (1994) Multiculturism and TQE. Corwin Press. Cummins, J. (1999) Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση. Αθήνα: Gutenberg. Davidman, L. and Davidman, P.T. ( 1997) Teaching with a Multicultural Perspechve: a practical guide. New York: Longman. Dragonas, T., Frangoudaki, A., Inglessi, A. (1996) Beyond One s Own Backyard. Αθήνα: Νήσος. Engen, T.O. (1994) Integrating Socialization in the Majority s School? Migration. A European Journal of International and Ethnic Relations, 3/4/23-24:63-86. Berlin: Edition Parabolis. Fillmore, L.W. and Valadez, C. (1986) Teaching Bilingual Learners, in Wiltrock, M.C. (ed) Handbook of Research on Teaching (3 rd edition), London: Macmillan. Graft, M. (ed) (1996) Teacher Education in Plural Societies: an International review. London: Falmer. Halliday M.A.K, Martin, J. R. (1993) Writing Science, Literacy and Discursive Power. London and Washihgton D. C., The Falmer Press. Hennes, H. and Hapgood, K. (1997) Intercultural learning in the classroom: crossing borders. London: Cassell. Lee, C.D. (1994) Multicultural Education: Challenges to Administrators and School Leadership. Urban Education Program Urban Monograph Series (ERIC). Lynch, J., Modgil, C. and Modgil, S. (eds) (1992) Cultural diversity and the schools, vol.1, Education for cultural diversity: Convergence and divergence. London: Falmer. Mallory, B. and New, R. (ed) (1994) Diversity and Developmentally Appropriate Preaches. New York: Teachers College Press. Modgil S., Verma G., Mallick K., Modgil C. (1986/1997) Πολυπολιτισμική εκπαίδευση (επμ. Α. Ζώνιου-Σιδέρη, Π. Χαραμής). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Paige, M.R. (ed) (1993) Education for the Intercultural Experience. Intercultural Press. Shaw, S. (ed.) (2001) Intercultural Education in European Classrooms. Trentham. Singelis, T.M. (ed.) (1998) Teaching about Culture Ethnicity and Diversity. Exercises and Planned Activities. SAGE Publications. 23

Sirey Bleatchgord, I. (ed.) (1993) Race, Gender and the Education of Teachers. Milton Keynes: Open University Press. Taylor, C. (1994/1997) Πολυπολιτισμικότητα. Αθήνα: Πόλις. Thomas, V. P. and Collier, V. P. (2002) A National Study of School Effectiveness for Language Minority Student s Long- term Academic Achievement.CREDE: Center for Research on Education, Diversity and Excellence. (http://www.crede.ucsc.edu/research) Towell, R. and Hawkins, R. (1994) Approaches to second language acquisition. Bristol: Longdunn. Trumball, E., Rothstein Fisch, C. and Greenfield, P. (2000) Bridging Cultures in our Schools: new approaches that word. San Francisco: WestEd. ΕΛΛΗΝΙΚΗ Αθανασίου, Λ. (1996) Γλώσσα, γλωσσική επικοινωνία και διδασκαλία στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ιωάννινα. Αναστασιάδης Β.Κ. (1995) Η καλλιέργεια της γλωσσικής επικοινωνιακής ικανότητας των μαθητών. Γλώσσα, 37, 68-76. Ανδρούσου, Α., Ασκούνη, Ν., Μάγος, Κ., Χρηστίδου Λιοναράκη Σ. (2001) Εκπαίδευση, Πολιτισμικές Διαφορές και Κοινωνικές Ανισότητες (τόμος Β). Πάτρα: ΕΑΠ. Αντωνοπούλου, Ν. κ.ά. (2000) Η διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης /δεύτερης γλώσσας: αρχές προβλήματα προοπτικές. Θεσσαλονίκη: ΚΕΓ. Α.Π.Θ. (2000) Η εικόνα του «άλλου»/γείτονα στα σχολικά βιβλία των βαλκανικών χωρών. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Βάμβουκας, Μ.Ι. και Χουρδάκης, Α.Γ. (επιμ.) (1997) Παιδαγωγική Επιστήμη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη - Τάσεις και προοπτικές. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Βαφέα, Α. (2000) Το πολύχρωμο σχολείο. Κέντρο Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης «Σχεδία». Βερέμης, Θ. (επιμ.) (1999) Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη νεότερη Ελλάδα. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας. Γεωργίου, Γ., Δημητρίου, Μ., Πολίτου, Ε (2000) Παρουσίαση μιας καλής πρακτικής: Συνεργασία Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Δήμου Αγίας Βαρβάρας για την εκπαίδευση των Τσιγγάνων, παρουσίαση στο συνέδριο «Ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Εκπαίδευση των Τσιγγάνων», Αθήνα, 10-11 Δεκεμβρίου 1999, Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης. Γκίντενς, Α. (1999, 2001) Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών. Αθήνα: Μεταίχμιο. Γκόβαρης, Χ. (2001) Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Αθήνα: Ατραπός. Γκότοβος, Α. (2002) Εκπαίδευση και Ετερότητα. Αθήνα: Μεταίχμιο. Γκότοβος, Α. (2001) Οικουμενικότητα, ετερότητα και ταυτότητα. Η επαναδιαπραγμάτευση του νοήματος της Παιδείας. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Γκότοβος, Α. (1998) Χρήσεις της γλώσσας και κοινωνική διάκριση. Στο «Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα για τη σχολική και κοινωνική ένταξη των Τσιγγανοπαίδων» (σελ. 13-15) Τομέας Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ΥΠΕΠΘ ΕΠΕΑΕΚ. Δαμανάκης, Μ. (2000) Η Εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα. Αθήνα: Gutenberg. 24

Δραγώνα, Θ., Σκούρτου, Ε. και Φραγκουδάκη Α. (2000) Εκπαίδευση, Πολιτισμικές Διαφορές και Κοινωνικές Ανισότητες (τόμος Α). Πάτρα: ΕΑΠ. Εταιρεία για την ανάπτυξη και δημιουργική απασχόληση του παιδιού (2004) Μαζί Παιδαγωγοί και Γονείς στο διαπολιτισμικό σχολείο. Αθήνα: Τυπωθήτω. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (1994) Έθνος - Κράτος Εθνικισμός. Ευσταθιάδης, Σ. κ.ά. (2001) Πιστοποίηση επάρκειας της ελληνομάθειας: αναλυτικό εξεταστικό πρόγραμμα. Θεσσαλονίκη: ΚΕΓ -ΥΠΕΠΘ. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν (1996) Η Νέα Ελληνική ως ξένη γλώσσα: προβλήματα διδασκαλίας. Αθήνα. Ίδρυμα Μελετών Λαμπράκη - Εκπαιδευτήρια Κωστέα Γείτονα (1993) Ο έλληνας εκπαιδευτικός και η ευρωπαϊκή του διάσταση. Ίδρυμα Μελετών Λαμπράκη - Εκπαιδευτήρια Κωστέα Γείτονα. Ιορδανίδου, Α. και Φτερνιάτη, Α. (2000) Επικοινωνιακές διδακτικές προτάσεις για το γλωσσικό μάθημα στο δημοτικό σχολείο. Αθήνα: Πατάκης. Ιορδανίδου, Α. (1988) Τα λάθη των μαθητών: μια διαφορετική λογική αντιμετώπισής τους. Γλώσσα, 16, 51-58. Ι.Π.Ο.Δ.Ε. (2002) Ένταξη των μεταναστών. Αθήνα: Ι.Π.Ο.Δ.Ε. Κάτσικας, Χ. και Πολίτου, Ε. (1999) Εκτός «τάξης» το «διαφορετικό»; Αθήνα: Gutenberg. Κατταβενός, Μ. (1986) Η επικοινωνιακή προσέγγιση στη γλωσσική διδασκαλία. Νεοελληνική Παιδεία, 4, 74-78. Καττή, Δ. (1992) Γλώσσα και επικοινωνία στο παιδί. Αθήνα: Οδυσσέας. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (2001) Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα. Θεσσαλονίκη: ΚΕΓ. Κοντιάδης, Ξ.Ι. (2001) Μεταμορφώσεις του κοινωνικού κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αθήνα: Παπαζήσης. Λέκκας, Π.Ε. (1996) Η εθνικιστική ιδεολογία. Αθήνα: Κατάρτι. Ματσαγγούρας, Η. (2001) Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου ή αφού σκέφτονται γιατί δεν γράφουν; Αθήνα: Γρηγόρης. Μήτσης, Ν. (1993) Μορφές επικοινωνιακής δραστηριότητας στα πλαίσια της διδασκαλίας της μητρικής γλώσσας. Τα Εκπαιδευτικά, 29/30, 25-35. Μήτσης, Ν. (1998) Στοιχειώδεις αρχές και μέθοδοι της εφαρμοσμένης διδασκαλίας: εισαγωγή στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης (ή ξένης) γλώσσας. Αθήνα: Gutenberg. Μήτσης, Ν. (1996) Διδακτική του γλωσσικού μαθήματος. Από τη γλωσσική θεωρία στη διδακτική πράξη. Αθήνα: Gutenberg. Μουχελή, Α. (1990) Τσιγγάνοι και Κοινωνικός Αποκλεισμός, στο Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα (τόμος A). Έκδοση Ε.Κ.Κ.Ε. Μπαγάκης, Γ. (2003) Ο εκπαιδευτικός και η ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση. Αθήνα: Μεταίχμιο. Νικολάου, Γ. (2000) Ένταξη και Εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο δημοτικό σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ντούσας, Δ. (1997) Rom και φυλετικές διακρίσεις. Αθήνα: Gutenberg. 25

Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδας (1996) Η εκπαίδευση στην Ενωμένη Ευρώπη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παλαιολόγου, Ν. και Ευαγγέλου, Δ. (2003) Διαπολιτισμική Παιδαγωγική. Αθήνα: Ατραπός. Πανεπιστήμιο Αθηνών (Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φ.Π.Ψ.) (1995) Η διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας σε μαθητές που κατάγονται από τον Πόντο. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Παπαδημητρίου, Ζ.Δ. (2000) Ο ευρωπαϊκός ρατσισμός. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παπακωνσταντίνου, Θ., Δελασσούδα, Λ. (επιμ.) (1994) Η διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας σε αλλλοδαπούς μαθητές. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φ.Π.Ψ. Παπαμιχαήλ, Γ.Δ. (2001) Εξατομίκευση και Παγκοσμιοποίηση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Παπαρίζος, Χ. (1993) Η μητρική γλώσσα στο σχολείο. Αθήνα: Γρηγόρης. Παπαταξιάρχης, Ε. (1996) Περί της πολιτισμικής κατασκευής της ταυτότητας, στο Τοπικά β. Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου. Νήσος. Πόρποδας, Κ. (1984) Εισαγωγή στην ψυχολογία της γλώσσας, ρόλος και μάθηση της γλώσσας. Αθήνα. Σαλβαράς, Γ. (2000) Γλωσσική διδασκαλία για όλους τους μαθητές διδακτικές δεξιότητες επεξεργασίας κειμένου και παραγωγής γραπτού λόγου. Αθήνα. Σκούρτου, Ε. (ed.) (1997) Θέματα Διγλωσσίας και εκπαίδευσης, Αθήνα: Νήσος. Τομπαΐδης, Δ. (1992) Διδασκαλία νεοελληνικής γλώσσας. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Τρουμπέτα, Σ. (2001) Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Αθήνα: Κριτική. Τσολάκης, Χρ. (1995) Από τα γράμματα στη γλώσσα Πορεία προς τον επικοινωνιακό λόγο. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Φραγκουδάκη, Α. και Δραγώνα, Θ. (1997) Τι είν η πατρίδα μας; Ο εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Χαραλαμπάκης, Χ. (1994) Γλώσσα και εκπαίδευση. Αθήνα: Γεννάδειος Σχολή. Χαραλαμπόπουλος, Α. και Χατζησαββίδης, Σ. (1997) Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας: Θεωρία και πρακτική εφαρμογή. Θεσσαλονίκη: Κώδικας. Χατζηθεοδούλου-Λοϊζίδου, Π. (επιμ.) (2006) Διαπολιτισμική εκπαίδευση και η διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης Γλώσσας. Λευκωσία: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου. Χατζηθεοδούλου,Π. και Ταμπάκη, Π. (2000) Έκθεση για το πρόγραμμα «Εκπαίδευση Τσιγγανοπαίδων», 1999-2000. Ιωάννινα. Χατζησαββίδης, Σ. (1990) Πρακτικές οδηγίες για την επεξεργασία του λόγου που παράγουν οι μαθητές. Γλώσσα, 22, 14-20. Χουντουμάδη, Α. (2000) «Στην πισίνα να τρώω κορόμηλα». Κέντρο Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης «Σχεδία». Ψάλτου-Joycey, Α. (2001) Διδασκαλία της Νέας Ελληνικής ως δεύτερης /ξένης γλώσσας: κριτική επισκόπηση εγχειριδίων. Θεσσαλονίκη: ΚΕΓ. 26

27